ΠΕΡΙΚΛΗΣ: Ο ΗΓΕΤΗΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, της Κορίνας Παπαλουκά

Ο Περικλής γεννήθηκε το 495 π.Χ. στο δήμο Χολαργού. Ήταν γιος του Αθηναίου στρατηγού Ξανθίππου και της Αγαρίστης, γόνου αριστοκρατικής οικογενείας, η οποία ήταν συγγενής του Κλεισθένη, του θεμελιωτή της Αθηναϊκής δημοκρατίας, στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Η πολιτική του ενασχόληση φαίνεται να ξεκινά το 463 π.Χ., όταν τον συναντάμε στους κατήγορους του Κίμωνα, γιου του στρατηγού Μιλτιάδη. Ο Περικλής είχε ήδη ενταχθεί στον δημοκρατικό σχηματισμό του Εφιάλτη. Όταν, όμως, ο Εφιάλτης δολοφονήθηκε από ολιγαρχικούς, ο Περικλής κυβέρνησε την Αθήνα για 32 χρόνια (461-429 π.Χ.) και εκλεγόταν κάθε χρόνο στρατηγός μέχρι τον θάνατό του. Τα χρόνια αυτά, η Αθήνα μετατράπηκε στο πιο λαμπρό, οικονομικό, εμπορικό, πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Μεσογείου.

Ο ιστορικός Θουκυδίδης ( 455-399 π.Χ.), τον ξεχώρισε ανάμεσα σε όλους τους συγχρόνους του και δέχτηκε ισχυρή επίδραση από την προσωπικότητά του, μολονότι η οικογενειακή του παράδοση συνδέθηκε με την αντίπαλη παράταξη των αριστοκρατών. Η παιδική και νεανική ηλικία του Θουκυδίδη συμπίπτει με τα χρόνια της Αθηναϊκής δύναμης.

Ο Περικλής αγαπούσε πραγματικά την πόλη του και το έργο του ήταν μεγάλο. - Εδραίωσε την Αθηναϊκή συμμαχία και αύξησε τις εισφορές των συμμάχων προς όφελος της πόλης του. Συγκεκριμένα, μετέφερε το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα, με το πρόσχημα της ασφάλειας, γεγονός που έδωσε τη δυνατότητα στους Αθηναίους να διαχειρίζονται τα χρήματα χωρίς να δίνουν λογαριασμό στους συμμάχους, μετατρέποντας ουσιαστικά έτσι τη συμμαχία σε ηγεμονία.

- Μεταρρύθμισε ορισμένους θεσμούς της πολιτείας, ώστε το πολίτευμα να πάρει δημοκρατικότερο χαρακτήρα. Καθιέρωσε δηλαδή χρηματική αποζημίωση για τους κληρωτούς άρχοντες, τους βουλευτές και τους λαϊκούς δικαστές, με αποτέλεσμα να ενισχυθούν οικονομικά τα λαϊκά στρώματα που δεν διέθεταν περιουσία και έπρεπε να συμμετέχουν στη διοίκηση του κράτους. Επιπλέον, επέβαλε στους πλουσιότερους πολίτες έκτακτες εισφορές, τις λεγόμενες λειτουργίες, προκειμένου να καλύψει δαπάνες θρησκευτικών και στρατιωτικών εκδηλώσεων. Αυτές ήταν υποχρεωτικές και είχαν τιμητικό χαρακτήρα. Τέλος, καθιέρωσε τα θεωρικά, δηλαδή το αντίτιμο της ελεύθερης εισόδου των πολιτών στο θέατρο, το οποίο αποτελούσε χώρο παιδείας για τους Αθηναίους.

- Αξιοποίησε την οικονομική ευρωστία της Αθήνας, δημιουργώντας τα περίλαμπρα οικοδομήματα της Ακρόπολης, τα Μακρά Τείχη που ενώνουν με ασφάλεια την Αθήνα με το επίνειό της, τον Πειραιά και άλλα μνημειώδη δημόσια έργα.

- Συνέβαλε στην πνευματική άνθηση της Αθήνας και κατέστη η πόλη κέντρο διαφωτισμού του ελληνικού κόσμου.

- Διακήρυξε την ενότητα του ελληνικού κόσμου, υλοποίησε (όσο μπορούσε) το ιδανικό της πανελλήνιας ιδέας (π.χ. πρωτοβουλία για την ίδρυση των θουρίων (444 π.Χ. – στην Κάτω Ιταλία).

Η προσφορά του κρίθηκε από την ιστορία τόσο σημαντική, ώστε ο χρυσός αιώνας του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ιδιαίτερα της Αθήνας ονομάστηκε χρυσός αιώνας του Περικλή.

Ο Θουκυδίδης τον θεωρούσε προικισμένο ηγέτη, τονίζοντας ότι απέκτησε τη δύναμή του με το προσωπικό του κύρος, την πολιτική του οξυδέρκεια και τον ανιδιοτελή χαρακτήρα του. Αποδείχτηκε ανώτερος χρημάτων και αδέκαστος, καθώς δεν προσπάθησε να αποκτήσει επιρροή με παράνομα μέσα. Ο ιστορικός αναφέρει ότι την εποχή του Περικλή το πολιτικό καθεστώς που επικρατούσε στην Αθήνα ήταν,“ λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχή”, φράση που δηλώνει την απόλυτη κυριαρχία του Περικλή στην πολιτική ζωή της Αθήνας χωρίς, όμως, να υπονοεί την επιβολή τυραννίας.

Διότι ο Περικλής διέθετε την ικανότητα να πείθει και να καθοδηγεί τον λαό δίχως να περιορίζει τις ελευθερίες του. Όταν διαπίστωνε ότι οι Αθηναίοι κυριεύονταν από έπαρση και επιδείκνυαν παράτολμο θάρρος, τότε τους μιλούσε με τέτοιο τρόπο, ώστε να τους φοβίσει. Ενώ, αντίθετα, όταν τους έβλεπε να δειλιάζουν χωρίς να έχουν κάποιον σοβαρό λόγο, τους εμψύχωνε με τα λόγια του. Θέλοντας λοιπόν, ο Θουκυδίδης να εξάρει το μεγαλείο του Αθηναίου πολιτικού, αφιέρωσε μεγάλο μέρος του πρώτου και δεύτερου βιβλίου της Ιστορίας του στις ενέργειες και στις δημηγορίες του Περικλή.

Κατά την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, ο ιστορικός πίστευε στην αξία του και στην ορθότητα των βασικών αρχών του πολεμικού του σχεδιασμού: άμυνα στην ξηρά, επίθεση στη θάλασσα, σύνεση και αυτοπεποίθηση. Ο Περικλής είχε ταχθεί υπέρ του πολέμου. Ήξερε πολύ καλά ότι η ναυτική δύναμη της Αθήνας οφείλει όχι μόνο να συνεχίσει, αλλά και να διευρύνει την κυριαρχία της στη θάλασσα, επίτευγμα που μόνο η αποικιοκρατική πολιτική και το καθεστώς της Αθηναϊκής ηγεμονίας μπορεί να εξασφαλίσει. Η μόνη λύση για τον ευφυή και διορατικό ηγέτη για τη συνέχιση της οικονομικής ευημερίας είναι η στρατιωτική επικράτηση απέναντι στη Σπάρτη. Θεώρησε ότι οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για την Αθήνα, ότι θα μπορούσε να νικήσει τη Σπάρτη, ιδιαίτερα με την προσάρτηση της Κέρκυρας στην Αθηναϊκή συμμαχία. Για αυτό παρότρυνε τους Αθηναίους σε αυτήν την κατεύθυνση.

Τους προειδοποίησε, όμως, και τους είπε τα εξής: «Πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα ἔχω ἐς ἐλπίδα τοῦ περιέσεσθαι, ἢν ἐθέλητε ἀρχήν τε μὴ ἐπικτᾶσθαι ἅμα πολεμοῦντες καὶ κινδύνους αὐθαιρέτους μὴ προστίθεσθαι· μᾶλλον γὰρ πεφόβημαι τὰς οἰκείας ἡμῶν ἁμαρτίας ἢ τὰς τῶν ἐναντίων διανοίας». Δηλαδή «Έχω πολλούς άλλους λόγους να ελπίζω ότι θα νικήσομε, υπό τον όρο όμως να μην επιδιώξομε, ταυτόχρονα με την διεξαγωγή του πολέμου, να επεκτείνομε την κυριαρχία μας και να μην εκτεθούμε σε κινδύνους περιττούς. Περισσότερο φοβούμαι τα δικά μας σφάλματα παρά τα σχέδια του εχθρού»- ( μετάφραση: Άγγελος Βλάχος). Ωστόσο, τη συμβουλή του αυτή οι Αθηναίοι την αγνόησαν, όταν ενεπλάκησαν στην εκστρατεία, στη Σικελία και το πλήρωσαν ακριβά (415-413 π.Χ.). Βέβαια αυτό έγινε μετά τον θάνατο του Περικλή.

Στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του, μετά το τέλος των πολεμικών γεγονότων του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.), ο Θουκυδίδης παρεμβάλλει τον λόγο που εκφώνησε ο Περικλής στον Κεραμεικό, για να τιμήσει τους νεκρούς των μαχών του, τον Επιτάφιο. Ο λόγος αυτός είχε χαρακτήρα επιδεικτικό και διέφερε από τις άλλες δημηγορίες. Σκοπός του ρήτορα ήταν να αναλύσει διεξοδικά το μεγαλείο της δημοκρατικής Αθήνας και να αναφερθεί συνοπτικά, γενικά και αόριστα στα πολεμικά έργα. Το κύριο μέρος του λόγου είναι ένας ύμνος στα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολεμικά και πνευματικά επιτεύγματα της αθηναϊκής πολιτείας, την εποχή, που την κατηύθυνε ο Περικλής.

Ο Περικλής στον λόγο του, θέλοντας να εμψυχώσει τους πολίτες, να τους δημιουργήσει αίσθημα αυτοπεποίθησης και να τους αυξήσει τη μαχητικότητά τους, τους αναφέρει ότι το δημοκρατικό πολίτευμα ήταν καρπός και των δικών τους προσπαθειών. Με τον έπαινο της δημοκρατίας, ο ρήτορας δίνει τη δική του απάντηση σε όσους εντός και κυρίως εκτός της Αθήνας αμφισβητούσαν την αξία της. Η πόλη φροντίζει για τη δημιουργία άρτιων ανθρώπων και για την κάλυψη των αναγκών της προσωπικότητά τους: αντιμετωπίζονται ως πνεύμα και ύλη. Αυτή η ευζωία είναι απαραίτητος όρος της ελευθερίας. Στον Επιτάφιο, λοιπόν, υμνούνται η επιτήδευση, το πολίτευμα και οι τρόποι των Αθηναίων, δηλαδή το ιδεολογικό σύστημα, η πολιτειακή οργάνωση και ο τρόπος ζωής και συμπεριφοράς των πολιτών, που συγκροτούν το αθηναϊκό μεγαλείο για το οποίο ευθύνεται η γενιά του Περικλή.

Τονίζεται ακόμα η πολυμέρεια των Αθηναίων σε αντίθεση με τη μονομέρεια των Σπαρτιατών, η αξία του διαλόγου πριν από τη λήψη σημαντικών αποφάσεων, η μορφωτική δύναμη της Αθήνας που λειτουργεί ως σχολείο της Ελλάδας. Επομένως, η αρτιότητα των δημοκρατικών θεσμών, η οικονομικοστρατιωτική δύναμη, οι πολιτιστικές κατακτήσεις, κάνουν την Αθήνα πρότυπο πόλης, τους Αθηναίους πρότυπα πολιτών, τον Περικλή πρότυπο ηγέτη και συγκροτούν τελικά το ηγεμονικό μεγαλείο της. Ο Θουκυδίδης, λοιπόν, έκρινε ότι το καταλληλότερο πρόσωπο, για να εκφωνήσει το μνημειώδες εγκώμιο της αθηναϊκής πολιτείας ήταν ο δημιουργός της, ο πρώτος ανήρ, ο Περικλής. Διότι ήθελε να ακουστεί από το στόμα του ο ύμνος στην αθηναϊκή δημοκρατία.

Ο Θουκυδίδης στο έργο του τονίζει τα ηγετικά προσόντα του Περικλή, την αποδοχή του από τον λαό, διότι ήταν ένας λαοπρόβλητος ηγέτης, τον ακέραιο χαρακτήρα του, την τόλμη του να παίρνει κρίσιμες αποφάσεις, αλλά ταυτόχρονα προβάλλεται και η ρητορική του δεινότητα. Μάλιστα, του αποδόθηκε και ο χαρακτηρισμός “Ολύμπιος”. Ο Περικλής πέθανε στον 3ο χρόνο του πολέμου από τον λοιμό (429 π.Χ.), συμπαρασύροντας στο θάνατο και τον χρυσό αιώνα του. Άφησε πίσω του ένα κενό, που δεν αποκαταστάθηκε ποτέ, επειδή την εξουσία την ανέλαβαν οι δημαγωγοί, οι οποίοι οδήγησαν στην τελική ήττα των Αθηναίων. Στην ουσία, ο Επιτάφιος λόγος του σφράγισε και το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας.