Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Η λογοκρισία στις φιλελεύθερες κοινωνίες δεν συγκροτείται πάνω στο ωμό «απαγορεύεται» της καταστολής, αλλά στους πολλαπλούς κοινωνικούς και εμπορικούς καταναγκασμούς. Η υποτιθέμενη φιλελευθεροποίηση έχει ένα όριο ανεκτικότητας πέραν του οποίου κάθε προσπάθεια ελεύθερης έκφρασης κατακεραυνώνεται. Η τυπολογία της λογοκρισίας είναι προϊόν ετεροκαθορισμού. Υποστασιοποιεί ένα φιλελεύθερο, ή ένα αυταρχικό, πολύ δε περισσότερο ένα ολοκληρωτικό πολίτευμα. Οι μηχανισμοί ενστάλαξης, ελέγχου και περιορισμού μιας λίστας απαγορευμένων μορφών έκφρασης επιτελούν εκείνη τη μορφή λογοκρισίας που διενεργείται υποσυνείδητα. Αυτή η μορφή άσκησης στη Δύση ασκείται μόνο στα πλαίσια του κλήρου και της εκπαίδευσης. Πλέον έχει αποκτήσει μορφές άτυπες και μη εντοπίσιμες στον δημόσιο χώρο.

Όμως στην Τουρκία μιλάμε για μια επίσημη, άνευ όρων επιβαλλόμενη, λογοκρισία, την απαγόρευση της διακίνησης ιδεών και αντιλήψεων που δεν συνάδουν με το ιδεολογικοπολιτικό αξιακό σύστημα της εξουσίας/ μιλάμε για τη σύνθλιψη της ελευθερίας του Τύπου, για τον καθορισμό των ορίων της κινηματογραφικής δημιουργίας, για το «κόψιμο» κειμένων που δεν συμπλέουν με το ιδεολογικό πλαίσιο των κρατούντων, για τη φίμωση της σάτιρας και της γελοιογραφίας, για τον αφανισμό του ερωτογραφήματος, για τη σύνθλιψη μορφών έκφρασης.

Μέρος μιας παγκόσμιας νέας τάξης, το καθεστώς της Τουρκίας εφαρμόζει την επιβεβλημένη μαζική κουλτούρα (με έμφαση στο επίθετο «μαζική» και με αποδυνάμωση της κουλτούρας), μη ανεχόμενο τη διαφορετικότητα.

Όταν η Τουρκία εισέβαλε βίαια στην Αφρίν της Συρίας, ο Μπιναλί Γιλντιρίμ έδωσε στους εκπροσώπους του Τύπου κατευθυντήριες γραμμές για το πώς θα πρέπει να καλύπτουν τις πολεμικές επιχειρήσεις : οι νεκροί άμαχοι αποκρύπτονταν, παρά τον αριθμό των 112 που έδιναν τα ξένα πρακτορεία. Περισσότεροι από 100 δημοσιογράφοι βρέθηκαν στη φυλακή με την κατηγορία «προδοσίας» και ο Ταγίπ Ερντογάν δεν φάνηκε διατεθειμένος να αλλάξει το καθεστώς. Περισσότεροι από 800 τούρκοι πολίτες συνελήφθησαν γιατί απλά εξέφρασαν την αντίθεσή τους για τον πόλεμο της Άγκυρας στην Αφρίν στο ίντερνετ. Η ταινία «Bakur» («Βορράς») του σκηνοθέτη Νούρι Μπιλγκέ Τσεϊλάν απαγορεύτηκε.

Η αντιπολίτευση και ΜΜΕ κατήγγειλαν ότι το κρατικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο TRT παρέδωσε στο κοινοβούλιο έναν κατάλογο με 208 τραγούδια η μετάδοση των οποίων απαγορεύτηκε, εκ των οποίων 142 στην τουρκική γλώσσα και 66 στην κουρδική. Τα μη κουρδικά απαγορεύτηκαν διότι τουρκιστί αναφέρονται σε απαγορευμένες από το Ισλάμ δραστηριότητες όπως έρωτα, σεξ, αλκοόλ κ.λπ. Τα κουρδικά απαγορεύτηκαν μόνο και μόνο γιατί ήταν κουρδικά.

Υπάρχουν χειρότερες μορφές λογοκρισίας του ζωντανού, σφύζοντος βίου, πιο ωμός βιασμός της ελευθερίας του ατόμου από αυτές; Kαμιά τους δεν συνδέεται με τον αυτοκαθορισμό ή την αυτοδιάθεση του πολίτη. Μια σύγχρονη Ιερά Εξέταση αναπτύσσεται παρασιτικά στην Τουρκία και στο Ιράν, εσωτερικεύοντας τη λογοκρισία κατά των Κούρδων ως κύριο διακριτικό της. Η λογοκρισία συνιστά την ενσάρκωση, την κορύφωση της γραφειοκρατικής οργάνωσης αυτών των κρατών που αρνούνται τον υποκειμενισμό, ακυρώνουν τον ελεύθερο λόγο και ποινικοποιούν τη γνώμη του ατόμου, συναρθρώνοντας τις δυνάμεις της με ηθικοπλαστικούς μηχανισμούς και αποποιούμενη τον πλουραλισμό.

(Νίκος Ξένιος, "Να είσαι ευτυχισμένος! Είναι διαταγή!", στο viewtag.gr)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Υφίσταται ελευθερία γραπτού λόγου στα πλαίσια του ελληνικού σχολείου; Αν ναι, τότε γιατί ο μαθητής νιώθει να πνίγεται από τις μπλε γραμμές του τετραδίου του; Μήπως υπερβάλλω; Ο μαθητής, πάντως, καλείται να κινηθεί στα στενά όρια που του επιβάλλουν οι δεσμεύσεις ως προς τη δομή, το περιεχόμενο, τη μορφή και την έκφραση του λόγου του, χωρίς περιθώρια αντίδρασης, ούτε καν αυτενέργειας πολλές φορές.

Νιώθω κάπως άβολα στο μάθημα της έκθεσης. Κάτι σαν να περνάω από το στάδιο του «σκέφτομαι και γράφω» του δημοτικού, στην ξερή «παραγωγή λόγου» του λυκείου. Γράφω και δε γράφω…σκέφτομαι και δε σκέφτομαι…όλα είναι έτοιμα, αραδιασμένα στις ξανά και ξανά φωτοτυπημένες φροντιστηριακές σελίδες, ένα σωρό προκατασκευασμένα επιχειρήματα. Και με την προσωπική μου άποψη τι γίνεται; Πολύ απλά, ελάχιστα ενδιαφέρει ένα σύστημα που προσπαθεί να εξομαλύνει τις ιδεολογικές διαφορές των πολιτών του εξ απαλών ονύχων, που περιθωριοποιεί την κριτική σκέψη και βαθμολογεί με άριστα μεταξύ άλλων τη συγκαταβατικότητα των απόψεων που εκφράζονται.

Η ιδέα που θα εκφράσει ο μαθητής στην έκθεσή του, είναι κάτι ξένο για εκείνον, δεν αποτελεί προϊόν σκέψης ούτε μέστωσε μέσα στο μυαλό του κατόπιν προβληματισμού και γόνιμης αμφισβήτησης. Αν θέλουμε να είμαστε «καλοί» βέβαια μπορούμε εύκολα να δικαιολογήσουμε αυτόν τον περιορισμό, αποδίδοντας τις ευθύνες στο εξετασιοκεντρικό σύστημα που απαιτεί μια κοινή θεματική-ιδεολογική βάση η οποία αργότερα θα αποτελέσει και το κριτήριο βαθμολόγησης. Γιατί όμως δεσμεύσεις υφίστανται ακόμη και ως προς τη δομή και την έκφραση του μαθητικού γραπτού λόγου; Και πάλι περιοριστικός παράγοντας είναι οι εξετάσεις και η ανευθυνότητα του εκπαιδευτικού μας συστήματος.

Ως προς την έκφραση, λοιπόν, απαιτείται λεξιλόγιο επίσημο (έως στομφώδες), ύφος επιβλητικό ενώ φυσικά απαγορεύονται οι αιχμηρές και συχνά ειρωνικές εκφράσεις. Ρωτάει κανείς το μαθητή αν έχει φτάσει σε ένα τόσο υψηλό επίπεδο χειρισμού του λόγου; Πώς το σχολείο έχει τέτοιες αξιώσεις από μαθητές που το ίδιο έχει αφοπλίσει μετά από 12 περίπου χρόνια συστηματικής εγκεφαλικής μαλάκυνσης; Η αίσθηση ανελευθερίας για τον μέσο μαθητή όταν γράφει έκθεση είναι βασανιστική.

Ζητείται η άποψη του για θέματα κοινωνικού συχνά ενδιαφέροντος, με αποτέλεσμα οι πρώτες που του έρχονται στο νου να γράψει είναι οι τρέχουσες λέξεις της προφορικής γλώσσας. Αυτή είναι η πραγματικότητα που βιώνει ο μέσος μαθητής του στα πλαίσια του εκπαιδευτικού συστήματος ή οι στερεότυπες εκφράσεις του φροντιστηρίου του. Δεν μιλάω για δυο τρεις μαθητές, αλλά για τη συντριπτική πλειοψηφία του μαθητικού κόσμου, που τελικά αποστηθίζει τις ξύλινες εκφραστικές νόρμες προκειμένου να εντυπωσιάσει με τον πομπώδη μα κενό λόγο του.

Για να είμαστε ειλικρινείς, βέβαια, πρέπει να παραδεχτούμε ότι για όσους ασχοληθούν επαγγελματικά με το γράψιμο, αν δεν είναι το σχολείο να τους περιορίζει, θα είναι ο εκδότης της εφημερίδας, θα είναι ο εκδοτικός οίκος, το αναγνωστικό κοινό, ακόμη και η ίδια η συνείδησή τους που υποταγμένη στις οικονομικές προκλήσεις θα επιβάλλει έναν συγκεκριμένο αρεστό στην πλειοψηφία τρόπο γραφής. Τότε είναι που ίσως προσπαθήσουν να συνδυάσουν το επιθυμητό από τους άλλους αποτέλεσμα με αυτά που πραγματικά θέλουν να εκφράσουν.

Στα πλαίσια του γλωσσικού μαθήματος τέτοιος συμβιβασμός δεν έχει γίνει καθότι δυσεπίτευκτος και δεν πρόκειται να γίνει, όσο το φάντασμα των εξετάσεων θα στοιχειώνει τα μαθητικά στυλό. Όσο συμβαίνει αυτό δεν θα πρόκειται να υπάρξει ελευθερία λόγου στα πλαίσια της έκθεσης.

Ας το πάρουμε απόφαση ότι στην έκθεση θα γράφουμε όπως και ό,τι θέλουνε, έξω όμως από τα πλαίσια των εξετάσεων, μέσα στα πλαίσια του σχολείου μπορούν να γίνουν προσπάθειες καλλιέργειας του λόγου και φυσικά της κριτικής σκέψης…Να, κάτι σαν και τούτο δω το εφημεριδάκι, που δίχως το φόβο του βαθμού δίνει ελευθερία έκφρασης ξυπνώντας το τεμπέλικο(έτσι όπως έχει καταντήσει) συγγραφικό μας πνεύμα, μας κάνει να θέλουμε να γράψουμε αυτά που πιστεύουμε όσα θέλουμε και δεν μπορούμε να εκφράσουμε στο μάθημα της έκθεσης, όσα μας βασανίζουν, μας προβληματίζουν.

(από άρθρο μαθήτριας στη σχολική εφημερίδα του 3ου Γ.Ε.Λ. Νάουσας)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

«Ξαφνικά έπεσε πάνω μου το χέρι της εξουσίας και μια φωνή είπε: “Ακολούθα με!”.

Ολομιάς το χέρι δοκίμασε να με τραβήξει απότομα από την πλάτη και να με στριφογυρίσει βίαια. Εγώ στυλώθηκα, το τίναξα και είπα συγκρατημένα: “Σίγουρα δεν είστε καλά!”.

“Συνάδελφε”, είπε πριν ακόμα καταφέρω να τον καλοκοιτάξω, “σε προειδοποιώ”.

“Αφεντικό…”, ανταπέδωσα. “Δεν υπάρχουν αφεντικά!”, φώναξε οργισμένος. “Συνάδελφοι είμαστε όλοι!”.

Τώρα στεκόταν δίπλα μου, με κοίταξε από το πλάι κι ήμουν αναγκασμένος να συγκεντρώσω το βλέμμα μου, που πλανιόταν ευτυχισμένα, και να το βυθίσω στην αλύγιστη ματιά του. Ήταν σοβαρός σαν βουβάλι που δεκαετίες ολόκληρες δεν καταβρόχθιζε άλλο από καθήκον.

“Για ποιο λόγο;…” πήγα να πω.

“Για σοβαρό λόγο”, είπε: “Για το λυπημένο σου πρόσωπο”.

(…) Την ίδια στιγμή χτυπούσαν οι σειρήνες κι αυτό δήλωνε πως θα πλημμύριζαν οι δρόμοι από χιλιάδες ανθρώπους με συγκρατημένη ευτυχία στα πρόσωπα —γιατί ήταν διαταγή σκολώντας τη δουλειά να μην εκδηλώνουν πολύ μεγάλη χαρά, αφού αυτό θα σήμαινε πως είναι βάρος η δουλειά. Αντίθετα, πιάνοντας δουλειά έπρεπε να επικρατεί αλαλαγμός χαράς, αλαλαγμός χαράς και τραγούδι.

Και όλες αυτές οι χιλιάδες θα πρεπε να με φτύσουν.

Οπωσδήποτε οι σειρήνες χτυπούσαν δέκα λεφτά πριν από το βραδινό γλέντι, γιατί καθένας θα ‘πρεπε ν’ αφοσιωθεί επί δέκα λεφτά σε ένα γενικό πλύσιμο, σύμφωνα με το σύνθημα του τωρινού αρχηγού: «ευτυχία και σαπούνι»

Heinrich Böll, «Το λυπημένο μου πρόσωπο» (Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ' Λυκείου)

Ο πολιτσμάνος αποκαλεί τον ήρωα «συνάδελφο» κι εκείνος τον αποκαλεί «αφεντικό». Να εξηγήσετε τη συμπεριφορά τους σ' αυτό το σημείο και πώς αυτή η αντίθεση λειτουργεί ως κειμενικός δείκτης.

Να υποθέσετε ότι οι πολίτες κάποιας χώρας ξυπνούν ένα πρωί και ακούνε στο ραδιόφωνο την ακόλουθη είδηση: «Επειδή ο Πρόεδρος της χώρας έκρινε ότι αιτία της κακοδαιμονίας της πολιτείας είναι η έλλειψις θρησκευτικής πίστεως αποφασίζει και διατάσσει γενικήν συμμετοχήν των πολιτών εις πάσας τας λατρευτικάς εκδηλώσεις. Οι παραβάται θα παραπέμπονται εις ειδικά δικαστήρια διά τας κυρώσεις». Με βάση την παραπάνω είδηση να προσδιορίσετε τη μορφή του πολιτεύματος αυτής της χώρας και να κρίνετε τις μεθόδους που χρησιμοποιεί, τεκμηριώνοντας τις απόψεις σας.