H ANΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, της αποφοίτου μας Ευαγγελίας Τσαντηράκη

«Η ανθρώπινη φύση, πάντα έτοιμη να πληγώσει ακόμα και όταν υπάρχει ο νόμος, έδειξε υπερήφανα με τον δικό της τρόπο ανίκανη να ελέγξει το πάθος, ανυπότακτη στη δικαιοσύνη και εχθρός απέναντι σε οτιδήποτε φαίνεται ανώτερό της». Πρόκειται για μια απογοητευτική διαπίστωση για εμάς που επικαλούμαστε τον όρο «ανθρωπότητα» όχι μόνο για να περιγράψουμε ένα συγκεκριμένο είδος της φύσης, αλλά και για να αποδώσουμε τις αξίες που πολλοί από εμάς εξακολουθούμε να πιστεύουμε ότι κατέχουμε. Ο Θουκυδίδης είχε καλή γνώση πάνω σε αυτού του είδους τις συμπεριφορές. Ο πόλεμος είναι ριζωμένος στην ανθρώπινη Ιστορία όπως και η ανθρωπινή συμπεριφορά που μεταλλάσσεται σε παρόμοιες καταστάσεις και αυτό συμβαίνει και θα συμβαίνει για όσο η στάση του παραμένει αμετάβλητη. Κανένας πόλεμος δε γίνεται για καλό σκοπό. Πίσω από κάθε πόλεμο κρύβεται μια μεγάλη και ισχυρή δύναμη στοχεύοντας να αποκτήσει περισσότερη. Ένα ιδιαίτερο παράδειγμα είναι ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Η Αθήνα έγινε πλούσια πόλη, που είχε απλώσει την κυριαρχία της σ' όλο σχεδόν το Αιγαίο. Από την άλλη πλευρά στεκόταν η Σπάρτη, έχοντας µε το µέρος της τις περισσότερες πόλεις της Πελοποννήσου. Οι σχέσεις των δύο αυτών πόλεων δεν ήταν καλές. Η µεγάλη δύναµη της Αθήνας έκανε τη Σπάρτη να ανησυχεί. Αυτό κάλλιστα θα μπορούσε να είναι αφορμή για πόλεμο. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν είναι τίποτε άλλο από μια αλληλουχία ωμοτήτων, οι οποίες οφείλονται στην ανθρώπινη φύση.

Ο Θουκυδίδης λέει πως οι ψυχολογικές αντιδράσεις της ανθρώπινης φύσης όχι μόνο θολώνουν τή λογική και οδηγούν τους ανθρώπους σε παρεκτροπές, αλλά και περιορίζουν τη δυνατότητα νά γίνει γνώστη η ιστορική αλήθεια. Όταν γράφει για το περίφημο «κτήμα ες αεί» το λέει διότι πιστεύει ότι η φύση του ανθρώπου, την οποία προσπαθεί να εντοπίσει, δεν αλλάζει. Κι ότι αυτή εντέλει κρίνει την ανθρώπινη συνύπαρξη πέρα από τα πολιτεύματα και τις λοιπές επινοήσεις της. Ο Θουκυδίδης στα Κερκυραϊκά , όπως είδαμε, αναφέρει ως τέτοια στοιχειά τή δίψα για δύναμη, την πλεονεξία και τη φιλοδοξία. Έτσι, οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από ευπιστία καί δέχονται αβασάνιστα τις πληροφορίες για διάφορα γεγονότα. Βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ανθρώπινη διάνοια και δεν έχει καμιά σχέση με τις μεθόδους της αρχαίας μαντικής.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το κεφάλαιο 45 του τρίτου βιβλίου ιστορίας του Θουκυδίδη όπου λέει: «Ἤ τοίνυν δεινότερον τί τούτου δέος εὐρετέον ἔστιν ἡ τάδε γέ οὐδέν ἐπίσχει, ἀλλ’ ἡ μέν πενία ἀνάγκῃ τήν τόλμαν παρέχουσα, ἡ δ’ ἐξουσία ὕβρει τήν πλεονεξίαν καί φρονήματι, αἱ δ ’ ἄλλαι ξυντυχίαι ὀργᾖ τῶν ἀνθρώπων ὡς ἑκάστη τίς κατέχεται ὑπ’ ἀνηκέστου τινός κρείσσονος ἐξάγουσιν ἐς τούς κινδύνους, ἥ τε ἐλπίς καί ὁ ἔρως ἐπί παντί, ὁ μέν ἡγούμενος, ἡ δ ’ ἑφεπομένη, καί ὁ μέν τήν ἐπιβουλήν ἐκφροντίζων, ἡ δέ τήν εὐπορίαν τῆς τύχης ὑποτιθεῖσα, πλεῖστα βλάπτουσι, καί ὄντα ἀφανῆ κρείσσω ἐστί τῶν ὁρωμένων δεινῶν, καί ἡ τύχη ἐπ' αὐτοῖς οὐδέν ἔλασσον ξυμβάλλεται ἐς τό ἐπαίρειν ἀδοκήτως γάρ ἔστιν ὅτε παρισταμένη καί ἐκ τῶν ὑποδεεστέρων κινδυνεύειν τινά προάγει, καί οὐχ ἧσσον τάς πόλεις, ὅσῳ περί τῶν μεγίστων τε, ἐλευθερίας ἤ ἄλλων ἀρχῆς, καί μετά πάντων ἕκαστος ἀλογίστως ἐπιπλέον τί αὐτόν ἐδόξασεν. ἁπλῶς τέ ἀδύνατον καί πολλῆς εὐηθείας, ὅστις οἴεται τῆς ἀνθρωπείας φύσεως ὁρμωμένης προθύμως τί πρᾶξαι ἀποτροπήν τινά ἔχειν ἤ νόμων ἰσχύι ἡ ἄλλῳ τῷ δεινῷ».

Ἤ, λοιπόν, πρέπει νά βρεθεῖ φόβητρο πιό φοβερό ἀπό τό θάνατο ἤ αὐτή ἡ ποινή τουλάχιστον δέν εἶναι ἐπαρκής. Γιατί ἡ φτώχεια μέ τίς ἀνάγκες της φέρνει τόλμη, ἡ ἐξουσία προκαλεῖ πλεονεξία γεμάτη ἀλαζονεία καί ἐγωπάθεια καί οἱ διάφορες συμπτώσεις, ἀνάλογα μέ τά ἀκατανίκητα πάθη πού ἐξουσιάζουν τόν καθένα, παρασύρουν τούς ἀνθρώπους σέ κινδύνους. Ἀλλά καί ἡ ἐλπίδα καί ὁ πόθος γιά τό κάθε τί, ὁ πόθος μπροστά, ἡ ἐλπίδα ἀκολουθώντας, ἐκεῖνος καταστρώνοντας τά σχέδια καί αὐτή ὑποβάλλοντας τήν ἰδέα ὅτι θά βοηθήσει ἡ τύχη, κάνουν τό μεγαλύτερο κακό, καί, ἐνῶ δέ φαίνονται, εἶναι δυνατότερα ἀπό τά φανερά δεινά. Ἀλλά κοντά σ’ αὐτά καί ἡ τύχη δέν συντελεῖ λιγότερο στήν παρεκτροπή, γιατί κάποτε ἐμφανίζεται ἀπροσδόκητα καί παρασύρει στόν κίνδυνο κάποιον πού δέν ἔχει μεγάλες δυνατότητες, καί ἀκόμη περισσότερο τίς πόλεις, ἀφοῦ ἄλλωστε πρόκειται γιά πράγματα πολύ σημαντικά, τήν ἐλευθερία ἡ τήν ἐξουσία ἐπάνω στούς ἄλλους, ὁπότε ὁ καθένας μέσα στό πλῆθος τῶν συμπολιτῶν του ἀσυλλόγιστα ὑπερεκτιμᾶ συνήθως τίς δυνάμεις του. Μέ δύο λόγια, εἶναι ἀδύνατον καί εἶναι πολύ ἀνόητος ἐκεῖνος πού νομίζει πώς, ὅταν ἡ ἀνθρώπινη φύση σπρώχνεται ἀπό τό πάθος νά κάνει κάτι, μπορεῖΐ νά ἀποτραπεῖ ἀπ’ αὐτό, εἴτε μέ τή δύναμη τοῦ νόμου εἴτε μέ κάποιο ἄλλο φόβητρο.

Στο κείμενο αναφέρονται συχνά ψυχολογικοί όροι δέος, ὕβρις, πλεονεξία, ὀργή, πόθος, ἐλπίς, ἔρως με τους οποίους ο Θουκυδίδης προσπαθεί να δείξει πως οι ψυχολογικές δυνάμεις μπορούν να τυφλώσουν το νου και την λογική του ανθρώπου. Επιπλέον, ο Θουκυδίδης στην ιστορία χρησιμοποιεί διάφορες λέξεις όπως ανάγκη και τύχη. Χρησιμοποιώντας τις λέξεις αυτές έχει ως σκοπό να εξηγήσει και εκφράσει τις δύσκολες καταστάσεις στις οποίες ο άνθρωπος αδυνατεί να ελέγξει και εν τέλει ελέγχεται από αυτές.

Ο άνθρωπος σε κλίμα ειρήνης είναι ήρεμος, δεν έχει ανάγκες που τον πιέζουν. Όταν ξεσπάσει όμως ο πόλεμος, ο οποίος του στερεί σημαντικά πράγματα και στιγματίζει τους ανθρώπους με βία εξαιτίας των καταστάσεων που έχει δημιουργήσει, προτιμά να κάνει το κακό και να έχει όλες τις συμπάθειες πάρα να κάνει το κάλο και να τον χλευάζουν. Είναι άτολμος και δειλός όταν βρίσκεται σε δύσκολη θέση και όταν φέρεται παραφορά και αλαζονικά θεωρείται ανδρείος. Η εξαπάτηση και η βία προς τον αντίπαλο είναι κατόρθωμα ενώ η αποφυγή τέτοιων τεχνασμάτων είναι απλώς δικαιολογία λόγο φόβου. Με λίγα λόγια ο άνθρωπος μπορεί να είναι ευκολόπιστος και να γίνει υποχείριο από οποιαδήποτε κατάστασης στη ζωή του. Μπορεί να φτάσει στα άκρα και να πληγώσει, να σκεφτεί μονό το προσωπικό του συμφέρον και να γίνει φανατικός. Προσπαθεί να δείξει την ανδρεία του και το ποσό γενναίος είναι αποκρύπτοντας το γεγονός πως είναι τρομοκρατημένος ώστε α μην γίνει ευάλωτος. Ο μόνος λοιπόν τρόπος για να το καταφέρει αυτό, είναι να δεχτεί την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και να υιοθετήσει στοιχεία της με αποτέλεσμα να γίνει αποδεκτός και όχι στόχος. Όμως εν τέλει η ψύχη του σκιάζεται από τις αισχρές του πράξεις μετατρέποντας τον εγωισμό και την παρεκτροπή κομμάτι του εαυτού του καθώς ο άνθρωπος έχει την τάση να μιμείται.

Αναμφίβολα, ο Θουκυδίδης εμφανίζεται σήμερα ως μια πνευματική δύναμη που προσφέρει, μέσα από μια αντικειμενική και δραματική παρουσίαση γεγονότων και καταστάσεων, την απαραίτητη γνώση για την κατανόηση της δυναμικής που παρουσιάζουν οι διεθνείς σχέσεις, καθώς και τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες θεμελιώνονται οι σύγχρονες ερευνητικές κατευθύνσεις. Ως αναλυτής των διεθνών σχέσεων, θεώρησε τις δύο έννοιες «ισχύς» και «συμφέρον» ως καθοριστικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς της ανθρωπότητας. Η διαχρονικότητα του, λοιπόν, ξεπερνά κάθε φαντασία, καθώς η εποχή στην οποία έζησε και οι ιδεολογίες της, ήταν εντελώς διαφορετικές. Προέβλεψε το μέλλον, το παρόν και το παρελθόν, αφού ο πόλεμος ποτέ δεν σταμάτησε να υπάρχει και φυσικά να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον στο οποίο εγκαθίσταται.