Φιλολογικά Μαθήματα Λυκείου: ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΙΣΜΟΣ, κριτήριο Νεοελληνικής Γλώσσας Γ' Λυκείου

ΚΕΙΜΕΝΟ Ι:

Το θέμα είναι: η επιτάχυνση του ρυθμού της Ιστορίας και οι συνέπειές της και γενικότερα και ειδικότερα στην περιοχή της παιδείας. «Ζούμε», γράφει ο G. Berger, μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου και διευθυντής συνάμα της ανώτατης γαλλικής παιδείας, «σ’ έναν κόσμο που αλλάζει, που αλλάζει γρήγορα και, προπαντός, που αλλάζει ολοένα και πιο γρήγορα», με γεωμετρική πρόοδο. Πώς πρέπει να την αντιμετωπίσει η παιδεία, αν θέλει να είναι συμπαραστάτης και όχι ουραγός της ζωής;

Τι πρέπει να πούμε στους νέους ανθρώπους, με ποια εφόδια πρέπει να τους οπλίσουμε, ώστε να μη βρεθούν έξω από τη γοργή ανέλιξη του πολιτισμού μας, δηλαδή έξω από το νόημα του καιρού;Πρέπει να τους μάθουμε πως θα είναι υποχρεωμένοι να ζήσουν μέσα σ’ ένα εξαιρετικά κινητό σύμπαν. Εκείνο που ήταν βέβαιο άλλοτε, δεν είναι πια βέβαιο τώρα. Κι ενώ άλλοτε μπο-ρούσαμε να στηρίξουμε την παιδεία μας στην παράδοση, τώρα η παράδοση αποδείχνεται ολοένα και περισσότερο ανίκανη να καλύψει την έκταση των παιδευτικών αναγκών. Χρειάζεται λοιπόν κάποιος μετασχηματισμός. Κι ανάμεσα στα άλλα, ο μετασχηματισμός αυτός πρέπει να βασισθεί στην περιοδική και συχνή μετεκπαίδευση.

Όποιος σπουδάζει μια επιστήμη πρέπει να τη σπουδάζει παντοτινά, να ανανεώνει τις γνώσεις του, να συμπληρώνει τα κενά που έχει αφή-σει η πρώτη του μαθητεία ή τα κενά που σχηματίζονται αναμεταξύ από την άρση των δεδομένων, που έπαυσαν πια να ισχύουν. Έτσι θα δημιουργηθεί ένας καινούργιος τύπος ανθρώπου.Αλλά με ποιες αρετές πρέπει να είναι προικισμένος αυτός ο άνθρωπος; Ο Gaston Berger αποκρίνεται: η πρώτη αρετή του καινούργιου ανθρώπου θα είναι η γαλήνη. Όσο γρηγορότερα αλλάζει ο κόσμος, τόσο αναγκαιότερη γίνεται η αρετή της γαλήνης. Είναι σαν ένας άνθρωπος να οδηγεί ταχύτατη αμαξοστοιχία· αν δεν κατορθώνει να διατηρεί την ψυχραιμία του, τη νηφαλιότητά του, είναι φυσικό να προκαλεί δυστυχήματα.

Μέσα στον ταραγμένο και γεμάτο κινδύνους σύγχρονο κόσμο πρέπει να οπλίσουμε τα παιδιά μας με την αυτοκυριαρχία, που τα κάνει ικανά να υπερνικήσουν τις δυσκολίες, να περάσουν τα εμπόδια και να μην υποδουλωθούν στην επιτάχυνση: και τούτο θα γίνει με τη μεθοδική συγγυμνασία, τη συνάσκηση σώματος και ψυχής (γυμναστική και φιλοσοφία).

Η δεύτερη αρετή είναι η φαντασία. Σε έναν σταθερό κόσμο η λογική είναι η πρωταρχική ανάμεσα σ’ όλες τις ιδιότητες· σ’ έναν κινητό κόσμο, συνεχώς ανανεούμενο, πρέπει να είμαστε ικανοί να επινοούμε, να εφευρίσκουμε, να συνδυάζουμε, να λύνουμε τα προβλήματα που παρουσιάζονται σε κάθε περιοχή. Πρέπει να κρατούμε λοιπόν άγρυπνη την προσοχή των νέων ανθρώπων, πρέπει να τους μαθαίνουμε να έχουν «ιδέες».

Τρίτη αρετή είναι το συλλογικό πνεύμα. Το σύγχρονο τεχνικό σύμπαν απαιτεί την συνεργα-σία πολλών ατόμων. Οι λαμπρότερες επιδόσεις απομένουν στείρες, όταν εκείνος που τις κερ-δίζει δεν έχει την ικανότητα να τις συνδέσει με τις ανάλογες επιδόσεις των άλλων. Η ατομική πρωτοβουλία είναι πάντα πολύτιμη. Αλλά γίνεται αληθινά ωφέλιμη όταν δεν μεταμορφώνεται σε έκφραση ασκητισμού αλλά σε έκφραση αλληλεγγύης.

Αλλά πάνω απ’ όλα μας χρειάζονται άνθρωποι ανθρώπινοι. Δηλαδή προικισμένοι με τη συνείδησή της ανθρωπιάς τους. Αυτή η συνείδηση της ανθρωπιάς είναι η πραγματική, η αληθινή παιδεία. Μήτε ο πολυμαθής μήτε ο ικανός να λάμψει μέσα σ’ ένα κοινωνικό σύνολο μήτε ο κάτοχος μιας προνομιούχου αγωγής είναι ο αναμφισβήτητα μορφωμένος.

Για όλους αυτούς τους λόγους, είναι μάταιο ν' αντιπαραθέτουμε το τεχνικό σύμπαν, το σύμπαν της τεχνικής, στο σύμπαν της παιδείας. Το πρώτο δεν ακυρώνει το δεύτερο: ολωσδιόλου αντίθετα, το προϋποθέτει, το απαιτεί. Γιατί η τεχνική είναι καμωμένη για τον άνθρωπο. Και όταν το ανθρώπινο στοιχείο απουσιάζει, καμιά σημασία δεν έχουν τα άλλα στοιχεία. Το πρόβλημα συνεπώς δεν είναι άλυτο: από τη μια μεριά πρέπει να δώσουμε στον νέο άνθρωπο όλες τις γενικές γνώσεις, που θα του χρησιμεύσουν στη ζωή, από την άλλη μεριά να τον προπαρασκευάσουμε έτσι ώστε να αποτελέσει τον μέλλοντα άνθρωπο.

Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Ο ρυθμός της Ιστορίας

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Συνεχώς ακούμε τη φράση ότι οι νέοι αποτελούν το μέλλον αυτού του τόπου, αυτοί που θα πάρουν την σκυτάλη από τους μεγαλύτερους και θα αναλάβουν την ευθύνη να αφήσουν τον κόσμο καλύτερο από ότι τον βρήκαν. Όλα τα παραπάνω είναι απλά ευχολόγια και οι εκφραστές αυτών των απόψεων σίγουρα δεν έχουν αναρωτηθεί αν παρέχονται στους νέους τα κατάλληλα εφόδια και εργαλεία, ώστε αυτοί με τη σειρά τους να λειτουργήσουν ως άξιοι συνεχιστές των παλαιότερων. Η αρχή και το τέλος όλων των πραγμάτων αρχίζει και τελειώνει από την παιδεία, καθώς όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Πλάτων “Η παιδεία είναι ο δεύτερος ήλιος για τους ανθρώπους” , επιβεβαιώνοντας το ότι αποτελεί ένα από τα πολυτιμότερα αγαθά και ιδανικά που έχουμε ως άνθρωποι και ως έθνος, είναι όμως ταυτόχρονα και ένας θεσμός που βρίθει παθογενειών υπολειτουργώντας στις μέρες μας.

Σκοπός του παρόντος άρθρου αποτελεί η λεπτομερής ανάλυση των στοιχείων που καθιστούν το παρόν εκπαιδευτικό σύστημα αναποτελεσματικό και αδύναμο να εκπληρώσει τους βασικούς στόχους για τους οποίους διαμορφώθηκε, αλλά και η παράθεση των τρόπων αντιμετώπισης αυτών των παθογενειών, καθώς, ως γνωστόν, πίσω από κάθε πρόβλημα υπάρχει μία λύση. Αρχικά, αποτελώντας και εγώ η ίδια προϊόν αυτού του συστήματος, έχω τη διακριτική ευχέρεια να προβώ σε μία όσο τον δυνατόν τεκμηριωμένη διαπίστωση των παθογενειών του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Πιο συγκεκριμένα, μείζον ζήτημα αποτελεί το γεγονός ότι η σημερινή παιδεία έχει κατά βάση ένα χρησιμοθηρικό και τεχνοκρατικό χαρακτήρα. Πυλώνας αυτής αποτελεί η μετάδοση γνώσεων και κυρίως ο βομβαρδισμός πλήθους πληροφοριών από διαφορετικά γνωστικά παιδεία, με αποδέκτες νέους ανθρώπους, οι οποίοι από πολύ νεαρή ηλικία έχουν -εξ ανάγκης- απολέσει κάθε στοιχείο της παιδικότητάς τους και έχουν υποδυθεί τον ρόλο ενός “ανήλικου ενήλικα” με πολυάριθμες υποχρεώσεις και έχοντας ελάχιστο έως ανύπαρκτο ελεύθερο χρόνο.

Επιπρόσθετα, το εκπαιδευτικό σύστημα προσανατολίζεται και εστιάζει περισσότερο στο να προσφέρει εξειδικευμένες γνώσεις στα νέα άτομα, προκειμένου εκείνα να ανταποκριθούν αργότερα στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και να συνεισφέρουν, έτσι, στην αύξηση της παραγωγής. Στα πλαίσια λειτουργίας αυτού του είδους της παιδείας, τα άτομα αποπροσανατολίζονται από την ουσία της εκπαιδευτικής διαδικασίας και στρέφονται σε ένα κυνήγι επίτευξης καλών επιδόσεων και απόκτησης καλών βαθμών μέσα στο κλίμα βαθμοθηρίας και ανταγωνισμού που καλλιεργεί έντονα το εκπαιδευτικό σύστημα. Επιπλέον στοιχείο του παρόντος συστήματος αποτελεί η συνεχής θέσπιση και υιοθέτηση μεταρρυθμιστικών πολιτικών από την εκάστοτε πολιτική εξουσία, καθιστώντας έτσι το θεσμό της εκπαίδευσης, παρωχημένο, αδύναμο να ανταποκριθεί στις ανάγκες του σύγχρονου κόσμου και προπαντός υποχείριο της εκάστοτε κυβέρνησης με απώτερο στόχο την εξυπηρέτηση υποβόσκων συμφερόντων και σκοπιμοτήτων. Με λίγα λόγια,ευδοκιμεί το εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο προάγει τη αθμοθηρία, την μετάδοση εξειδικευμένων γνώσεων, αδιαφορώντας για τη συνολική κατάρτιση και αγωγή του ατόμου και λειτουργώντας στην βάση μιας χρησιμοθηρικής λογικής, καλλιεργώντας την αντίληψη ότι καθήκον του μαθητή είναι η απόκτηση γνώσεων και κυρίως η εξάσκηση τους σε μία διαδικασία αποστήθισης, η οποία δεν εμπεριέχει καθόλου την εξάσκηση της κριτικής ικανότητας. Απότοκη της παραπάνω κατάστασης είναι η διάπλαση ανθρώπων με καταναλωτικές, υλιστικές και τεχνοκρατικές αξίες κατά βάση.

Καίριο θέμα αποτελεί, επιπλέον, η αδυναμία σύνδεσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την κατάλληλη προετοιμασία και πρακτική άσκηση των μαθητών στα πλαίσια του επαγγελματικού προσανατολισμού. Οι νέοι μαθητές, μη έχοντας την κατάλληλη καθοδήγηση και μια πρώτη εμπειρική ενημέρωση και επαφή με τον χώρο και τις ανάγκες της αγοράς εργασίας, καθώς και με τις ιδιαιτερότητες του κάθε επαγγέλματος, οδηγούνται στην επιλογή κατεύθυνσης σπουδών με λανθασμένα ή περιστασιακά δεδομένα και κριτήρια, διογκώνοντας αργότερα τους οικονομικούς δείκτες ανεργίας. Σύμφωνα και με μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2014 από τον εκδοτικό οίκο Pearson σε συνεργασία με το Economist για την μελέτη των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών ανά τον κόσμο, προέβη, εν συνεχεία, στην κατάταξη τους ανάλογα με τα μέγιστα αποτελέσματα που επιτυγχάνουν, εξειδικεύοντας το θέμα στη λειτουργία της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και στην απόδοση των φοιτητών. Το συμπέρασμα που εξάγεται από την προαναφερθείσα έρευνα είναι τουλάχιστον απογοητευτικό και δυσάρεστο, καθώς η χώρα μας βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα στη διεθνή κατάταξη.

Καθίσταται, λοιπόν, στην κατεύθυνση αντιμετώπισης των παθογενειών του εκπαιδευτικού συστήματος, αναγκαία και επιτακτική η μετάβαση από τη σφαίρα προαγωγής τεχνοκρατικής γνώσης στο πεδίο μετάδοσης ανθρωπιστικής παιδείας, η οποία θα αποβλέπει στη διάπλαση του συνολικού χαρακτήρα του ατόμου, μεταδίδοντάς του τόσο πνευματικές γνώσεις, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιέργεια της κριτικής του ικανότητας προς αποφυγή της εμφάνισης φαινομένων χειραγώγησης του ατόμου, όσο και ηθικών γνώσεων και αξιών. Η λειτουργία της παιδείας πρέπει να διευρύνεται σε όλο το φάσμα της ζωής του ατόμου, έτσι στο κοινωνικό επίπεδο, καθήκον της εκπαίδευσης πρέπει να αποτελεί η κοινωνικοποίηση του ατόμου και η ομαλή του ένταξη στην κοινωνία, καθώς και η πολιτική του διαπαιδαγώγηση μέσω της καλλιέργειας της κοινωνικής ευθύνης. Μόνο αυτό μπορεί να μας εγγυηθεί ότι το αύριο θα είναι καλύτερο από το σήμερα. (της Δέσποινας Χελβατζόγλου)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

Αν – Ράντγιαρντ Κίπλινγκ

Αν να κρατάς μπορείς το λογικό σου όταν γύρω σου όλοι το 'χουν χαμένο και ρίχνουνε γι’ αυτό το φταίξιμο σε σένα,

Αν να εμπιστεύεσαι μπορείς τον εαυτό σου όταν για σένα αμφιβάλλουν όλοι, αλλά να βρίσκεις ελαφρυντικά ακόμα και για την αμφιβολία τους αυτή,

Αν να προσμένεις το μπορείς δίχως από την προσμονή ετούτη να αποσταίνεις, ή Αν και σε συκοφαντούν εσύ να μη βυθίζεσαι στο ψέμα, ή Αν σε μισούν το μίσος μέσα σου να μην αφήσεις να φουντώνει, κι ωστόσο να μην δείχνεσαι πάρα πολύ καλός κι ούτε με πολλή σοφία να μιλάς

Αν να ονειρεύεσαι μπορείς δίχως το όνειρο να κάνεις δασκαλό σου, Αν να στοχάζεσαι μπορείς δίχως να κάνεις το στοχασμό σκοπό σου,

Αν το μπορείς τον θρίαμβο και την ήττα να αντικρίσεις και σε αυτούς τους δυο αγύρτες όμοια να φερθείς,

Αν να ακούς αντέχεις την αλήθεια που εσύ είχες ειπωμένη από πανούργους νοθευμένη ώστε παγίδα για τους άμυαλους να γίνει ή να θωρείς όλα αυτά όπου ‘χεις τη ζωή σου αφιερώσει, τσακισμένα, και πάλι ν΄ αρχινάς να τα στυλώνεις με εργαλεία φαγωμένα,

Αν να στοιβάζεις το μπορείς σ΄ένα σωρό όλα εκείνα που ΄χεις κερδισμένα Και όλα να τα παίξεις κορώνα-γράμματα μεμιάς, και να τα χάσεις, και κείθε που είχες ξεκινήσει πάλι ν’ αρχινήσεις κι ούτε ποτέ μιλιά για όσα έχασες να βγάλεις,

Αν το μπορείς καρδιά και νεύρα και μυώνες ν΄αναγκάσεις πάλι να σου δουλέψουνε κι ας είναι από καιρό αφανισμένα, κι έτσι ολόρθος να κρατιέσαι μόλο που τίποτα δεν έχει μέσα σου απομείνει εξόν από θέληση που τους μηνά “Βαστάτε!”