Φιλολογικά Μαθήματα Λυκείου: Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

KEIMENO 1: Η προφορική ιστορία

Ο όρος Προφορική Ιστορία μπορεί να θεωρείται «νέος», γιατί συνδέεται με την τεχνολογία του μαγνητόφωνου, αλλά στην πραγματικότητα είναι τόσο παλιός όσο και η ανάγκη των ανθρώπων να γνωρίζουν το παρελθόν τους. Είναι το πρώτο είδος Ιστορίας, πριν ακόμα την εφεύρεση και τη διάδοση της γραφής. Στις προφορικές κοινωνίες η αφήγηση ενός γεγονότος αποκτούσε μια μοναδική σημασία, όπως πολύ καλά ξέρουμε από τα Ομηρικά έπη.

Με την επέκταση της γραφής, οι δημηγορίες του Θουκυδίδη αποτελούν ένα εξαίρετο δείγμα χρήσης της προφορικής μαρτυρίας. Ωστόσο, η Ιστορία κατοχυρώθηκε ως επιστήμη τον 19ο αιώνα με το ρεύμα του θετικισμού και βασιζόταν στα γραπτά τεκμήρια, τα αρχεία. Από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι.

Μια καίρια τομή, στα μέσα του 20ού αιώνα, μετά το τέλος του Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου, αφορούσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Μια Ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία θα ήταν μια ιστορία των αποικιοκρατών, ενώ για τους αγώνες και τις αγωνίες των αποικιοκρατούμενων για την ανεξαρτησία τους θα υπήρχε σκοτάδι. Και το σκοτάδι δεν μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο της ιστορίας.

Στην Ελλάδα, τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, βιώνουμε μια πολυδαίδαλη και πολυσχιδή κρίση, η οποία οδήγησε στον βίαιο μετασχηματισμό της κοινωνίας. Το συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό τοπίο που ανέτρεψε την καθημερινότητά μας κατέστησε τη γνώση του παρελθόντος, την Ιστορία, ύψιστη αναγκαιότητα.

Το κοινωνικό σώμα στην προσπάθειά του να σχηματίσει μια νέα ταυτότητα είναι υποχρεωμένο να φτιάξει ένα νέο αφήγημα για το παρελθόν, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του παρόντος αλλά και να οραματιστεί και να διεκδικήσει ένα καλύτερο μέλλον. Η διαδικασία αυτή ευνόησε την ανάπτυξη της προφορικής ιστορίας, που εμπεριέχει τις μαρτυρίες των πολλών, των καθημερινών ανθρώπων.

Οι αφηγήσεις ζωής μπορούν επίσης να μετατραπούν σε προνομιακό εργαλείο ανάλυσης των ραγδαίων κοινωνικών εξελίξεων. Επιπλέον, η προφορική ιστορία προσφέρει τη δυνατότητα και σε μη επαγγελματίες ιστορικούς, μετά από ένα εκπαιδευτικό σεμινάριο, να συλλέγουν μαρτυρίες. Διαθέτει εκείνα τα εργαλεία ώστε να έρθουν οι «αφανείς» στο προσκήνιο και τα μέλη των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) να προτάξουν την προσωπική μνήμη –ως αντανάκλαση της συλλογικής– απέναντι στις απρόσωπες αγορές και τη λήθη.»

Οι μη επαγγελματίες ιστορικοί των ΟΠΙ επέλεξαν να ιδρύσουν τις ομάδες τους στις γειτονιές όπου ζουν (Προφορική Ιστορία και Κοινότητα), και –καθόλου τυχαία– πολλοί απ΄ αυτούς είναι εκπαιδευτικοί. Αντιτάσσουν δηλαδή το τοπικό (local) απέναντι στο παγκόσμιο (global) μαζί με το όραμα για ένα "άλλο" σχολείο για τη νέα γενιά (Προφορική ιστορία και σχολικό πρόγραμμα).

Επιπλέον, επειδή οι ΟΠΙ δημιουργούνται "από τα κάτω" ο τρόπος λειτουργίας τους έχει και μια ανάλογη συγκρότηση: στηρίζεται στη συνεργασία τόσο των μελών της ομάδας όσο και των ΟΠΙ στο πλαίσιο του Συντονιστικού.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2: Μαρτυρίες κατοίκων της Κυψέλης

1. Έως τα έξι μου χρόνια ήμουν επαρχία. Γεννήθηκα εκεί, στο Νομό Ηλείας, Βουπράσιο Ηλείας, Πελοπόννησο. [...] Και έξι ετών ήρθα στην Αθήνα. [...] Μετακόμισαν οι δικοί μου, έφυγαν από την επαρχία και εγκατασταθήκαμε στο Γαλάτσι. Από το 1979 ως το 1990. Ήρθαμε για λόγους εργασίας και ήρθαν και για τα παιδιά [...] για καλύτερα σχολεία, καλύτερη εκπαίδευση [...] για ένα καλύτερο μέλλον. [...] γιατί τότε το 1979 ήταν η Αθήνα καταπληκτική, και δουλειές έβρισκες άνετα και επαγγελματικά μπορούσες να καταξιωθείς, αλλά και συγχρόνως να βοηθηθείς από θέμα κοινωνικού status. (συνέντευξη της Π.Μ. από την Πελοπόννησο στην ΟΠΙΚ, 15.02.2012)

2. “Δεν είμαι ρατσιστής, αλλά...στη γκαρσονιέρα που μένω τώρα, εδώ και 8 χρόνια... Παλιά δεν ήτανε... Τόσους μαύρους που είναι τώρα, αλλά δεν με πειράζει. Δεν μ’ ενοχλούνε, απλώς... Εντάξει, δεν γουστάρω φασαρίες και τέτοια [...] Δεν είμαι ρατσιστής αλλά, και πάλι, δεν μπορώ... Πολλοί ξένοι, πολλοί. Κι εγώ είμαι, αλλά... Είμαι νόμιμος, δεν ξέρω... Τώρα, πιστεύω ότι είμαι... Κι εγώ πληρώνω φόρους, κι εμένα... Είμαι σαν κι εσένα, ας πούμε [...] Άμα πω ότι μένω Πλατεία Αμερικής ή κάτι τέτοιο, μου φαίνεται κάπως. Επειδή πολλοί ξένοι και δεν μ’ αρέσει. (συνέντευξη του Κ. από τη Ρουμανία στην ΟΠΙΚ, 01.07.2013)

3. Στην Κυψέλη, υπάρχουν πολλοί Αφρικανοί, οι περισσότεροι Αφρικανοί ζουν εδώ. Είναι καλύτερα για αυτούς. Είναι κοντά σε πολλά μέρη, είναι πολύ κεντρικά και οι άνθρωποι εδώ είναι φιλικοί. [Οι άλλοι Αφρικανοί] σε καλωσορίζουν και σου δείχνουν το δρόμο, σε βοηθούν. Οπότε, δεν έχεις λόγο να φύγεις. Γιατί προτιμάς να βλέπεις τους δικούς σου ανθρώπους. Προτιμάς να μην είσαι ο μόνος Αφρικανός σε μια άλλη γειτονιά, αυτό δεν είναι καλό για εσένα. [...] Μιας και ξέρεις τι συμβαίνει στη γειτονιά. Έχω περισσότερους φίλους εδώ. Ξέρω ανθρώπους που έχουν μικρά μαγαζιά. Νιώθω καλύτερα εδώ. (συνέντευξη του C. από τη Νιγηρία στην ΟΠΙΚ, 10.12.2014)

4. Τον ρατσισμό τον βλέπεις συνέχεια, έχει γίνει μέρος μας, κομμάτι μας, καταλαβαίνεις; Δεν τον βλέπουμε πια τον ρατσισμό, επειδή τον ζούμε κάθε μέρα. Κάποιοι άνθρωποι είναι καλύτεροι αλλά κάποιοι άλλοι σου κάνουν ξεκάθαρο ότι δεν σε θέλουν, ότι δεν θέλουν καν να σε βλέπουν. Αλλά, εντάξει, δεν υπάρχει πρόβλημα, έτσι είναι παντού. [...] Στην Κυψέλη είναι εντάξει τα πράγματα, ζουν πολλοί Αφρικανοί εδώ, η Κυψέλη έχει πολλές εθνικότητες, είναι μεικτή. (συνέντευξη του C. από τη Νιγηρία στην ΟΠΙΚ, 10.12.2014)

5. Ρατσισμός στα πρώτα χρόνια του σχολείου [...] όχι Έλληνες οι πρώτες φιλίες. Δεν ήταν Έλληνες. Στο δημοτικό μάλιστα είχαμε μεγάλο θέμα. Με αντιμετωπίζανε πολύ... δηλαδή έλεγε ο δάσκαλος: «σήμερα Ν. θα κάτσεις εσύ με την Α. Και δεν θέλανε να καθίσουν μαζί μου. Για κάποιο λόγο. Ε, εντάξει, υπήρχανε κάποιοι που σου μιλά-γανε κτλ. αλλά όχι ότι ήμασταν φίλοι. [...] Έπαιζα βέβαια εκεί με τα κορίτσια, παίζαμε σχοινάκια, το ένα, το άλλο, αλλά... Μάλιστα η τωρινή κολλητή μου, ήταν, τότε, δεν μ ́ έκανε ποτέ παρέα, τώρα το λέει αυτό και... (συνέντευξη της Α. από την Αλβανία στην ΟΠΙΚ, 20.10.2013)

6. Πιο πολύ κάνω παρέα με Έλληνες. Αποφεύγω τους ξένους, δεν ξέρω... Έχω και Αλβανούς φίλους που μεγαλώσαμε εδώ... Παρόλο που ήμουνα πολύ ρατσιστής με αυτούς... Με είχαν ενο-χλήσει στη δουλειά [...] Γι’ αυτό είχα γίνει πολύ ρατσιστής. Δεν μπορούσα να τους δω μπροστά μου. Τώρα, τελευταία χρόνια, έχω παρέες που έχουνε μεγαλώσει εδώ, που σπουδάζανε εδώ, και είναι από Αλβανία. Αλλά, τα πάω πολύ καλά μαζί τους. (συνέντευξη του Κ. από τη Ρουμανία στην ΟΠΙΚ, 01.07.2013)

7. Δύο ονόματα, δύο «ταυτότητες» Τα ‘χω κάπως στο μυαλό μου ότι τα δύο ονόματά μου αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές προσωπικότητες. Το Α. συμβολίζει λίγο την παιδική μου ηλικία, δηλαδή το κομμάτι στην Αλβανία, το όταν ήρθα εδώ. Γενικά μπορώ να πω λίγο το πιο αθώο κομμάτι μου. Και το Μ. είναι λίγο το πιο, το μεγάλο, το πιο ώριμο, κάπως έτσι το ‘χω στο μυαλό μου. Παρόλο που τα δηλώνω και τα δύο είναι νομίζω διαφορετικά πράγματα [...]Και θα ‘θελα πάρα πολύ κάποια στιγμή να γίνουν ένα. Αλλά δεν ξέρω. Είναι μια μάχη με τον εαυτό σου που λένε. (συνέντευξη της Α. από την Αλβανία στην ΟΠΙΚ, 20.10.2013) 8. [Στην Ελλάδα] αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου, σαν στο χωριό μου, κατάλαβες; Πίστεψέ με, τώρα που πάω Ρουμανία, αισθάνομαι ξένος. Μετά από τόσα χρόνια είμαι ξένος [...] Όταν πάω Ρουμανία, μου λείπει η Ελλάδα. Όταν έρχομαι Ελλάδα, μου λείπει η Ρουμανία. Ε, έτσι είναι τώρα, δεν ξέρω... Μπορώ να πω είμαι μισός-μισός, δεν ξέρω. (συνέντευξη του Κ. από τη Ρουμανία στην ΟΠΙΚ, 01.07.2013)