ΤΟ STATUS ΣΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ, της Άννας Μπίλλη

Στην παρακάτω εργασία θα γίνει αναφορά στην ιδιότητα της προσωπικής κατάστασης (status) κατά το Ρωμαϊκό δίκαιο και στη μετεξέλιξη της έννοιας του όρου status κατά τη βυζαντινή διαμόρφωση του νομοθετικού δικαίου.

A. Το status στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία

Στο ρωμαϊκό δίκαιο, η προσωπική κατάσταση (status) κάθε ατόμου προσδιοριζόταν από το status libertatis (το ιδανικό της ελευθερίας), το status civitatis, δηλαδή την ιδιότητα του πολίτη και τα δικαιώματα που αυτή συνεπάγεται και τέλος την οικογενειακή κατάσταση (status familiae).

Ο Ρωμαίος πολίτης κατείχε και τα τρία στοιχεία: ελευθερία (libertas), ιθαγένεια (civitas) και οικογένεια (familia).

Η προσωπική κατάσταση μπορούσε να υποστεί υποβάθμιση (capitis deminutio) εάν συνέβαινε ένα από τα παρακάτω γεγονότα: 1. Η στέρηση της κατάστασης της ελευθερίας, η υποδούλωση, αποτελούσε την capitis deminutio maxima και σήμαινε την ολοκληρωτική απώλεια δικαιωμάτων.

2 Ο Capitis Deminutio Media ήταν ο θεσμός του δικαίου σύμφωνα με τον οποίο ο πολίτης έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα ως συνέπεια μεγάλων αδικημάτων (φόνος, προδοσία κλπ) και αποτελούσε και αυτός παράγοντα που οδηγούσε στην μείωση της προσωπικότητας (capitis deminutio).

3. Τέλος, ως capitis deminutio minima οριζόταν η απώλεια της οικογένειας και συνέβαινε όταν οι οικογενειακοί δεσμοί ενός ατόμου διαλύονταν είτε από την είσοδο του σε άλλη οικογένεια, δηλαδή επιγαμίa ή με την απόκτηση νέας οικογένειας.

B. Η μετάλλαξη του Ρωμαϊκού όρου “Status” κατά τη Βυζαντινή Περίοδο

Το Ρωμαϊκό δίκαιο ως προς την προσωπική κατάσταση ήταν αυστηρό και ακριβές. Κατά την μετάβαση στην Βυζαντινή Περίοδο ωστόσο ουσιαστική σημασία διατηρεί μόνο το status libertatis, δηλαδή η κατάσταση της ελευθερίας. Αυτό συμβαίνει διότι η βυζαντινή ιδεολογία εξ ανθρώπινων διακρίσεων δούλων από ελεύθερους πολίτες, ταυτίζεται με την αντίστοιχη ρωμαϊκή ιδεολογία. Πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι τέτοιου είδους πεποιθήσεις αποτελούσαν τη βάση της κοινωνικής πυραμίδας στις αντιλήψεις των περισσότερων αρχαίων λαών ως προς την ισότητα των ανθρώπων.

Το status civitatis αρχικά ευδοκίμησε στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Από το Διάταγμα του Καρακάλλα, ρωμαίου αυτοκράτορα (κυβέρνησε μεταξύ 211 και 217 μ.Χ.) όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας θεωρούνταν Ρωμαίοι πολίτες, έτσι ώστε να οδηγηθεί η αυτοκρατορία στην αύξηση των κρατικών εσόδων, αφού περισσότεροι άνθρωποι υποχρεούνταν να φορολογούνται.

Όμως κατά τη Βυζαντινή εποχή ο όρος status civitatis δεν ευδοκίμησε διότι ο Ιουστινιανός ονόμασε Ρωμαίους πολίτες όλους τους πολίτες, χωρίς καμία εξαίρεση, συμπεριλαμβάνοντας και τους δούλους, οι οποίοι κατείχαν χαμηλή θέση στην κοινωνία.

Το status familiae καταργείται και αυτό, διότι ελληνικές αντιλήψεις επηρεάζουν την πατρική εξουσία ρωμαϊκών προτύπων. Η εξασθένηση αυτό του όρου οφείλεται επίσης σε μεγάλο μέρος στο γεγονός πως το Βυζαντινό δίκαιο επηρεάζεται προφανέστατα από τον Χριστιανισμό και τις πιο ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις του.

Η αγάπη για τον άνθρωπο αποτελεί χαρακτηριστικό του Χριστιανισμού το οποίο υπερέχει της ρωμαϊκής αντίληψης διεξαγωγής βίου και της δεοντολογίας του ρωμαϊκού δικαίου.

Οι πολυάριθμοι δούλοι, ως κατώτερη βαθμίδα του συστήματος, υπόκειντο σε καθεστώς πλήρους δικαιοπρακτικής ανικανότητας, γεγονός το οποίο βρίσκει αντίθετη τη Χριστιανική θρησκεία. Το αποτέλεσμα είναι η μερική απελευθέρωση των δούλων, με την εκκλησία να αποκτά όλο και μεγαλύτερες αρμοδιότητες σχετικά με την απελευθέρωση.

Από την άλλη πλευρά, το status familiae ευνόησε σημαντικά τους παροίκους. Με αυτόν τον όρο ορίζονται οι κάτοικοι εκτάσεων οι οποίες βρίσκονταν κάτω από δικαιοδοσία δυνατού προσώπου και εξαρτιόνταν από αυτό όσον αφορά τους φόρους, την προστασία και τα νομικά ζητήματά τους. Πάροικοι τελικά (και έπειτα από μεταλλαγές στην έννοια της λέξης) κατέληξαν να ονομάζονται οι μισθωτοί και συνολικά οι μικροϊδιοκτήτες γης. Αυτοί ευνοήθηκαν γιατί συντομευόταν το διάστημα, μέσα στο οποίο ήταν δυνατόν να εκδιωχθούν από το κτήμα τους. Η ιδιότητα του παροίκου μεταβιβαζόταν, άλλωστε, στους κληρονόμους του. Οι πάροικοι είχαν οικονομικές υποχρεώσεις, τόσο απέναντι στο Δημόσιο, όσο και απέναντι στον κύριο της γης.

Συνολικά το ρωμαϊκό δίκαιο όσον αφορά τον ορισμό της προσωπικής κατάστασης (status) των ανθρώπων παρουσιάζει αυστηρότητα και μηχανική διαδικασία , ενώ η βυζαντινή μετάλλαξη του όρου αυτού παρουσίαζε χαρακτηριστικά πιο ήπια και σίγουρα μεταλλαγμένα.

Στο Βυζάντιο δεν υπάρχουν πολίτες, γράφει η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, αλλά υπήκοοι του αυτοκράτορα και πιστοί του Θεού. Πολίτης δεν είναι αυτός που μπορεί να ασκήσει ένα επάγγελμα και να λάβει μέρος στην κρατική διοίκηση. Πολίτης, με την ουσιαστική και την πραγματική έννοια και όχι με την τυπική και τη θεωρητική, είναι αυτός που συμμετέχει στον πολιτικό βίο της πόλεως, στη λήψη των αποφάσεων, στη θέσπιση των νόμων και στην άσκηση της εξουσίας, όπως γινόταν στην πολιτική πρακτική των αρχαίων πόλεων της κλασικής Ελλάδας και δη των δημοκρατικών. Η συμμετοχή αυτή εξασφαλιζόταν μέσω των θεσμών της εκκλησίας του δήμου και της κληρώσεως. Αυτό τονίζει και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά. Άλλωστε ο υπήκοος του αυτοκράτορα και ο πιστός του πατριάρχη απέχει από τη «Δημοκρατία», που, όπως και η ίδια η κυρία Αρβελέρ σημειώνει, στο Βυζάντιο κατάντησε να σημαίνει την «οχλοκρατία και διατάραξη της τάξεως», «την ταραχή που οι άναρχοι δήμοι προκαλούν και η οποία τιμωρείται από τον νόμο» (και σ. 164). Άρα ο βυζαντινός υπήκοος δεν είναι πολίτης, αλλά χριστιανός ορθόδοξος πιστός που πορεύεται «με τη χάρη του θεού και την αυτοκρατορική πρόνοια» . Τίποτε δηλαδή πιο ξένο προς την αρχαιοελληνική έννοια του πολίτη.

Άννα Μπίλλη – ΛΒ2

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ Νάκος Π. Γεώργιος – Εισηγήσεις Ρωμαϊκού Δικαίου https://www.kathimerini.gr/opinion/705258/diminutio-capitis/ https://geonews.gr/history http://www.ime.gr/chronos/10/gr/k/ka/ka3b.html Ιστορία Του Ελληνικού Έθνους: τόμος 14, σε. 80-84 τόμος 18, σελ. 77, παρ. 1-3 τόμος 18, σελ. 84 παρ.1-4 https://www.btb.termiumplus.gc.ca/tpv2alpha/alpha-eng.html?lang=eng&i=1&index=frt&srchtxt=CAPITIS%20DEMINUTIO%20MINIMA