KOINΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1 Σε ορισμένες εποχές και σε ορισμένους τόπους έχει οπωσδήποτε νόημα, πνευματικό, πολιτικό και κοινωνικό, η απαίτηση ή και η έκκληση «να μιλήσουν οι διανοούμενοι», η οποία ακούγεται συνήθως με μορφή επιτακτικού, αν όχι επιτιμητικού ερωτήματος: «Γιατί σιωπούν οι διανοούμενοι;». Οχι μόνον όταν τα σκιάζει όλα η φοβέρα, όταν τυραννικά καθεστώτα οποιασδήποτε μορφής επιβάλλουν το φίμωτρό τους, αλλά και όταν δεσπόζει η σύγχυση και η θολούρα σε αισθήματα και σκέψεις, όταν η κατάθλιψη τείνει να γίνει πανεθνικό γνώρισμα, τότε όσοι συμβατικά αποκαλούνται «πνευματικοί άνθρωποι» ή «διανοούμενοι» οφείλουν να βγουν από τον χρυσελεφάντινο πύργο που τους αποδίδει σαν ιδιοκτησία ένα στεριωμένος μύθος και να μιλήσουν. Να αναλάβουν, πλην της ευθύνης του καλλιτέχνη, και την ευθύνη του πολίτη. Να ρισκάρουν. Οχι για να καθοδηγήσουν αφ' υψηλού, τάχα σαν αυθεντίες και γνώστες των μυστικών της ιστορίας. Οχι σαν ποιμένες που μένουν αδιάβροχοι στα πάθη, στις πολιτικές ιδέες, στις ιδεολογικές συγκρούσεις. Αλλά ως πολίτες.

Πού απέβλεπε ο Σόλωνας εισάγοντας τον «περί ευθύνης των πολιτών» νόμο; Το λέει ο Πλούταρχος βιογραφώντας τον: «Ηθελε να μη μένουν οι πολίτες απαθείς και αδιάφοροι για τα κοινά, μεριμνώντας για το δικό τους συμφέρον μονάχα. Nα μην καυχιούνται πως δεν πονούν την πατρίδα τους και πως δεν τους αρρωσταίνουν τα προβλήματά της, μα να συντρέχουν όσους πολιτεύονται σωστά και δίκαια. Nα μοιράζονται τον κίνδυνο του εμφυλίου πολέμου, και όχι να περιμένουν ήσυχα ήσυχα ποιος θα βγει νικητής». Περιττεύει η υπόμνηση ότι καμία ζώσα κοινωνία δεν έπαψε ποτέ να έχει τον εμφύλιό της. Δεν εννοώ φυσικά την ένοπλη αντιπαράθεση, αλλά τις οξύτατες ιδεολογικές συγκρούσεις, τις σφοδρές κομματικές έριδες, τις διεκδικήσεις όσων αισθάνονται αδικημένοι. Σε αυτά δεν υπάρχει σαβουάρ βιβρ.

Η συμφωνία για το ποιοι είναι οι διανοούμενοι, άρα και πόσοι είναι, δεν ήταν ποτέ εύκολη. Θα ήταν πάντως άστοχο και υπερβολικό αν λέγαμε πως είναι διανοητές όλοι μα όλοι οι γραφιάδες, όλοι οι λογοτέχνες, όλοι οι εικαστικοί, οι μουσικοσυνθέτες, οι άνθρωποι του θεάτρου και του κινηματογράφου, των τεχνών εν γένει, και μαζί τους όλοι οι πανεπιστημιακοί και οι Αθάνατοι της Ακαδημίας.

Γιατί το πνεύμα λιμνάζει δίχως σύγκρουση. Και οι διανοούμενοι που έχουν να επιδείξουν μόνο ακράδαντες σιγουριές και δεν χαλαλίζουν ούτε μία λέξη στην αυτοκριτική και την αμφισβήτηση των δογμάτων τους, καθώς και όσοι καταντούν κόλακες της κάθε εξουσίας και υπηρέτες της, παύουν απλώς να αξίζουν τον τίτλο του διανοουμένου, όσο χαλαρά κι αν τον ορίσουμε.

Δύσκολη όμως φαίνεται πως είναι και η συμφωνία ως προς το αν όντως οι διανοούμενοι, κινούμενοι από δειλία, ιδιοτέλεια ή αδιαφορία για τα κοινά, τηρούν στάση ουδετερότητας και σιωπούν. Προσωπική μου γνώμη είναι πως όχι μόνο δεν σιωπούν, αλλά, χάρη και στη διεύρυνση της επικράτειας των Μέσων και την εμφάνιση νέων τρόπων ανακοίνωσης και μετάδοσης της γνώμης (το ίντερνετ, που διαθέτει στον καθέναν όσα «μετερίζια» ορέγεται, επώνυμα ή ψευδώνυμα), μάλλον για πολυλογία θα μπορούσαμε να μιλήσουμε παρά για σιωπή.

Μιλάνε οι διανοούμενοι, όσοι τέλος πάντων ορίζονται και αναγνωρίζονται από το κοινό σαν διανοούμενοι. Αρθρογραφούν, δίνουν συνεντεύξεις, μετέχουν σε ημερίδες και συνέδρια, αλλά και σε τηλεοπτικά πάνελ, πολιτεύονται όχι μόνο με τα γραπτά τους αλλά συμμετέχοντας και σε κομματικά ψηφοδέλτια, διαθέτουν ιστοσελίδες, τουίτερ, φέισμπουκ κτλ., προσθέτουν κάθε τόσο την υπογραφή τους κάτω από μανιφέστα, καθώς και κάτω από κείμενα διαμαρτυρίας ή συμπαράστασης σε διωκομένους.

Μιλάνε, αλλά επειδή, όπως είναι λογικό, όσα λένε δεν συμφωνούν ούτε μεταξύ τους ούτε βέβαια με όσα θα θέλαμε να πούνε ώστε να τους χειροκροτήσουμε, επιμένουμε να ισχυριζόμαστε ότι κωφεύουν και δεν απαντούν, ότι ναρκισσεύονται και δεν μετέχουν, ότι αδρανούν και δεν παρεμβαίνουν.

Ωστόσο η συμμετοχή τους, για να έχει νόημα, πρέπει να γίνεται με τους δικούς τους όρους και όχι με τους δικούς μας. Να λένε δηλαδή ό,τι έχουν να πουν, όσο ενοχλητικό κι αν είναι για τα κλισέ μας. Και να κρίνονται για ό,τι λένε, με κριτήριο δηλαδή το αν τα λεγόμενά τους έχουν συνοχή και καθαρότητα, θάρρος και μέτρο, ευθύτητα και ειλικρίνεια, και όχι με κριτήριο το πόσο συμφωνούν με όσα θα θέλαμε εμείς να τους υπαγορεύσουμε, σαν αθέατοι υποβολείς.

Α. Να γράψεις μια περίληψη του ΚΕΙΜΕΝΟΥ 1 (20 μονάδες).

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η «ευθύνη», ως έννοια και στάση ζωής, είναι από τις πιο αμφίβολες στάσεις. Ταυτόχρονα, ως λέξη, είναι μάλλον άβολη. Δεν είναι, επομένως, τυχαίο ότι βρισκόμαστε σε περίοδο χαμηλής ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας. Η αξία της ευθύνης και η υπευθυνότητα, ως στάση ζωής και συμπεριφοράς, βρίσκουν την πραγματική τους έκφραση σε προγονικές αρχές και πανάρχαιους θεσμούς. Ενδεικτικά, θα αναφέρω το θεσμό των «Εὐθυνῶν» (Εὐθῦναι: Λογοδοσίες που ήταν υποχρεωμένος να κάνει μπροστά σε ειδικούς ελεγκτές ένας άρχοντας για τις πράξεις του, όταν τελείωνε ο χρόνος της θητείας του) της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, και για να δείξω το πώς λογοδοτούσαν οι «υπεύθυνοι», όταν αποχωρούσαν από τον δημόσιο βίο: Κάθε δημόσιος λειτουργός (ἄρχων) της Αθήνας έπρεπε να λογοδοτήσει για τη δημόσια δράση του μπροστά στους ειδικούς ελεγκτές του κράτους. Η λέξη σήμαινε, επίσης, και τις κυρώσεις που του επιβάλλονταν, αν διαπιστωνόταν κατάχρηση της εξουσίας του ή παραλείψεις. Θα ήθελα να θυμίσω ότι στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν οι «εὔθυνοι» (δημόσιοι ελεγκτές) και τα «εὔθυνα» (δημόσια τελετή απόδοσης ευθύνης για τους υπόλογους).

Η αξία της ευθύνης παραμένει πυξίδα και στάση ζωής, για όσους κρατούν ζωντανό το όραμα μιας «ανθρώπινης» κοινωνίας. Για εκείνους που αισθάνονται τη σκέψη, τα συναισθήματα και τις πράξεις τους ως επιλογή συνείδησης και αποδοχή των συνεπειών που επισύρει κάθε συνειδητοποιημένη πράξη. Με την έννοια αυτή, είμαι υπεύθυνος σημαίνει: νιώθω υπόλογος ως άτομο, ως γονιός, ως δάσκαλος, ως κοινωνικό πρόσωπο, αναλαμβάνω την ευθύνη που μου ανήκει για τις δεινές αντινομίες του καιρού μου. Η έννοια της αυτοαποδοχής της ευθύνης νομίζω πως είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό της υπευθυνότητας.

Το πρόβλημα, όπως διαμορφώνεται στην προσωπική μας ζωή και στην κοινωνική πραγματικότητα, είναι ακριβώς αυτό: ότι η αγωγή της ευθύνης και η αποδοχή της υπευθυνότητας, είναι ένα συνεχώς ζητούμενο. Αλήθεια, σε προσωπικό επίπεδο, πόσο έχουμε τη γενναιότητα να κοιτάζουμε βαθιά μέσα μας; Να επιχειρούμε, συστηματικά, μια προσωπική αναζήτηση για το τι μετράει στη ζωή, ποιοι είμαστε, ποια είναι τα προσόντα μας και οι αδυναμίες μας και πώς ενεργούμε στην προσωπική και την κοινωνική μας ζωή; Με αυτόν τον τρόπο θα «χτίσουμε» μια υγιή προσωπικότητα. Η έννοια της ολοκληρωμένης προσωπικότητας μπορεί και πρέπει να είναι ο προσανατολισμός μας: η επιδίωξη ενός πολιτισμού προσωπικής ωριμότητας. Σ’ αυτόν το πολιτισμό πρέπει να βρούμε τον δρόμο της ευθύνης μας.

Η έλλειψη ευθύνης σε κοινωνικό επίπεδο κάνει τα πράγματα περισσότερο περίπλοκα και τραγικά: δεν έχουμε τη φρόνηση να βάζουμε προτεραιότητες, να κάνουμε τις βέλτιστες επιλογές. Δεν έχουμε αναπτύξει στον απαιτούμενο βαθμό τη συναίσθηση του συλλογικού πνεύματος, που καθορίζει τον βαθμό ωριμότητας της κοινωνίας μας. Ιδιαίτερα, κάτω από την περίσταση που διερχόμαστε, η κοινωνία μας θαρρείς και είναι διαποτισμένη από ένα είδος κοινωνικού εγωκεντρισμού, που γεννά πολλαπλά ανθρώπινα αδιέξοδα.

Η λύση θα βρεθεί στις δεξιότητες ανάπτυξης προσωπικής ταυτότητας:αυτογνωσία, αυτοεικόνα, αυτοεκτίμηση, αυτοδιαχείριση, αυτοέλεγχος, αυτορρύθμιση, αυτενέργεια, χαρακτηριστικά με τα οποία καλλιτεργείται η ικανότητα να αναλαμβάνει κανείς την ευθύνη των πράξεών του. Η προσέγγιση αυτή είναι στην ουσία μια «αναβίωση» των ξεχασμένων αξιών. Των αξιών που δεν είναι χώρος «γνώσης και μάθησης», με τη στενή έννοια, αλλά χώρος ευρύτερης καλλιέργειας και παιδείας.

Τα παιδιά από νωρίς πρέπει να μαθαίνουν και να σκέφτονται συλλογικά. Να οργανώνονται σε ομάδες, ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του αύριο. Ο τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο είναι μια και μόνο συνεπής και υπεύθυνη πορεία και προς τον εαυτό τους και προς τους άλλους. Είναι μια πορεία ανακάλυψης. Ένα «μάθημα ζωής» και Συναισθηματικής Νοημοσύνης. Ευρύτερα, ένας υπεύθυνος άνθρωπος δεν είναι μόνον «αυτογνώστης». Δεν ζει μόνο με ή για τον εαυτό του. Είναι ένας ευρύτερα ενήμερος άνθρωπος, γνώστης και κάτοχος γενικής παιδείας, με δυνατότητα εμβάθυνσης και κριτικής στάσης. Μόνον έτσι θα μπορεί να διακρίνει τις αντινομίες της ζωής, να αξιολογεί τις ευκαιρίες και τις επιλογές του. Το άτομο που έχει αναπτύξει την αξία της υπευθυνότητας βρίσκει ουσιαστικό περιεχόμενο και νόημα στην κοινωνική του ζωή. Μαθαίνει να ενεργεί κατά τρόπον ώστε να αποκτά όχι μόνο επαγγελματική κατάρτιση και προσωπική επιτυχία, αλλά και τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει διάφορες καταστάσεις και να συνεργάζεται με τους άλλους. Έτσι σφυρηλατεί την αυτοεκτίμησή του, στοιχείο απαραίτητο για τη διάπλαση μιας δυνατής προσωπικότητας, από την οποία εκπορεύεται η προσωπική ευθύνη και η υπεύθυνη «στάση ζωής». Μόνο η στάση ευθύνης σφυρηλατεί μια νέα γενιά ευθύνης, μια οικογένεια ευθύνης, ένα σχολείο ευθύνης. Μέσα απ' όλα αυτά θα προκύψει ο συνειδητοποιημένος πολίτης, ο επιλεκτικός, ο ώριμος, ο υπεύθυνος πολίτης. Ένας πολίτης μέσα από η λογική και την ευαισθησία του μεγάλου Ν. Καζαντζάκη: «…Να αγαπάς την ευθύνη. Να λες, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γη…αν δεν σωθεί, ΕΓΩ φταίω…». Αυτός ο πολίτης είναι ο δικός μας δρόμος.

(Ελένη Δούκα, Huffington post, κείμενο διασκευασμένο για τις ανάγκες του κριτηρίου)

Β1. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις αποδίδουν ορθά απόψεις της συντάκτριας του κειμένου 2; ( Σ ή Λ). Να τεκμηριώσεις κάθε απάντησή σου παραθέτοντας σχετικά αποσπάσματα από το κείμενο: 1. Η σύγχρονη κοινωνία βρίσκεται σε μια περίοδο χαμηλής ατομικής και κοινωνικής υπευθυνότητας. 2. Ο δρόμος προς την υπευθυνότητα περνάει μέσα από την αποδοχή της ευθύνης από την πλευρά του ανθρώπου. 3. Η αγωγή της ευθύνης και η αποδοχή της υπευθυνότητας στην προσωπική μας ζωή είναι προβληματική. 4. Ως υπεύθυνος άνθρωπος ορίζεται ο «αυτογνώστης». 5. Το άτομο που έχει αναπτύξει την αξία της υπευθυνότητας αποκτά επαγγελματική κατάρτιση. (10 μονάδες)

Β2. Στη 4η παράγραφο του Κειμένου 2 η συγγραφέας φαίνεται ότι θέλει να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες. Να επιλέξεις από το κείμενο τρεις (3) κειμενικούς δείκτες που υποστηρίζουν αυτή την επιδίωξη και να εξηγήσεις την επιλογή σου. (Μονάδες 9)

Β3.«…δεν έχουμε τη φρόνηση να βάζουμε προτεραιότητες, να κάνουμε τις βέλτιστες επιλογές. Δεν έχουμε αναπτύξει στον απαιτούμενο βαθμό τη συναίσθηση ενός συλλογικού πνεύματος, που πρέπει να καθορίζει το βαθμό ωριμότητας της κοινωνίας μας». Στο παραπάνω απόσπασμα του πρώτου κειμένου η συγγραφέας χρησιμοποιεί το α΄ πληθυντικό πρόσωπο. Να μετασχηματίσεις το κείμενο χρησιμοποιώντας το γ ́ πληθυντικό πρόσωπο. Τι αλλάζει ως προς το ύφος; (Μονάδες 6)

KEIMENO 3

Τον αγαπήσαμε, πολύ τον αγαπήσαμε αυτόν τον απαίσιο – αυτόν τον θεσπέσιο – κόσμο μας. Τον αγαπήσαμε κι ας τον βλέπαμε πίσω απ’ τα σίδερα. Αγαπήσαμε τις χειροπέδες μας πιο πολύ κι απ’ τα βραχιόλια που θα βάζαμε στα χέρια της αγαπημένης κι ας ζύγιζαν πολύ πιο βαριά (είκοσι καράτια δάκρυα!) Μα αν δε λέγαμε «όχι» τότε αν δε λέγαμε τότε «ποτέ» οι αλυσίδες που αρνηθήκαμε θα δένανε τα χέρια των παιδιών μας. Και τα βιβλία μας, αυτά που γράψαμε για τον έφηβο του «Τώρα» και του «Αύριο» για τον έφηβο του σημερινού και για τον έφηβο του αυριανού – Αιώνα αν δεν λέγαμε τα «όχι» και τα «ποτέ» τότε τα βιβλία μας θα ’πεφταν απ’ τα χέρια τους ντροπιασμένα. Όσο για σένα, ωραίε ψαλμωδέ του Στίχου, αν δεν έχεις τη δύναμη, αν δεν έχεις την τόλμη – να δείξεις ένα δρόμο… Κόψε καλύτερα το χέρι σου! Μη δείχνεις το γκρεμό!

(Από την ποιητική συλλογή του Μενέλαου Λουντέμη «Κοντσέρτο για δυο μυδράλια κι ένα αηδόνι», 1973)

Ερώτηση Γ: Να εντοπίσετε αποσπάσματα του ποιήματος όπου ο ποιητής κατακρίνει τη στάση ανευθυνότητας. (15 μονάδες) Δ (ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ): Να γράψετε ένα κείμενο που θα δημοσιευθεί στη σχολική σας εφημερίδα, όπου θα αναφέρεστε στους τρόπους μέσω των οποίων το σχολείο μπορεί να διαπαιδαγωγήσει τους μαθητές στην έννοια της κοινωνικής και πολιτικής ευθύνης.