Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ Μέρος Α'

Η αρχαία Ιωνία, ως κοιτίδα της φιλοσοφικής σκέψης, έδωσε τους πρώτους φιλοσοφικούς προβληματισμούς σχετικά με την καταγωγή του ανθρώπινου είδους, τη γένεση του κόσμου και την εξέλιξη.

Ο Θαλής από τη Μίλητο κατανοώντας την ανυπέρβλητη αξία του νερού αναζήτησε εκεί την αρχή της ζωής.

Ο Ηράκλειτος από την Έφεσο, υποψιάστηκε την ύπαρξη μίας ενέργειας που ποτέ δεν χάνεται, αλλά μόνο αλλάζει μορφή και την παρουσίασε ως το αείζωον πυρ, από το οποίο προέρχεται η ζωή και από το οποίο συντηρείται.

Ο Αναξιμένης (από τη Μίλητο κι αυτός) θεώρησε αρχή της ζωής τον αέρα, «επειδή τα πάντα αναπνέουν χάριν αυτού, ζουν και υπάρχουν».

Ο Αναξίμανδρος γεννήθηκε στη Μίλητο το 610 π.Κ.Χ και πέθανε το 546 π.Κ.Χ. Ήταν μαθητής του Θαλή και διέπρεψε στη γεωγραφία, στα μαθηματικά και την αστρονομία. Σκέφτηκε πως η αρχή της ζωής θα πρέπει να βρίσκεται σε κάτι έξω από τα στοιχεία της φύσης, αφού και αυτά κάπως ήρθαν σε ύπαρξη. Έτσι, επινόησε την έννοια του απείρου. Το άπειρο είναι μία αιώνια και απροσδιόριστη ύλη, έξω από τον χώρο και τον χρόνο. Αυτή «γεννά» τα στοιχεία της φύσης, τα οποία με τη σειρά τους αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και σχηματίζουν τα διάφορα όντα. Όταν τα όντα κάνουν τον κύκλο της ζωής τους επιστρέφουν εκεί από όπου προήλθαν.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον κόσμο ολόκληρο. Ο Αναξίμανδρος θεωρούσε πως ο κόσμος γεννιέται και πεθαίνει, και στη θέση του ξεκινά και ακμάζει ένας νέος κόσμος. Άποψη πραγματικά αλλόκοτη για την εποχή του. Αλλόκοτος όμως θα ακούστηκε στους συγχρόνους του και ο ισχυρισμός του πως τα έμβια όντα εξελίσσονται από ατελείς υπάρξεις σε τελειότερες, και μάλιστα πως και ο άνθρωπος προήλθε από τα ψάρια. Ο συλλογισμός που τον οδήγησε σε αυτό το συμπέρασμα ήταν ο εξής: «αρχικά ο άνθρωπος προήλθε από διαφορετικά ζώα, διότι τα άλλα ζώα είναι σε θέση να αυτοσυντηρηθούν λίγο καιρό μετά τη γέννησή τους, ενώ ο άνθρωπος χρειάζεται για πολλά χρόνια τη μητρική φροντίδα. Αν, λοιπόν, είχε εμφανιστεί εξ αρχής με την τωρινή του μορφή, δεν θα είχε επιβιώσει». (Ψευδοπλούταχος, Στρωμ. 2) Αυτή ήταν η πρώτη ορθολογιστική προσπάθεια να εντοπιστεί η αρχή της ανθρώπινης ζωής. Ήταν δε τόσο πρωτοποριακή για την εποχή της, που οι διάδοχοι του Αναξιμάνδρου δεν ασχολήθηκαν καθόλου με αυτήν.

Πέρα από τις άλλες ικανότητές του, ο Αναξίμανδρος είναι και ο πρώτος βιολόγος. Πρώτος εισήγαγε στην ιστορία τη θεωρία περί της γενέσεως των οργανικών όντων. Οι πρώτοι οργανισμοί γεννήθηκαν μέσα στο υγρό στοιχείο, όταν αυτό εξ αιτίας της ηλιακής θερμότητας εξατμίσθηκε. Αρχικά τα πρώτα ζώα ήταν περιτυλιγμένα μέσα σε ένα αγκαθωτό φλοιό. Έπειτα βγήκαν από το υγρό στοιχείο στην ξηρά και αφού έσπασαν τον αγκαθωτό φλοιό, άρχισαν να προσαρμόζονται στο καινούργιο περιβάλλον. Ο άνθρωπος προήλθε από το ψάρι και μόνο όταν ήταν σε θέση να επιβιώσει βγήκε στη στεριά. Ο Αναξίμανδρος είναι, από όσα ξέρουμε, ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει την προέλευση του ανθρώπου. Η θεωρία της εξελίξεως του Δαρβίνου, είναι φανερό, πως βρίσκει σπερματικά την αρχή της στην παραπάνω θεωρία του Αναξίμανδρου.

Από θερμοκρασιακές μεταπτώσεις πάνω στην επιφάνεια της Γης θα πρέπει να αιτιολογούσε ο Αναξίμανδρος και την εμφάνιση της ζωής, αφού δίδασκε ότι «τά ζώα γίνεσθαι εξ ύγρού έξατμιζομένου ύπό του ήλιου», ότι τα πρώτα ζώα είχαν γεννηθεί μέσα στο υγρό στοιχείο, ότι ήταν κλεισμένα μέσα σε «φλοιούς» αγκαθωτούς και ότι σε προχωρημένη ηλικία ξεραίνονταν, έσκαζε ο φλοιός τους και σε λίγο πέθαιναν.

Κατά τον Αναξίμανδρο τα πρώτα ζωικά όντα γεννήθηκαν στο νερό, όπως πιστεύουν και σήμερα οι βιολόγοι για τα πρώτα έμβια όντα. Όσο για την καταγωγή του ανθρώπου, ο Αναξίμανδρος είναι ο πρόδρομος του Δαρβίνου: ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ίσως ζώο, που δεν έχει αυτάρκεια με τη γέννηση του, αλλά χρειάζεται για πολύ καιρό τις μητρικές φροντίδες, σκέφτηκε ότι, αν ο άνθρωπος ήταν ανάμεσα στα πρώτα ζώα της Γης, θα μπορούσε πολύ εύκολα να εξαφανιστεί, κι έτσι υπέθεσε ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να βρίσκεται στο τέρμα κάποιας εξελικτικής πορείας και να έχει προέλθει «έξ άλλοειδών ζώων». Ας σημειωθεί ότι στην Ελλάδα είχε διατυπωθεί και πριν από τον Αναξίμανδρο σκέψη για την καταγωγή του ανθρώπου από άλλα ζώα, αλλά μόνο σε επίπεδο μύθων.

Η εξέλιξη των ειδών εμφανίζεται πάλι μετά από πολλές δεκαετίες, στην ευφάνταστη θεωρία του Εμπεδοκλή από τον Ακράγαντα. Ο Εμπεδοκλής ήρθε στον κόσμο την ίδια χρονιά που γεννήθηκε ο Περικλής (495 π.Κ.Χ) και πέθανε 60 χρόνια αργότερα.

«Ο Εμπεδοκλής υποστήριζε πως οι πρώτες γενέσεις των ζώων και των φυτών ήταν ατελείς, με τα μέλη χωριστά και όχι συναρθρωμένα. Όταν τα μέλη συναρθρώθηκαν δημιουργήθηκαν οι δεύτερες γενέσεις, που ήταν σαν τα όντα που βλέπουμε στα όνειρά μας. Οι τρίτες δημιούργησαν ολοφυείς μορφές και οι τέταρτες δεν προέκυψαν από ομοιογενή στοιχεία όπως το νερό και η γη. Προέκυψαν από την ανάμειξη , η οποία άλλοτε προερχόταν από την συμπύκνωση της τροφής τους και άλλοτε επειδή η γυναικεία ωραιότητα διέγειρε τη γενετική ορμή. Και τα διάφορα είδη των ζώων διέφεραν το ένα από το άλλο ανάλογα με την ποιότητα του μείγματος…» (Αέτιος 5, 19, 5)

Σκόρπια και ασύνδετα μέλη και όργανα σχηματίζουν τερατόμορφα όντα. Σε επόμενο στάδιο, εκείνα που είναι πιο καλά εξοπλισμένα επιβιώνουν. Τα υπόλοιπα χάθηκαν «κι εξακολουθούν να χάνονται…», έλεγε. Έλεγε ακόμα πως τα φύλλα, οι τρίχες και τα φτερά των πουλιών και τα λέπια των ψαριών είναι το ίδιο πράγμα. Είχε καταλάβει πως τα όργανα αυτά επιτελούν παρόμοιες λειτουργίες, αν και διαφέρουν τόσο πολύ στην εμφάνιση. Ο Εμπεδοκλής ήταν επίσης ο πρώτος που συνυπολόγισε την τυχαιότητα στην εξέλιξη των ειδών και διατύπωσε την άποψη πως «πολλές ιδιότητες που έχουν τα ζώα τις έχουν επειδή έτυχε». (Αριστοτέλης, Φυσικά)

Ευνοϊκά αντιμετώπιζε την εξέλιξη και ο Επίκουρος (341-270 π.Κ.Χ). Μολονότι δεν διατύπωσε κάποια θεωρία, υποστήριζε πως οι ζωντανοί οργανισμοί αναπτύχθηκαν χωρίς σχέδιο και χωρίς την παρέμβαση κάποια μεταφυσικής οντότητας. Στη συνέχεια, η φυσική επιλογή επέτρεψε στα πιο λειτουργικά να επιζήσουν και να αναπαραχθούν.

Τον πρώτο αιώνα Κ.Χ, ο φιλόσοφος Λουκρήτιος έγραψε το διδακτικό ποίημα «Περί της φύσεως των πραγμάτων», με στόχο να παρουσιάσει στο ρωμαϊκό κοινό τη φιλοσοφία του Επίκουρου. Εκεί διαβάζουμε: «Καθώς ο χρόνος περνά, η φύση όλου του κόσμου αλλάζει. Τα πάντα περνούν από τη μία κατάσταση στην άλλη, αναγκαστικά και τίποτα δεν μένει χωρίς να υποστεί αλλαγή. Τα πάντα εξελίσσονται, η Φύση τα αλλάζει και τα εξαναγκάζει να μεταμορφωθούν. Την ώρα που κάτι σαπίζει με τον χρόνο και καταρρέει, ένα άλλο εμφανίζεται και αναπτύσσεται στη θέση του» (Ε 828-834)

Λίγο πιο κάτω γίνεται σαφής αναφορά στη διαδικασία της φυσικής επιλογής: «Πολλά είδη ζώων πρέπει τότε να αφανίστηκαν, επειδή δεν μπόρεσαν να ισχυροποιήσουν τη γενιά τους με την αναπαραγωγή. Διότι, όσα βλέπεις τώρα ν’ αναπνέουν τις αέρινες αύρες που δίνουν ζωή, από μόνα τους εξασφάλισαν την επιβίωσή τους εξ αρχής. Το κατόρθωσαν είτε με την εξυπνάδα, είτε με την γενναιότητα είτε με την ταχύτητά τους». (Ε 855-859)

Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Λαμάρκ (1744 – 1829) θα διατυπώσει τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, η οποία έχει αναφορές στις πρώιμες ιδέες του Αναξίμανδρου και του Εμπεδοκλή: οι οργανισμοί προοδεύουν βαθμιαία από μία απλούστερη μορφή σε πολυπλοκότερη. Η θεωρία του Λαμάρκ δεν έγινε δεκτή από τον επιστημονικό κόσμο, έθεσε όμως τα θεμέλια για τη θεωρία του Δαρβίνου. Σε αντίθεση με τον Εμπεδοκλή που είχε κατανοήσει πως εκείνα τα ζώα που δεν είναι επαρκώς εξοπλισμένα εξαφανίζονται, ο Λαμάρκ πίστευε πως προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες.

Ο Δαρβίνος αργότερα θα τον αντικρούσει, υποστηρίζοντας πως οι καμηλοπαρδάλεις δεν απέκτησαν μακρύ λαιμό για να φτάνουν τα ψηλά κλαδιά, αλλά επέζησαν εκείνες που είχαν μακρύ λαιμό για να τα φτάνουν. Διατύπωσε τη θεωρία περί καταγωγής των ειδών μέσω φυσικής επιλογής (παράλληλα με τον Alfred Russel Wallace) και θεμελίωσε την άποψη αυτή στην επιστημονική κοινότητα. Η επιστημονική ιδέα της εξέλιξης του Κάρολου Δαρβίνου επέφερε μια κοσμογονική αλλαγή προοπτικής στην ανθρώπινη σκέψη. «Η προέλευση των ειδών» είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο διάσημα επιστημονικά βιβλία όλων των εποχών.

Το νέο εξελικτικό επιχείρημα που πρότεινε ο Δαρβίνος σε αυτό, καθώς και στα μετέπειτα βιβλία του, βασίζεται σε μια σειρά από καλά επιβεβαιωμένες υποθέσεις: 1) Οι φυσικοί πόροι σε ένα δεδομένο περιβάλλον είναι περιορισμένοι. 2) Ολα τα άτομα ενός πληθυσμού διαφέρουν μεταξύ τους· υπάρχει δηλαδή μεγάλη ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων που ανήκουν στο ίδιο είδος. Και 3) τα βασικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τα άτομα ενός πληθυσμού είναι κληρονομήσιμα.

Tον αυτόματο μηχανισμό διαφορετικής επιβίωσης ορισμένων ατόμων ενός πληθυσμού ο Δαρβίνος τον ονόμασε «φυσική επιλογή» και, όπως έδειξαν όλες οι μετέπειτα έρευνες, πρόκειται όντως για τον βασικό και, ενίοτε, τον μοναδικό κινητήριο μηχανισμό κάθε βιολογικής εξέλιξης. Η νέα εικόνα της φύσης που εισηγείται το έργο του Δαρβίνου είναι όχι μόνο καινοφανής, αλλά και βαθύτατα επαναστατική. Εκεί όπου ένας προδαρβινικός φυσιοδίφης έβλεπε μόνο φυσική αρμονία και αμεταβλητότητα, ένας δαρβινιστής βλέπει τον «ανήλεο» αγώνα των οργανισμών για την επιβίωση και την προσαρμογή σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, κάτι που αναπόφευκτα οδηγεί στην εξέλιξη των ειδών. Εκεί που η ποικιλομορφία μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους εξηγούνταν ως ένα τυχαίο γεγονός που καθόλου δεν έθιγε την προδιαγεγραμμένη αρμονία -από τον Θεό ή τη Φύση, αδιάφορο- ένας εξελικτιστής έβλεπε σε αυτή την ποικιλομορφία τη βασική προϋπόθεση κάθε εξελικτικής διαδικασίας. Τα όρια μεταξύ των διαφορετικών ειδών δεν θεωρούνται πλέον αιώνια και αμετάβλητα, δηλαδή θεϊκά προδιαγεγραμμένα, αλλά, αντίθετα, το προϊόν της φυσικής ιστορίας· της ιστορίας των αμοιβαίων και πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφορετικών οργανισμών, καθώς και μεταξύ των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους.

¨Ομως, πολλά ήταν τα ενοχλητικά ερωτήματα στα οποία η δαρβινική θεωρία δεν μπορούσε ή, ακριβέστερα, δεν ήταν ακόμη σε θέση να απαντήσει. Για παράδειγμα, ο Δαρβίνος αγνοούσε παντελώς -όπως εξάλλου και όλοι οι βιολόγοι της εποχής του- με ποιον βιολογικό μηχανισμό παράγονται οι γενετικές αλλαγές και πώς αυτές κληρονομούνται στους απογόνους ώστε να δημιουργείται η αναγκαία ποικιλομορφία πάνω στην οποία δρα η φυσική επιλογή. H εμμονή του Δαρβίνου στην έννοια της β α θ μ ι α ί α ς εξέλιξης, αυτής δηλαδή που πραγματοποιείται με μικρά εξελικτικά βηματάκια, δεν επιβεβαιωνόταν καθόλου από τις ανακαλύψεις της Παλαιοντολογίας.

Στη συνέχεια, ο Thomas Henry Huxley θα εφαρμόσει τη θεωρία της εξέλιξης στο ανθρώπινο είδος και θα ερευνήσει την πιθανότητα ο άνθρωπος και ο πίθηκος να έχουν καταγωγή από κάποιον κοινό πρόγονο.

Επίσης, οι γεωλόγοι θα αρχίσουν να ανασυγκροτούν την ιστορία της Γης και θα κατανοήσουν ότι η ηλικία της είναι πολύ μεγαλύτερη από όσο πίστευε η Εκκλησία: όχι 4.000 χρόνια, αλλά πάνω από 168.000 χρόνια. Σήμερα, γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι η πραγματική ηλικία της Γης είναι ακόμη πιο μεγάλη: σχηματίστηκε πριν από 5 δισεκατομμύρια χρόνια.

Σήμερα όλοι αναγνωρίζουμε παντού εξελικτικές διεργασίες: από τα αστέρια, τους πλανήτες και τους γαλαξίες μέχρι τα φυτά, τα ζώα αλλά και τις ανθρώπινες κοινωνίες και ιδέες, όλα αλλάζουν αδιάκοπα μέσα στον χρόνο, τα πάντα εξελίσσονται ή εξαφανίζονται. Tο ίδιο το Σύμπαν, όπως υποστηρίζει η σύγχρονη κοσμολογία, εξελίσσεται συνεχώς με εκρηκτικούς ρυθμούς.

Εντούτοις, ακόμη και σήμερα, πάνω από το 90% του παγκόσμιου πληθυσμού δηλώνει ότι εξακολουθεί να πιστεύει στην ύπαρξη κάποιας υπερφυσικής δημιουργικής δύναμης, ενώ πάνω από το 50% από αυτούς αποκαλεί αυτήν τη δύναμη «Θεό».

Οι διάφορες κοινωνικές ομάδες αποδίδουν διαφορετική σημασία στις ποικίλες λεπτομέρειες του περιβάλλοντός τους. Συνεπώς, κάθε κοινωνία παράγει γενικευτικές αρχές οι οποίες είναι κοινά αποδεκτές μόνο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ομάδας. Μια τέτοια «κοινή λογική» μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «αυθόρμητη κρίση, κοινή» στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Οι απλουστευτικές προσπάθειες περιγραφής των άλλων συχνά είναι αναγωγή των στοιχείων των άλλων στις γενικεύσεις ή τις κατηγορίες του παρατηρητή και παράγουν μια εντύπωση ομοιότητας εκεί όπου δεν υπάρχει καμία ομοιότητα. Οι γενικεύσεις μπορεί να βασίζονται στις ιδεολογικές εξαρτήσεις από ομάδες με συγκεκριμένους στόχους.

Η ατομοκεντρική βάση αυτών των αντιλήψεων οδηγεί σε μια προσέγγιση των άλλων η οποία, σε τελική ανάλυση, είναι εξίσου άκριτη με τις γενικεύσεις της κοινής λογικής, τις οποίες επικρίνει εξ αρχής. Μάλιστα, μια τέτοια προπαγάνδα, αν είναι επιτυχής, μπορεί εν καιρώ να αποκτήσει η ίδια την αυθεντία της κοινής λογικής. Σε αντίθεση με την κοινή λογική, που μπορεί κάλλιστα να χαρακτηρίζεται από στερεότυπα, ή με την προπαγάνδα, που σχετίζεται με ιδεολογικές σκοπιμότητες, η αποτελεσματική γενίκευση απαιτεί την τυπική και κριτική αντιμετώπιση που μπορεί να προσφέρει η θεωρητική σκέψη.

Η κινηματογραφική ταινία "Μανία" (Fury) του Φριτς Λανγκ παρουσιάζει τις ολέθριες συνέπειες του κομφορμισμού προς την επιθυμία της μάζας.

Η επιστημονική εικόνα του κόσμου διαφέρει οπό τις ποικίλες προεπιστημονικές, εξωεπιστημονικές και αντιεπιστημονικές αντιλήψεις (μυθολογία, θρησκεία κ.λπ.), δεδομένου ότι εδράζεται στα δεδομένα ορισμένης θεμελιώδους θεωρίας (θεωριών): της κλασικής μηχανικής (μέχρι τον 19ο αι.), της κβαντικής μηχανικής, της θεωρίας της σχετικότητας κ.λπ. Λειτουργεί ως γενικό επιστημονικό πλαίσιο και ως κοσμοθεωρητικό πεδίο αναφοράς για την επιστήμη, ως ορισμένη παράδοση, ικανή να επενεργήσει προοδευτικά (δημιουργικά, ευρετικά) είτε συντηρητικά (δογματικά κ.λπ.) στην πορεία της επιστημονικής γνώσης. Η αποδοχή ορισμένων αποτελεσμάτων της επιστημονικής έρευνας (χωρίς την αντιφατική πορεία που οδήγησε σ' αυτά), η πρόκριση, η απολυτοποίηση και κάποια συγκεκριμένα πρότυπα επιστήμης και επιστημονικότητας οδηγούν συχνά σε άγονες και αντιιστορικές στάσεις.

Αλλά για να καταλάβουμε την εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης πρέπει να προσέξουμε τα παραγωγικά στάδια από τα οποία πέρασε η ανθρώπινη ιστορία. Μια επιστημονική μελέτη των παραγωγικών αυτών σταδίων επιχείρησε Ο ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΣ ΥΛΙΣΜΟΣ

Σύμφωνα με τη θεωρία των Καρλ Μαρξ και Φρήντριχ Ένγκελς, η ανθρώπινη Ιστορία πέρασε από διαφορετικά στάδια εξέλιξης, καθένα από τα οποία ταυτιζόταν με ένα διαφορετικό στάδιο παραγωγής: το τροφοσυλλεκτικό κ κυνηγετικό στάδιο (πρωτόγονη κοινοκτημοσύνη ή "πρωτόγονος κομμουνισμός"), το Φεουδαρχικό στάδιο και το Καπιταλιστικό στάδιο. Υποτίθεται ότι, με το πέρασμα από το Σοσιαλιστικό στάδιο, μια κοινωνία θα μπορούσε να οδηγηθεί στο στάδιο ενός σύγχρονου Κομμουνισμού, όπου δεν θα υφίσταται η έννοια της ιδιοκτησίας.

Οι απόψεις περί Προόδου και συνεχούς Εξέλιξης ή ανάπτυξης στηρίζονται σε μια γραμμική αντίληψη που έχουμε για τον χρόνο. Ο χρόνος σ’ αυτή την περίπτωση είναι σαν μια μονοδιάστατη ευθεία γραμμή που διαρκώς επεκτείνεται και δεν έχει ποτέ τέλος. Η αντίληψη όμως αυτή, παρ’ όλο που μας είναι σήμερα οικεία, δεν είναι αυτονόητη. Στην αρχαία ελληνική σκέψη βρίσκουμε κάποιες κυκλικές αντιλήψεις για τον χρόνο. Όπως η ημέρα διαδέχεται συνεχώς τη νύχτα ή όπως κάθε χρόνο έχουμε την ίδια διαδοχή των τεσσάρων εποχών, έτσι και σε ένα ευρύτερο κοσμικό επίπεδο και σε τεράστιες χρονικές περιόδους τα πάντα ανακυκλώνονται. Υπό αυτό το πρίσμα και η ανθρώπινη κοινωνία περνά διαρκώς και χωρίς τέλος από διάφορα στάδια ακμής και παρακμής.

Στη χριστιανική σκέψη και θεολογία, αντίθετα, ο χρόνος είναι ευθύγραμμος. Το σύμβολο του χρόνου για τον αρχέγονο χριστιανισμό, όπως και για τον βιβλικό ιουδαϊσμό και την ιρανική θρησκεία, είναι η “γραμμή”. Κατά τη θεολογία του Μεγάλου Βασιλείου δεν υπάρχει ανεξάρτητη διάσταση ή φορά του χρόνου. Ο χρόνος ως ροή και κίνηση είναι συμφυής με τον κόσμο. Επειδή ο κτιστός κόσμος είναι μια ακατάπαυστη ροή, όπου τίποτε το σταθερό και το στατικό δεν υπάρχει, ο χρόνος ως συμφυής με τη ρευστότητα της φύσης έχει τα ίδια χαρακτηριστικά. Έτσι, ο χρόνος είναι αδιανόητος έξω από τη φυσική πραγματικότητα · δεν υπάρχει κανένα, έστω και θεωρητικό, σχέδιο βάσει του οποίου θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει τον χρόνο σε μια αυτόνομη διάσταση. Ο χρόνος λοιπόν είναι μια διάσταση δεμένη με τα συστατικά του κοσμικού χώρου.

Ο Αυγουστίνος, στη δυτική παράδοση, θεωρεί ότι μέσα από την ανθρώπινη ιστορία πραγματώνεται σταδιακά ένα θεϊκό σχέδιο, που σκοπό έχει τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Μια ευθεία γραμμή χαρακτηρίζεται, πέρα από το μήκος της, και από την κατεύθυνσή της. Έτσι και οι γραμμικές αντιλήψεις περί χρόνου και προόδου εμπεριέχουν και την κατεύθυνση προς την οποία αυτή η πρόοδος κατατείνει, τον σκοπό της προόδου ή το ιδεώδες προς το οποίο αυτή στοχεύει.

Οι αντιλήψεις περί προόδου κυριάρχησαν στη σκέψη των στοχαστών κατά την περίοδο του Διαφωτισμού (17ος αιώνας). Η έννοια της προόδου συνδέεται, την εποχή αυτή, με την κυριαρχία της αστικής τάξης και με τις μεγάλες επιτυχίες της επιστήμης. Στοχαστές όπως ο Βολταίρος, ο Μοντεσκιέ και ο Κοντορσέ υποστηρίζουν τις απεριόριστες δυνατότητες της ανθρωπότητας για ανάπτυξη και πρόοδο χάρη στις υπαγορεύσεις του ορθού λόγου. Ο ορθός λόγος και η επιστήμη, όπως υποστηρίζουν οι διαφωτιστές, είναι το κλειδί για την πρόοδο, αφού βοηθούν την ανθρώπινη πορεία να φθάσει σε ένα στάδιο ωριμότητας, όπου δεν έχουν θέση μη λογικές μορφές σκέψης όπως μύθοι, θρησκεία και προκαταλήψεις. Μέσα από την πρόοδο της κοινωνίας, στην οποία μας οδηγούν ο ορθός λόγος και η επιστήμη, πραγματώνονται η ανθρώπινη ελευθερία και η χειραφέτηση από όλα τα στερεότυπα και τα ταμπού.

Λίγο αργότερα ο Καντ θα αποδεχτεί και αυτός την έννοια της προόδου, η οποία θα τον απασχολήσει τόσο στο επίπεδο της φύσης όσο και στο επίπεδο της ιστορίας. Ο άνθρωπος ως βιολογική οντότητα εξελίσσεται και προοδεύει, ίσως βάσει κάποιου “σχεδίου” που οι άνθρωποι δεν το γνωρίζουν, αλλά το υπηρετούν από έμφυτη τάση. Ένας άλλος φιλόσοφος, ο Χέγκελ, θα υποστηρίξει την προοδευτική πορεία της ανθρώπινης ιστορίας με βάση τη συνεχή ανάπτυξη του λόγου και της ελευθερίας σε ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων. Η τέλεια πραγμάτωση της ελευθερίας σημαίνει και το τέλος της Ιστορίας, γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξει περαιτέρω Πρόοδος.

Η Αμερική παίρνει την πρωτοβουλία να επεμβαίνει στα εσωτερικά πράγματα των μικρών κρατών, ανατρέποντας βίαια και αδικαιολόγητα τη φυσιολογική ροή του ιστορικού χρόνου. Ο σύγχρονος φιλόσοφος Φράνσις Φουκουγιάμα χρησιμοποιεί τον όρο "τέλος της Ιστορίας" στον τίτλο του βιβλίου του, όπου εξηγεί το πώς η κυβέρνηση Μπους απέτυχε στην άσκηση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, αποφασίζοντας να εισβάλει στο Ιράκ. Ο Φουκουγιάμα προτείνει ταυτόχρονα ένα νέο τρόπο προσέγγισης στην αμερικανική εξωτερική πολιτική, σύμφωνα με τον οποίο τέτοια λάθη μπορούν να αποφεύγονται, ενώ οι θετικές πλευρές της νεοσυντηρητικής κληρονομιάς μπορούν να συνδυαστούν με μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση της χρήσης της αμερικανικής ισχύος ανά τον κόσμο.

Στον πίνακά του "Βενζινάδικο" (Gaz station) ο Hopper απεικονίζει μια οριακή κατάσταση: στο μεταίχμιο μεταξύ μέρας και νύχτας, μεταξύ πολιτισμού και φύσης. Στον πίνακά του Western Motel η γυναίκα που κάθεται βρίσκεται μετέωρη ανάμεσα σ'έναν αινιγματικό χρόνο άφιξης και σ'έναν, εξίσου αινιγματικό, χρόνο αναχώρησης. Εδώ δεν υπάρχει η ψευδαίσθηση του Χώρου τόσο, όσο η ψευδαίσθηση του Χρόνου.

“Όσο περισσότερο προσπαθούμε να επιβάλουμε διαχωριστικά όρια ανάμεσα στους πολιτισμούς και τα έθιμα, τόσο περισσότερο ταυτιζόμαστε με τα έθιμα που προσπαθούμε να αρνηθούμε. Όταν αποκλείουμε την ανθρωπότητα για όσους μας φαίνονται ότι είναι οι πιο “βάρβαροι”, οι πιο “άγριοι” μέσα σ’ αυτήν, το μόνο που κατορθώνουμε είναι να μιμούμαστε έναν χαρακτηριστικό τρόπο συμπεριφοράς αυτών των “αγρίων”. Βάρβαρος είναι πριν απ’ όλα αυτός που πιστεύει στη βαρβαρότητα”. (Κλoντ Λεβί-Στρoς, Φυλές και ιστορία, μτφρ. Β. Ψαριανός, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 1987, σ. 21)

Από την αρχαιότητα, ήδη, υπήρχε η αντίληψη ότι "εμείς" είμαστε οι "πολιτισμένοι" ενώ όλοι οι άλλοι λαοί είναι οι "βάρβαροι".

Ο όρος Βάρβαροι είναι ονομασία που χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τους Αρχαίους Έλληνες και αργότερα από τους Μεσσαιωνικούς Έλληνες ως εθνογραφική ή γεωγραφική ένδειξη, με την οποία, μέχρι τον 5ο π.Χ. αιώνα, χαρακτήριζαν όλους εκείνους που δεν ήταν Έλληνες, τους αλλοδαπούς. Καταδεικνύει ένα λαό με έντονο το αίσθημα της διαφορετικότητάς του από τους μη ανήκωντες σε αυτόν. Ανάλογη χρήση έχει η λέξη γκουγίμ (=εθνικοί) από τους Εβραίους. Η λέξη στην αρχή δεν είχε την σημασία του απολίτιστου και άξεστου- τουναντίον οι Πέρσες αλλά και οι Αιγύπτιοι ήταν πολύ πολιτισμένοι και μορφωμένοι- ανθρώπου αλλά επειδή οι Έλληνες άκουγαν από τους ξένους να μιλάνε μια άγνωστη για αυτούς γλώσσα, και τους ακουγόταν σαν μπαρ-μπαρ. Έτσι σιγά-σιγά το μπαρ-μπαρ έγινε βαρ-βαρ και εν τέλει βάρβαροι.

Μια αναπαράσταση, εσφαλμένη ιστορικά, για το πώς γυμνοί Βησιγότθοι κατέστρεψαν τη Ρώμη.

Από τον 5ο αιώνα και μετά, η λέξη "βάρβαρος" άρχισε να χρησιμοποιείται και με χαρακτήρα μειωτικό έναντι όλων εκείνων που δεν ήταν Έλληνες, αποκτώντας πλέον μία σειρά από σημασίες, και μπορούσε να σημαίνει κατά περίπτωση, τον διανοητικά κατώτερο, τον κτηνώδη, τον άνθρωπο που ρέπει προς την υποταγή. Άλλωστε, ο Ισοκράτης προτρέπει τον Φίλιππο να κυριεύσει τους βαρβάρους του Βορρά, που εκ φύσεως είναι δουλικά γένη, ενώ ο Αριστοτέλης λέει πως οι Έλληνες είναι πλασμένοι να άρχουν και οι Ασιάτες να άρχονται. Στη γνωστή έκφραση «πας μη Έλλην βάρβαρος», περικλείεται και η εθνική αλαζονεία των Ελλήνων για τα διανοητικά τους επιτεύγματα. Μια αλαζονεία που συνήθιζε να υπογραμμίζει και ο Μέγας Αλέξανδρος κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του. Με την αναθηματική επιγραφή «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων», έστειλε στην Αθήνα 300 περσικές πανοπλίες παρουσιάζοντας τη νίκη του Γρανικού, ως νίκη του πανελληνίου εναντίον των βαρβάρων.

Την έκφραση "βάρβαρος" τη συναντάμε και στη μεσαιωνική ελληνική γραμματεία. Στο ιστορικό πόνημα της Αλεξιάδος, η Άννα Κομνηνή χαρακτηρίζει τους μη ελληνόφωνους (Λατίνους, Άραβες, κ.τ.λ.) ως βαρβάρους. Η χρήση είναι περισσότερο από λόγιος αττικισμός, καθώς απαντάται και σε πολλά άλλα κείμενα της εποχής και μεταγενέστερα.

Οι Έλληνες χαρακτήριζαν και τη ζωή έξω από την πόλη-κράτος ως ημιβάρβαρη, εννοώντας ότι στα χωριά έλειπε η συγκεντρωτική και συντονισμένη πολιτική ζωή που ήταν απαραίτητη για μια ευτυχισμένη και ορθολογική ύπαρξη. Η σημερινή έννοια της λέξης βάρβαρος ως απολίτιστος αντί ως μη-Έλληνας/Ρωμιός προέκυψε στον ελληνόφωνο κόσμο αργότερα, ως αντιδάνειο από την έννοια που είχε αποκτήσει η λέξη στη Δύση. Οι άποικοι έφεραν μαζί τους άγνωστες ασθένειες, στις οποίες οι αυτόχθονες προφανώς δεν είχαν ανοσία. Αρρώστιες όπως η ιλαρά, η γρίπη και η ευλογιά θέρισαν το 90% με 95% του συνολικού πληθυσμού της Αμερικής. Από την άφιξη των Ισπανών ως το 1570 ο πληθυσμός του Μεξικού ενδεχομένως μειώθηκε από 25.000.000 σε 2.650.000, ενώ του Περού από 9.000.000 σε 3.000.000. Παράλληλα, και οι Ευρωπαίοι χτυπήθηκαν από ασθένειες: κατά τον 16ο αιώνα, η σύφιλη (η οποία πιθανώς προήλθε από πρόσμιξη δύο παρεμφερών ασθενειών του Νέου και του Παλαιού Κόσμου) σκότωσε 1.000.000 Ευρωπαίους.

Στη Νότια Αμερική, οι άποικοι ήταν ιδιαίτερα σκληροί με τους γηγενείς. Οι Ισπανοί χρησιμοποίησαν καταναγκαστική εργασία ιθαγενών για την εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων. Επιπροσθέτως, διέπραξαν πολλές ωμότητες σε βάρος των Αζτέκων και των Ίνκας. Ο επίσκοπος Μπαρτολομέ δε λας Κάσας κατήγγειλε τη βιαιότητα των συμπατριωτών του στους γηγενείς του Μεξικού, με αποτέλεσμα τη θέσπιση νόμων για την προστασία τους. Θεωρητικά, οι Ινδιάνοι απολάμβαναν τα ίδια δικαιώματα με αυτά των άλλων υπηκόων του βασιλιά της Ισπανίας, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούσαν να διαμαρτυρηθούν για τις βιαιότητες των νέων κυρίων τους. Οι Ισπανοί άποικοι ήταν πεπεισμένοι για τη φυλετική τους ανωτερότητα και δεν αισθάνονταν τύψεις για την κακομεταχείριση των αυτοχθόνων. Οι Πορτογάλοι υποδούλωσαν πολλές χιλιάδες ιθαγενών με σκοπό την απασχόλησή τους στις φυτείες ζαχαροκάλαμου στη Βραζιλία.

Επιπλέον, στη Νότια Αμερική οι πληθυσμοί των Ινδιάνων μειώνονταν λόγω της καταστροφής των καλλιεργειών τους, από εκτρεφόμενα βοοειδή. Σε γενικές γραμμές, οι Άγγλοι άποικοι δεν είχαν τις καλύτερες σχέσεις με τους ιθαγενείς της Βορείου Αμερικής. Τις πολυάριθμες συγκρούσεις διαδέχονταν περίοδοι ειρήνης και συνεργασίας. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί αυτό της αποικίας Βιρτζίνια. Αρχικά, η σύγκρουση αποφεύχθηκε χάρη στην παρέμβαση της Ποκαχόντας, κόρης του τοπικού αρχηγού Παουάταν, η οποία και παντρεύτηκε τον Τζων Ρολφ. Το 1622 ωστόσο, μετά το θάνατο της Ποκαχόντας και του πατέρα της, οι ιθαγενείς επιτέθηκαν στους ξένους, σκοτώνοντας το 1/3 του πληθυσμού της Βιρτζίνια. Ακολούθησε ένας δεκαετής πόλεμος, στο τέλος του οποίου, οι ιθαγενείς απομακρύνθηκαν από τα παράλια. Το 1675 ξέσπασε ο λεγόμενος πόλεμος του Βασιλιά Φιλίππου[v] ανάμεσα σε μια συμμαχία φυλών και την αποικία της Νέας Αγγλίας, ο οποίος υπήρξε μια από τις πιο αιματηρές συρράξεις στην ιστορία της Βορείου Αμερικής.

Στα νότια μέρη της Βόρειας Αμερικής, οι Ευρωπαίοι άποικοι έκαναν τους ιθαγενείς δούλους. Στην αποικία της Καρολίνας προμήθευαν τις τοπικές φυλές με όπλα και οινοπνευματώδη ποτά, ενθαρρύνοντας τους μεταξύ τους πολέμους. Όσοι αιχμαλωτίζονταν στη μάχη, είτε γίνονταν δούλοι στην Καρολίνα είτε στέλνονταν στις Δυτικές Ινδίες, τη Νέα Υόρκη ή τη Νέα Αγγλία. Το 1708 ζούσαν στο Τσάρλεστον -πρωτεύουσα της αποικίας - 1400 Ινδιάνοι δούλοι.

Στη Βόρεια Αμερική, τεράστιες "εκκαθαρίσεις' πληθυσμού έλαβαν χώρα το 1924, όταν εξουδετερώθηκαν οι τελευταίες ομάδες των ινδιάνων Σιού. Οι Ινδιάνοι είχαν ουσιαστικά χάσει τα πάντα και πρώτα απ’ όλα τη γη τους. Μόνο με το νόμο Dawes Act, του 1887, 380 εκατομμύρια στρέμματα ινδιάνικης γης μεταβιβάζονταν από τις φυλές σε λευκούς ατομικούς ιδιοκτήτες, άλλες έναντι τιμήματος και άλλες μοιράζονταν δωρεάν για να εγκατασταθούν με τίτλους ιδιοκτησίας οι Ευρωπαίοι έποικοι. Οι Ινδιάνοι, όσοι είχαν απομείνει, κυνηγημένοι, διασκορπισμένοι και αποδεκατισμένοι, υποχρεώνονταν να εγκλωβιστούν σε καταυλισμούς, σε νησίδες, σε οριοθετημένες περιοχές (reservation), στις περισσότερες περιπτώσεις πολύ μακριά από τη γη των προγόνων τους.

Οι νομαδικές φυλές , όπως αυτή των Μοϊκανών (Mohicans) υποχρεώθηκαν να γίνουν αγροτικές χάνοντας την κουλτούρα τους και την αυτάρκειά τους. Φυλές που ζούσαν από το κυνήγι εγκαταστάθηκαν μακριά από τα δάση και φυλές που ζούσαν από το ψάρεμα εγκαταστάθηκαν μακριά από τις λίμνες, τα ποτάμια και τη θάλασσα. Οι διατροφικές τους πηγές απαλλοτριώθηκαν από τους εποίκους. Απαγορεύτηκε ακόμα και η επικοινωνία τους με άλλες φυλές. Και εξίσου βασικό, λαοί των οποίων οι πολιτισμοί βρίσκονταν σε αξεχώριστη σχέση με τη φύση, απομακρύνθηκαν από τους ιερούς τόπους τους, από τα βουνά, τα δάση, τα ποτάμια, τις πεδιάδες και τα ζώα που τους έτρεφαν υλικά και πνευματικά. Όσοι γλύτωσαν από τη φυσική εξόντωση, δολοφονημένοι από τα εξελιγμένα όπλα των εποίκων, αλλά και από τις ασθένειες των λευκών τις οποίες το ανοσοποιητικό τους σύστημα δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει, όπως η ευλογιά, η φυματίωση, η γρίπη και πανούκλα, υπέστησαν μια εξαναγκαστική και οργανωμένη πολιτική αφομοίωσης και εξαμερικανισμού.

Ο George Washington και ο Henry Knox ήταν οι πρώτοι που εφάρμοσαν συνειδητά την πολιτική της πολιτισμικής μετάλλαξης των Ινδιάνων. Έκτοτε, με αλλεπάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις, οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και του Καναδά, εφάρμοσαν μαζικά προγράμματα αποϊνδιανοποίησης. Τα παιδιά των Ινδιάνων απομακρύνονταν δια της βίας από τις οικογένειές τους και εγκλείονταν σε σχολεία ειδικά για το ξερίζωμα κάθε στοιχείου της ινδιάνικης ταυτότητας και του πολιτισμού τους. Στα ιδρύματα αυτά, από τα οποία πέρασαν δεκάδες χιλιάδες παιδιά, οι μαθητές και οι μαθήτριες υποχρεούνταν να αποβάλουν κάθε τι που είχε σχέση με τον πολιτισμό της φυλής τους. Απαγορευόταν πολύ αυστηρά η χρήση της ινδιάνικης γλώσσας, ακόμα και κατ’ ιδίαν και επιβαλλόταν η αγγλική γλώσσα, ή και η γαλλική στον Καναδά. Οι μαθητές κουρεύονταν και ντύνονταν κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και γίνονταν χριστιανοί με το ζόρι. Και βάφτιζαν υποχρεωτικά τα παιδιά με ευρωπαϊκά ονόματα! Ο Όρθιος Βούβαλος γινόταν Τζον και το Κόκκινο Σύννεφο γινόταν Τομ.

Μακριά από τις οικογένειές τους, όσα παιδιά επιβίωναν από τις ασθένειες που μεταδίδονταν εύκολα στους ασφυκτικούς τόπους συγκέντρωσης, αναγκάζονταν να μεταμορφωθούν δια της βίας σε κάτι εντελώς ξένο. Εάν σκεφτεί κανείς ότι στην περιοχή του σημερινού Καναδά υπήρχαν 13 κύριες ινδιάνικες γλωσσικές ομάδες και 65 διάλεκτοι, από τις οποίες μόνο τρεις έχουν πιθανότητες διάσωσης σήμερα, καταλαβαίνει το μέγεθος της πολιτισμικής γενοκτονίας.

Ο πιο γνωστός συλλέκτης κεφαλών Μαορί, ήταν ο βρετανός αξιωματικός Οράτιος Γκόρντον Ρόμπλεϊ. Ο Ρόμπλεϊ ήταν αποφασισμένος να συλλέξει όσο το δυνατόν περισσότερες mokomokai κεφαλές, με αποτέλεσμα να κοσμούν τον τοίχο του 35 από αυτές Ήταν λάτρης των τατουάζ και ταλαντούχος εικονογράφος. Αργότερα, έγραψε βιβλίο μέσα στο οποίο περιέγραφε την τέχνη των Μαορί αλλά και των τατουάζ επάνω στα αποξηραμένα κεφάλια τους. Το 1908, ο Ρόμπλεϊ προσπάθησε να πουλήσει το βιβλίο του στην κυβέρνηση της Νέας Ζηλανδίας χωρίς αποτέλεσμα. Όταν η προσφορά απορρίφθηκε, το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του, πωλήθηκε στο αμερικανικό μουσείο φυσικής ιστορίας της Νέας Υόρκης, έναντι 1250 δολαρίων.

O Murray Bookchin (1921 – 2006) ήταν αμερικανός κοινωνιολόγος, συγγραφέας, ιστορικός και πολιτικός φιλόσοφος, πρωτοπόρος του οικολογικού κινήματος. Γεννήθηκε από γονείς ρωσοεβραϊκής καταγωγής στη Νέα Υόρκη και μεγάλωσε στο Μπρονξ, όπου από νωρίς εντάχθηκε στους "Νέους Πιονιέρους", μια κομμουνιστική νεολαιϊστικη οργάνωση ανηλίκων. Αργότερα στράφηκε στον Τροτσκισμό και στη δεκαετία του του πενήντα παντρεύτηκε και απέκτησε δύο παιδιά. Εξέδωσε το περιοδικό "Δημοκρατία με νόημα". Υπήρξε ένθερμος πολέμιος του ρατσισμού και εισήγαγε ριζοσπαστικά τον οικολογικό προβληματισμό στην πολιτική του ιδεολογία στο βιβλίο του "Οικολογία και Επαναστατική Σκέψη". Υπήρξε εκδότης του περιοδικού Anarchos, όπου για πρώτη φορά δημοσιεύθηκαν προτάσεις για χρήση ηλιακής και αιολικής ενέργειας ως εναλλακτικών λύσεων στην καλπάζουσα ενεργειακή κρίση του πλανήτη. Για δύο χρόνια δίδαξε στο Alternate U, μια ριζοσπαστική σχολή στο κέντρο του Μανχάταν, ενώ το 1971 μετακινήθηκε στο Βέρμοντ για να θέσει σε εφαρμογή τη θεωρία αποκέντρωσης που πρέσβευε, και την οποία κατόπιν εκλήθη να διδάξει σε διάφορα κολλέγια των Η.Π.Α. μέχρι και το 2οο4. Δυο χρόνια αργότερα πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια.

Ο Μπούκτσιν ίδρυσε τη θεωρία της Κοινωνικής Οικολογίας, εντάσσοντάς την στην αναρχική σκέψη των προκατόχων του. Το σημαντικότερο βιβλίο του είναι "Το Συνθετικό μας Περιβάλλον" (1962), που το έγραψε υπό το ψευδώνυμο Lewis Herber. Aκολούθησαν οι μελέτες "Αναρχισμός μετά από την επιδρομή της Ένδειας" (1971), "Οικολογία της Ελευθερίας¨ (1982) και "Αστικοποίηση χωρίς πόλεις" (1987). Κατά τη δεκαετία του ενενήντα προσχώρησε στη θεωρία του "Κομμουναλισμού" (Communalism), σε γραπτά του όπου συνδιαλλάσσονται ο Μαρξισμός και ο Αναρχισμός ως θεωρίες. Η κύρια θέση του ήταν αντικαπιταλιστική, καταγγελτική της συγκεντρωτικής κρατιστικής πολιτικής και προπαγανδιστική μιας αποκεντρωμένης, οικολογικά προσανατολισμένης Δημοκρατίας, πλησιέστερης στα αρχαιοελληνικά πρότυπα. Οι ιδέες του επηρέασαν σημαντικά τα νεοαριστερίστικα κινήματα, το κίνημα κατά της πυρηνικής ενέργειας, το κίνημα κατά της Παγκοσμιοποίησης κοκ.