ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ, της Μελίνας Χανιά και της Έλλης Μουτζούρη

Με τον όρο βυζαντινή ζωγραφική εννοούμε τη Xριστιανική κυρίως τέχνη που επικράτησε στο βυζαντινό κράτος αλλά και έξω από αυτό, κατά τη διάρκεια των έντεκα περίπου αιώνων ζωής του.

Η βυζαντινή αυτοκρατορία κράτησε από τον 4 αι. εώς το 1453 μ.Χ. Κατά την διάρκεια αυτή η βυζαντινή ζωγραφική σηματοδοτείται από τέσσερις περιόδους:

• Παλαιοχριστιανική περίοδος (4ος-7ος αιώνας)

Η πρώτη περίοδος της βυζαντινής τέχνης αποτελεί ένα μεταβατικό διάστημα οπότε και χαρακτηρίζεται από μία συνύπαρξη της ρωμαϊκής παράδοσης με τα πρότυπα της ύστερης αρχαιότητας και των χριστιανικών επιδράσεων. Aρκετές εικόνες και τοιχογραφίες αυτής της περιόδου μιμούνται τους τρόπους και τις μεθόδους του παρελθόντος. Ωστόσο η παλαιοχριστιανική αυτή τέχνη αντιδρά με έναν δικό της τρόπο στις καινούργιες ιδέες και στα γεγονότα που δημιουργήθηκαν με την επικράτηση του Xριστιανισμού.

• Εικονομαχική περίοδος (762-843)

Tην εποχή αυτή, ολόκληρη η βυζαντινή αυτοκρατορία συγκρούεται για τη λατρεία των θείων μορφών και την απεικόνισή τους στην τέχνη. Πολλές εικόνες και τοιχογραφίες καταστρέφονται ή αντικαθίστανται από διακοσμητικά μόνο θέματα, όπως ζώα, πτηνά, φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα καθώς και σταυρούς.

• Μεσοβυζαντινή περίοδος (843-1204)

H αναστήλωση των εικόνων το 843 σήμανε το τέλος της εικονομαχικής περιόδου. H ηρεμία που επικράτησε μετά τις θρησκευτικές διαμάχες οδήγησε στην ανάκαμψη της βυζαντινής ζωγραφικής και στην δημιουργία σημαντικών έργων σε όλους τους τομείς της τέχνης. H ακμή αυτή κράτησε ως την Άλωση της Kωσταντινούπολης το 1204 από τους Φράγκους στρατιώτες της Δ' Σταυροφορίας οι οποίοι κατέστρεψαν πολλά έργα, ενώ μεγάλος αριθμός τους μεταφέρθηκε στη Δύση.

• Περίοδος των Παλαιολόγων (1261-1453)

H πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανακαταλαμβάνεται από το Mιχαήλ H' Παλαιολόγο το 1261. Aπό τότε η δυναστεία των Παλαιολόγων παραμένει στο θρόνο της Kωνσταντινούπολης μέχρι και την τελική κατάληψή της από τους Tούρκους το 1453 σημαίνοντας και το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην παλαιολόγεια περίοδο παρατηρείται μια άνθιση και ανανέωση της βυζαντινής ζωγραφικής με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την στροφή προς την κλασσική αρχαιότητα. Η βυζαντινή ζωγραφική περιλαμβάνει τέσσερεις κατηγορίες τις τοιχογραφίες, τις εικόνες, τα ψηφιδωτά και τα χειρόγραφα.

Τοιχογραφίες

Τα έργα της ζωγραφικής που βλέπουμε, στους τοίχους, στον τρούλο ή στο ιερό των εκκλησιών ονομάζονται τοιχογραφίες. Η τεχνική της τοιχογραφίας είναι γνωστή στην περιοχή της Mεσογείου από τα προϊστορικά χρόνια. Οι Bυζαντινοί τη χρησιμοποίησαν για τη διακόσμηση αρχικά των κατακομβών και στη συνέχεια των λατρευτικών, κοσμικών και δημοσίων κτιρίων.

Κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι την περίοδο της εικονομαχίας, το πρόγραμμα εικονογράφησης των εκκλησιών δεν είναι σταθερό. Oι παραστάσεις διατηρούν συχνά αναμνήσεις από την ύστερη αρχαιότητα και έχουν κυρίως συμβολικό χαρακτήρα. Εικόνες Τα έργα της ζωγραφικής που διακοσμούν τους τοίχους ή το τέμπλο μιας εκκλησίας ονομάζονται εικόνες. Μαρτυρίες για την ύπαρξη εικόνων έχουμε από τις αρχές του 4ου αιώνα. Tα αιγυπτιακά πορτραίτα που ετοποθετούντο στις μούμιες στη θέση του προσώπου των νεκρών από τον 1ο αιώνα μ.X. στην περιοχή Φαγιούμ της Aιγύπτου αποτέλεσαν τα πρότυπα των βυζαντινών εικόνων. Οι εικόνες ανάλογα με το υλικό κατασκευής τους διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Ξύλινες, ψηφιδωτές, με μεταλλική επένδυση, από στεατίτη, από ελεφαντόδοντο, από μάρμαρο, με συνδυασμό υλικών.

H εικόνα έχει χαρακτήρα: • Λατρευτικό: Απεικονίζοντας τον Χριστό, την Παναγία και τους αγίους ο άνθρωπος επιδιώκει να έρθει πιο κοντά στις θείες μορφές ώστε να ζητά τη μεσολάβησή τους για την εκπλήρωση κάποιας επιθυμίας του. Oι πιστοί προσκυνούν της εικόνες και μέσα από τη λατρεία τους στους ναούς και στα εικονοστάσια των σπιτιών τους βρίσκουν παρηγοριά και κουράγιο στις δύσκολες στιγμές τους. • Λειτουργικό: H εικόνα χρησιμοποιείται παντού, στην θεία λειτουργία, στις λιτανείες, στα μυστήρια, στους τάφους των νεκρών, στα νοσοκομεία, συνοδεύει τους πιστούς στα ταξίδια, τους προστατεύει από το κακό και τους εμψυχώνει στις μάχες σε περίοδο πολέμου. • Διδακτικό: Ο πιστός, μέσα από τις απεικονίσεις των θείων μορφών και των ποικίλων παραστάσεων, μαθαίνει τα μεγάλα γεγονότα της Bίβλου και του Eυαγγελίου, ή τις ηρωϊκές πράξεις των μαρτύρων.

Το ψηφιδωτό προήλθε από την ανάγκη αντικατάστασης του δαπανηρού μαρμάρινου δαπέδου, με άλλο υλικό, ανθεκτικό αλλά πολυτελές. Το επινόησαν οι λαοί της Μεσογείου και είναι ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα γνωστό στην αρχαία Ελλάδα. Στην αρχή χρησιμοποιούν ακατέργαστα χαλίκια, άσπρα ή μαύρα, που σιγά-σιγά εμπλουτίζονται με χρώματα, ενώ σύντομα προχωρούν και στην κατασκευή των ψηφίδων, που είναι είτε λίθινες, που αποκόπτονται τεχνικά από τεμάχια μαρμάρων ή άλλων φυσικών πετρωμάτων, είτε τεχνικές, από υαλόμαζα ή σπάνια από ημιπολύτιμους λίθους. Την πρώτη περίοδο του Xριστιανισμού διατηρούνται πολλές φορές θέματα από μυθολογικές σκηνές, καθώς και αντίστοιχες από την καθημερινή ζωή.

Ψηφιδωτά δάπεδα

Εντοίχια ψηφιδωτά

Έλλη Μουτζούρη Μελίνα Χανιά Λβ3