Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ, της Μελίνας Χριστακοπούλου

Λίγα λόγια για τον ιστορικό Θουκυδίδη, για τον χαρακτήρα και τις επιρροές του.

Ο Θουκυδίδης γεννήθηκε στο δήμο Αλιμούντος (στον σημερινό Άλιμο της Αττικής), από πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια. Ο πατέρας του είχε οικογενειακούς δεσμούς με τους μεγάλους στρατηγούς Μιλτιάδη και Κίμωνα. Ήταν φυσικό και επόμενο, ένα παιδί μίας τόσο εύπορης οικογένειας να λάβει και ανάλογη μόρφωση. Είχε την τύχη να έχει δασκάλους το φιλόσοφο Αναξαγόρα και το ρήτορα Αντιφώντα, και να λάβει από αυτούς λαμπρή εκπαίδευση.

Αυτοί τον παρότρυναν να μη δέχεται τα πράγματα όπως είναι και να αμφισβητεί τις καθιερωμένες αλήθειες, τον δίδαξαν τις τεχνικές που χρησιμοποίησε στη συγγραφή και τον βοήθησαν να αναπτύξει τις ικανότητες εκείνες που χρησιμοποίησε για να προσεγγίσει την αλήθεια.

Λέγεται πως ο χαρακτήρας του Θουκυδίδη ήταν ψυχρός, μελαγχολικός και απαισιόδοξος. Απεχθανόταν τους λαϊκιστές δημαγωγούς που τον ακολουθούσαν, παρόλο που επιδοκίμαζε τη δημοφιλία που είχε στο λαό ο Περικλής, ένα πρόσωπο μεγάλης αξίας για τον ίδιο. Δεν ήταν υπέρμαχος της ριζικής δημοκρατίας που προωθούσε ο Περικλής, αλλά πίστευε ότι ήταν αποδεκτή όταν λειτουργούσε υπό την καθοδήγηση ενός ικανού ηγέτη. O Θουκυδίδης φαίνεται πως επηρεάστηκε από την προσωπικότητα του Περικλή και δέχτηκε επιδράσεις από τους σοφιστές (όσον αναφορά την αντίθεση φύσης-νόμου και τη συμπεριφορά ανθρώπων στον πόλεμο), και την ιατρική επιστήμη (αυστηρός καθορισμός θέματος, εξοικείωση με ιατρικούς όρους), που ακμάζει με τον Ιπποκράτη. Επηρεάστηκε επίσης από το δράμα και την τραγωδία.

Η επιρροή του Ηροδότου στον Θουκυδίδη υπήρξε πολυεπίπεδη. Ο Θουκυδίδης ανέπτυξε την ιστορική του μεθοδολογία σε συνειδητή αντίθεση προς τον προκάτοχό του. Επιπλέον τα βασικά συστατικά στοιχεία της αφηγηματικής τέχνης του Θουκυδίδη, (ο τρόπος παρουσίασης και εξήγησης των δραματικών γεγονότων και η διαγραφή ιστορικών χαρακτήρων), ανάγονται χωρίς αμφιβολία στον Ηρόδοτο, και σε τελική ανάλυση στο έπος.

Ο Θουκυδίδης ως ιστορικός.

Ο Θουκυδίδης γενικά αναγνωρίζεται ως ένας από τους πρώτους αληθινούς ιστορικούς. Με την εισαγωγή της μεθόδου της ιστορικής αιτιότητας, δηλαδή της αναζήτησης των βαθύτερων αιτιών ενός γεγονότος, υπήρξε ο πρώτος που προσέγγισε με επιστημονικό τρόπο την ιστορία. Αντίθετα με τον προγενέστερό του Ηρόδοτο, τον αποκαλούμενο από τον Κικέρωνα «πατέρα της Ιστορίας», ο οποίος περιελάμβανε στην ιστορία του φήμες και αναφορές στην μυθολογία και στους θεούς, ο Θουκυδίδης συμβουλευόταν σε μεγάλο βαθμό γραπτά ντοκουμέντα και συνομιλούσε με ανθρώπους που συμμετείχαν ή και πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα τα οποία περιέγραφε.Ο Θουκυδίδης δεν εξετάζει την τέχνη, τη λογοτεχνία ή την κοινωνία της εποχής εκείνης, αλλά αυστηρά ό,τι θεωρούσε ότι σχετιζόταν με τον πόλεμο, και αυτό γιατί περιέγραφε ένα συγκεκριμένο γεγονός και όχι μια ιστορική περίοδο.

Αξίζει να αναφερθεί φυσικά και η διαχρονικότητα που εντοπίζεται στα έργα του Θουκυδίδη. Εξιστορώντας, πριν από περίπου 2500 χρόνια, τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου μοιάζει να κάνει πολιτική ανάλυση σε όσα συμβάινουν σήμερα, κάτι το οποίο έχει επισημανθεί από πολλούς και μεγάλους ακαδημαϊκούς αναλυτές και συγγραφείς. Μελετώντας και αναλύοντας κανείς το έργο του, διαπισθώνει πως είναι μία υψηλού επιπέδου στρατηγική ανάλυση. Αποτελεί το αρχέτυπο της στρατηγικής της εκμηδένισης και της στρατηγικής της εξουθένωσης. Ο Θουκυδίδης, με την ευσυνειδησία του, τη γλωσσική λιτότητα, τη φιλοσοφημένη σκέψη του και με τη διδαχή του, στοιχεία που διακρίνουν το έργο του, έγινε ο μεγάλος δάσκαλος και θεωρητικός της ανθρώπινης φύσεως, της ιστορίας και των διεθνών σχέσεων.

Το έργο του. Το έργο του Θουκυδίδη έχει όλα τα στοιχεία που δικαιολογούν το χαρακτηρισμό του ως κλασσικό. Ο λιτός και περιεκτικός τρόπος παρουσίασης του Πελοποννησιακού πολέμου και η ανάδειξη των επιμέρους γεγονότων σε αιώνια παραδείγματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς καθιστούν τη συγγραφή του αιώνιο κτήμα, όπως επιθυμούσε ο ίδιος. Ο Θουκυδίδης δεν είναι ο απαθής αναλυτής της πολιτικής της ισχύος, αλλά αντιμετωπίζεται ως ο ιστορικός ο οποίος ερευνά τις συνθήκες της ανθρώπινης ύπαρξης θέτοντας στο επίκεντρο της ιστορικής αφήγησής του την κατηγορία του ανθρώπινου πάθους.

Το πραγματικό θέμα του έργου του Θουκυδίδη δεν είναι η πτώση της Αθήνας, αλλά η τραγωδία του ανθρώπου συνολικά, ο οποίος αποδεικνύεται ότι δεν είναι ικανός να κατανοήσει τον εαυτό του στις συνθήκες της εποχής του. Παρ'όλα αυτά οι δύο τρόποι θεώρησης, ο ένας από τη σκοπιά της πολιτικής της ισχύος και ο δεύτερος που εστιάζει στην ανθρώπινη-τραγική διάσταση, δεν αποκλείονται μεταξύ τους: η πραγματικότητα της πολιτικής της ισχύος διαγράφει το πλαίσιο του κοινού πεπρωμένου των ανθρώπων, που εκδηλώνουν στο πεδίο αυτό (δηλαδή στο πεδίο της πολιτικής της ισχύος) τον αμείλικτο χαρακτήρα τους·

Μέσα από το έργο του ο Θουκυδίδης οδηγεί τους αναγνώστες σε ενδοσκόπηση, τους παρακινεί να δουν ό,τι κακό φέρουν μέσα τους και να γνωρίζουν τα αποτελέσματα στα οποία μπορεί να τους οδηγήσει η παράδοσή τους στη κακή τους φύση. Διδάσκει νηφαλιότητα και αυτοσυγκράτηση, υπομονή και καρτερικότητα στις συμφορές. Μιλά για την αξία της ελευθερίας και τους αγώνες για τη διατήρησή της. Εφιστά την προσοχή των αναγνωστων στα δυσάρεστα αποτελέσματα της πλεονεξίας και της υπέρμετρης φιλοδοξίας και φιλαρχίας. Συμβουλέυει για τη σώφρονα στάση που πρέπει να τηρούμε στην ευτυχία, ώστε να μην αποθρασυνόμαστε, γιατί τα ανθρώπινα διαγράφουν κυκλική τροχιά, από την ευτυχία στη δυστυχία και αντίστροφα. Υποστηρίζει πως η γνώση του παρελθόντος και η πείρα που μας παρέχει η μάθηση μπορούν να επιστρατευθούν για την καλύτερη κατανόηση των βιοτικών προβλημάτων και την αποφυγή οδυνηρών σφαλμάτων. Ο Θουκυδίδης δεν εκμεταλλεύτηκε την ιστορία για να στηρίξει μια πολιτική θέση, αλλά αξιοποίησε την πολιτική για να γράψει ιστορία.

Η επιρροή του Θουκυδίδη στην ανθρωπότητα. Η επίδρασή του στους μεταγενέστερους ήταν μεγάλη. Ο Λατίνος Σαλλούστιος (85-35 π.Χ.) τον είχε ως πρότυπο, ο Tάκιτος (52-120 μ.X.) μιμείται το αποφθεγματικό του ύφος, ο Πολύβιος (200-118 π.X.) χρησιμοποιεί δημιουργικά την εμπειρία του, ο Βυζαντινός Προκόπιος (τέλη 5ου αι. μ.X.) ακολουθεί τον τρόπο σκέψης του. Από τους μεταγενέστερους ιστορικούς, μεταξύ άλλων, επηρεάστηκαν άμεσα από το έργο του Θουκυδίδη οι εξής:

Λουκιανός

Πολύβιος

Σαλλούστιος

Ευνάπιος

Πρίσκος (του οποίου η αφήγηση της πολιορκίας της Ναϊσσού από τον Αττίλα έχει ως πρότυπο την πολιορκία των Πλαταιών όπως την αποδίδει ο Θουκυδίδης)

Προκόπιος

Καντακουζηνός

Επίσης, αν και δεν συγκαταλέγεται στους ιστορικούς, ο Ρωμαίος ρήτορας Κικέρων ήταν από αυτούς που επηρεάστηκαν έντονα από τον αρχαίο Αθηναίο ιστορικό. Oι νεότεροι τον θαυμάζουν για την επιστημονική του μέθοδο, την αξιοπιστία του, την ολόπλευρη ενημέρωση και τον πολιτικό του στοχασμό. Σε πολλές χώρες, σήμερα, διδάσκεται στους υποψήφιους πολιτικούς. Μνημειώδης, εξάλλου, είναι η μετάφραση του έργου του από τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Επιπροσθέτως, ο ρεαλισμός του Θουκυδίδη, έχει ασκήσει διαχρονική επίδραση ακόμη και στον τρόπο που οι σύγχρονοι αναλυτές αντιλαμβάνονται τις διεθνείς σχέσεις.Ο αντίκτυπος της εργασίας του στους μελετητές της περιόδου του ψυχρού πολέμου συνίσταται σε στοιχεία για τη σχετικότητα της θεωρίας πραγματιστών στο σημερινό κόσμο. Στην πραγματικότητα, ενώ ο πελοποννησιακός πόλεμος είναι χρονολογικά απόμακρος από το παρόν, η επιρροή του Θουκυδίδη στους μελετητές των διεθνών σχέσεων στην περίοδο μετά το 1945, και στη συνέχεια στην αμερικανική διπλωματία, είναι άμεση.

Συγκεκριμένα, τα θεμέλια της αμερικανικής διπλωματίας κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, όσον αφορά στον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων και στις ηθικές συνέπειές του ή στα προβλήματα που τίθενται για τα μικρότερα κράτη και εμπλέκονται στη δίνη του διπολικού ανταγωνισμού, προέρχονται από την εργασία του. Επομένως, ο Θουκυδίδης άσκησε σηµαντική επιρροή στις αµέσως επόμενες γενιές ιστορικών των οποίων τα έργα πολλαπλασιάζουν και διαδίδουν το ιστοριογραφικό είδος εκτός ελληνικού χώρου, αλλά και στην εξέλιξη της παγκόσμιας αντίληψης των διεθνών σχέσεων και του ανθρωπισμού.

Μελίνα Χριστακοπούλου