Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΠΗΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ, της Ελένης Φίλιππα

Μπορεί η λογοτεχνία να αποτελεί πηγή πληροφοριών για την Ιστορία; Αυτό είναι το ερώτημα της εργασίας μου.

Για να ξεκινήσω με τον ορισμό, με τον όρο «Ιστορία» εννοούμε την ιστοριογραφία, δηλαδή τη συστηματική μελέτη του παρελθόντος που είναι εστιασμένη κυρίως στην ανθρώπινη δραστηριότητα έως την παρούσα εποχή. Η Ιστορία μελετά κυρίως γραπτές πηγές,που μας δίνουν πληροφορίες για το παρελθόν. Αυτή είναι και η κύρια διαφορά Ιστορίας και Λογοτεχνίας.

Σε αντίθεση με τον λογοτέχνη, ο ιστορικός χρησιμοποιεί μαρτυρίες και ντοκουμέντα, άρα δεν είναι αυθαίρετος.

Συνήθως, διαβάζοντας έναν ιστοριογράφο αποκομίζουμε έμμεση γνώση σχετικά με το παρελθόν, εφόσον αυτός στηρίζεται στις πηγές που έχουν γράψει οι ιστορικοί, προσθέτοντας κι εκείνοι (τις περισσότερες φορές) με τη σειρά τους τη δική τους γνώμη, όσον αφορά το αντικείμενο έρευνάς τους και παρουσιάζοντας, τελικά, μόνο ένα μέρος της ιστορικής αλήθειας. Η ιστορική πηγή θεωρείται πρωτογενής πηγή (primary source), ενώ η ιστοριογραφία ή η ιστορική μελέτη θεωρείται δευτερογενής πηγή (secondary source):

Ο Θουκυδίδης δεν ανήκει στην κατηγορία των ιστοριογράφων που προκρίνουν την προσωπική τους άποψη για τα γεγονότα, καθώς ο σκοπός του ήταν να αποδώσει την Ιστορία όσο πιο αμερόληπτα μπορούσε,ασχέτως με τις δικές του πεποιθήσεις,πάντα με ισχυρά τεκμήρια και μαρτυρίες, ώστε να μείνει για πάντα "κτήμα" για τις επόμενες γενιές.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Θουκυδίδης είχε προβλέψει τις καταστροφικές συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου, γεγονός που τον ώθησε να καταγράψει ολοκληρωμένα την ιστορία, καταφέρνοντας ταυτόχρονα να περάσει το ισχυρό, αυτό, αντιπολεμικό μήνυμα, με την ελπίδα ότι ίσως οι επόμενες γενιές θα μάθαιναν από τα λάθη των προγόνων τους.

Η Ιστορία σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να εμπνεύσει έναν λογοτέχνη. Εφόσον η αρχαιοελληνική Ιστορία αποτελεί ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της παγκόσμιας Ιστορίας και καλύπτει αρκετά πολιτικά και φιλοσοφικά θέματα, είναι απόλυτα λογικό να ελκύει έναν συγγραφέα. Άλλωστε υπάρχουν αρκετά θέματα που θα μπορούσε να αναλύσει ή να παραποιήσει τελείως ένας συγγραφέας, τόσο φιλοσοφικά, όσο και πολιτικά, κοινωνικοπολιτικά κ.ά.

Ένας λογοτέχνης, λοιπόν,που έχει εμπνευστεί από την αρχαιοελληνική Ιστορία και θέλει να γράψει ένα μυθιστόρημα με βάση την Ιστορία, θα διεξαγάγει έρευνα, με σκοπό να συλλέξει κάποια ιστορικά γεγονότα ή παραδόσεις. Αφού συλλέξει τις κατάλληλες πληροφορίες, θα τις αναμείξει με τον μύθο που έχει σκεφτεί ο ίδιος, πιθανώς με βάση τις πληροφορίες αυτές.

Ένας από αυτούς τους λογοτέχνες είναι και ο αμερικανός μυθιστοριογράφος Steven Perssfield. Ο συγκεκριμένος μυθιστοριογράφος εμπνεύστηκε από την αρχαιοελληνική Ιστορία με σκοπό να γράψει το βιβλίο «Οι Πύλες της Φωτιάς»,στηριζόμενος στα συμβάντα της μάχης των Θερμοπύλων.

Προκειμένου να προσφέρει στους αναγνώστες την αίσθηση ότι βρίσκονται παρόντες στα γεγονότα, ο Πέρσφιλντ προσπαθεί να στηρίξει το μυθιστόρημά του σε πραγματικά γεγονότα και πληροφορίες, και μάλιστα όσο πιο ρεαλιστικά γίνεται. Έτσι,συνήθως, αντλεί γενικές πληροφορίες, όπως πχ για τον τρόπο διάρθρωσης των στρατευμάτων των Σπαρτιατών, από διάφορους γνωστούς Έλληνες ιστοριογράφους, όπως ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφώντας.

Για να το πετύχει αυτό,έπρεπε να ενώσει αυτά τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα με την δική του φαντασία και γνώμη. Σε αρκετά σημεία μπορούμε να ξεχωρίσουμε αν κάποια πληροφορία είναι αυθεντική ή όχι, καθώς στο τέλος της σελίδας ο συγγραφέας παραθέτει ένα μικρό απόσπασμα κάποιου ιστοριογράφου, όπως ο Θουκυδίδης, που παραπέμπει τους αναγνώστες σε συγκεκριμένα βιβλία, αποσπάσματα ή παραγράφους της ιστοριογραφίας.

Αντίθετα, σε αρκετά σημεία του βιβλίου τα πραγματικά γεγονότα μπλέκονται με τα φανταστικά γεγονότα της μυθοπλασίας, με αποτέλεσμα το βιβλίο να μπερδεύει ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού κοινού.

Κατά τη γνώμη μου,τα λογοτεχνικά κείμενα δεν προσεγγίζονται ως «τεκμήρια» για τα γεγονότα, αλλά ως «ερμηνείες», που εκφράζουν τη σκέψη και την οπτική του συγγραφέα πάνω σε κάποια ιστορικά γεγονότα.

Ο Έλληνας αναγνώστης που θα διαβάσει αυτό το μυθιστόρημα, εφόσον κατέχει τις στοιχειώδεις γνώσεις πάνω στην μάχη των Θερμοπύλων και όχι μόνο, πρέπει είτε να μπορεί να ξεχωρίσει τις φανταστικές από τις αυθεντικές πληροφορίες, κάτι που είναι αρκετά δύσκολο, είτε να μην εκλαμβάνει την κάθε πληροφορία ως γεγονός. Συνεπώς, πρέπει να κρατήσουμε στο μυαλό μας ότι ένα παρόμοιο μυθιστόρημα δεν θα θεωρηθεί έγκυρη πηγή άντλησης ιστορικών πληροφοριών, καθώς αποτελεί μια αλλοιωμένη αναπαράσταση της πραγματικότητας των αληθινών ιστορικών γεγονότων. Μπορεί το μυθιστόρημα να περιέχει μια δόση ιστορικής αλήθειας, αλλά ο αναγνώστης ίσως να μην μπορέσει να ξεχωρίσει ακριβώς ποιες πληροφορίες και γεγονότα είναι πραγματικά και ποια φανταστικά.

Με βάση τα παραπάνω, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το ιστορικό μυθιστόρημα ναι μεν προσφέρει κάποιες ιστορικές γνώσεις στον αναγνώστη, όμως δεν τον βοηθά στην ακριβή εκμάθηση της Ιστορίας. Ένα έργο μυθοπλασίας παρόμοιας φιλοσοφίας εξάπτει τη φαντασία, αναπλάθει μιαν εποχή (έστω και κατά προσέγγισιν), ζωντανεύει ανθρώπους και καταστάσεις που υπό άλλες συνθήκες θα παρέμεναν ξερές πληροφορίες σε ένα ιστορικό βιβλίο και τελικά προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να φανταστεί καταστάσεις που ενδεχομένως να είχαν συμβεί, χωρίς όμως να υπάρχει γι'αυτές κάποιο συγκεκριμένο τεκμήριο. Καλό λοιπόν θα ήταν ο αναγνώστης να μην θεωρήσει τα ιστορικά δεδομένα ενός τέτοιου μυθιστορήματος πραγματικά.

Ελένη Φίλιππα