Φιλολογικά Μαθήματα Λυκείου: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ, της Ελένης Τζαφερίδη

Με τον όρο Μεσαιωνική μουσική αναφερόμαστε στη μουσική δημιουργία του Mεσαίωνα.Αν και ο ακριβής προσδιορισμός των χρονικών της ορίων είναι δύσκολος, μπορεί να θεωρηθεί πως καλύπτει την περίοδο από τα τέλη της εποχής του Γρηγοριανού μέλους μέχρι περίπου το 1400μ.Χ και την αρχή της Αναγεννησιακής μουσικής.

Το Γρηγοριανό Μέλος ήρθε στην Ευρώπη από την Ανατολή μαζί με τον Χριστιανισμό, ενσωματώνοντας στοιχεία από τα μουσικά ιδιώματα αυτοχθόνων λαών όπως οι Κέλτες, οι Γαλάτες και οι Γότθοι.Κατά την περίοδο αυτήν(500-1150 μ.Χ), κυριαρχούσε η ρωμαιοκαθολική εκκλησιαστική μουσική.

Ο Πάπας Γρηγόριος Α’, ο οποίος υπήρξε επίσκοπος Ρώμης από το 590 έως το 604, συνέταξε το Αντιφωνάριο,ορίζοντας τους ύμνους που θα έπρεπε να ψάλλονται σε όλες τις εκκλησίες. Το Αντιφωνάριο έχει παραμείνει απαράλλακτο μέχρι σήμερα και έθεσε τα θεμέλια για την εξέλιξη όλης της Δυτικής μουσικής.

Η μουσική του Γρηγοριανού Μέλους ήταν μονοφωνική και δεν είχε κανονικό μέτρο, αλλά ακολουθούσε τονρυθμό των λέξεων, οι οποίες πολύ συχνά προέρχονταν από τη Βίβλο, και ιδίως από τους Ψαλμούς. Το Γρηγοριανό Μέλος τραγουδιόταν από χορωδία και από σολίστες, με εναλλαγή σολίστ και χορωδίας. Όλη αυτή η περίοδος της Μονοφωνίας συνοδεύτηκε από τον πόλεμο της Εκκλησίας ενάντια στα μουσικά όργανα, τα οποία οι ιερείς θεωρούσαν απαράδεκτα για την υμνωδία. Τα μουσικά όργανα τότε χρησιμοποιούνταν μόνο στις δημόσιες εκδηλώσεις, ως συνοδεία κάποιουτραγουδιστή, ή για χορό, ενώ οι οργανοπαίκτες συνήθως έπαιζαν με όποιο όργανο τύχαινε να έχουν μαζί τους.

Του Γρηγοριανού Μέλους είχε προηγηθεί το Αμβροσιανό Μέλος (4ος αιώνας). Ο Αμβρόσιος, επίσκοπος Μιλάνου, προσπαθώντας να βάλει τάξη στην αναρχία των ύμνων που χρησιμοποιούσε η Δυτική Εκκλησία, καθόρισε τη χρήση τεσσάρων τρόπων (κλιμάκων) καθώς και τους ύμνους που θα έπρεπε να ψάλλονται. Στο τέλος του 6ου αιώνα ο Πάπας Γρηγόριος αναθεώρησε και πάλι το σύνολο των μελωδιών που χρησιμοποιούσε η Καθολική Εκκλησία και καθόρισε ποιες ακριβώς μελωδίες θα ψάλλονται και σε ποιο σημείο της λειτουργίας.

Πριν την εκλογή του, ο Γρηγόριος, όταν βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, μελέτησε την ελληνική μουσική. Καθώς η ανεξέλεγκτη εισαγωγή νέων ύμνων σε μουσική γνωστών λαϊκών τραγουδιών δημιουργούσε ανομοιομορφία στο τυπικό και εντύπωση διάσπασης στις εκκλησίες της Ευρώπης που υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Βατικανού, ο Πάπας Γρηγόριος αποφάσισε ν' αντιδράσει. Έτσι, κωδικοποίησε τους ύμνους της Λειτουργίας, σύμφωνα με το εορτολόγιο της Ρωμαϊκής Καθολικής Εκκλησίας και όρισε αυτούς που θα έπρεπε να ψάλλονται σε όλες τις εκκλησίες, καταρτίζοντας έτσι το τυπικό που καθόριζε το ύφος της εκκλησιαστικής μουσικής. Από το όνομα του, το σύνολο των ύμνων που θεωρήθηκαν κατάλληλοι για τη λειτουργική μουσική της Δυτικής Εκκλησίας ονομάστηκε Γρηγοριανό Μέλος και την εξάπλωση του ανέλαβαν οι Βενεδικτίνοι μοναχοί.

Η αρχή της αλφαβητικής σημειογραφίας αποδίδεται στον Ανίκιο Μάνλιο Σεβερίνο Βοήθιο (480 - 524 μ.Χ.). ήταν ένας από τους τελευταίους Ρωμαίους φιλοσόφους. Όσο ζούσε, η Ρώμη είχε πάρει ήδη τον κατήφορο. Όπως οι επίσης Ρωμαίοι Κικέρων και Σενέκας, ο Βοήθιος θεωρούσε τη φιλοσοφία ένα είδος αυτοβοήθειας, έναν πρακτικό τρόπο για να βελτιώσει κανείς τη ζωή του, καθώς και έναν κλάδο αφηρημένης σκέψης. Συνδέθηκε επίσης με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, το έργο των οποίων μετέφρασε στα λατινικά διατηρώντας ζωντανές τις ιδέες τους σε μια εποχή που υπήρχε κίνδυνος να χαθούν για πάντα. Καθώς ήταν χριστιανός, η γραφή του άρεσε στους θρησκόληπτους φιλοσόφους που διάβαζαν τα βιβλία του κατά τον Μεσαίωνα. Η φιλοσοφία του λοιπόν γεφύρωσε τους Έλληνες και Ρωμαίους στοχαστές με τη χριστιανική φιλοσοφία που θα επικρατούσε στη Δύση για πολλούς αιώνες μετά τον θάνατό του. Ο Θεοδώριχος, ο Οστρογότθος βασιλιάς που κυβερνούσε εκείνη την εποχή τη Ρώμη, του έδωσε το ανώτατο αξίωμα του υπάτου […] Ύστερα, όμως η τύχη του άλλαξε. Αφότου κατηγορήθηκε ότι συνωμοτεί ενάντια στον Θεοδώριχο, φυλακίστηκε, βασανίστηκε και έπειτα εκτελέστηκε.

Η εμφάνιση των νευμάτων τον 7ο αιώνα (Απόστροφος, οξεία, βαρεία, περισπωμένη, τελεία και οι συνδυασμοί τους) έδινε χωρίς ακρίβεια, μια γενική ιδέα για την κίνηση των μελωδιών. Οι μοναχοί της Ακουϊτανίας (περιοχή της νότιας Γαλλίας στα σύνορα με την Ισπανία) κάνουν χρήση μόνο του νεύματος τελείας και απεικονίζουν επάνω στις σελίδες τις κινήσεις των φωνών με πολύπλοκους συνδυασμούς. Ο Μονόγραμμος Φορέας Φθογγόσημων που επινοήθηκε τον 9ο αιώνα, δεν ήταν παρά μια οριζόντια γραμμή επάνω στην οποία ήταν ευκολότερος ο προσανατολισμός των φθόγγων.

Την πρώτη πολυφωνία τη συναντούμε στη μορφή του Όργκανουμ. Σ‘αυτό μια μελωδία συνοδεύει το λειτουργικό μέλος νότα προς νότα στην υποκείμενη φωνή. Το Όργκανουμ ακολουθεί το Μοτέτο, με το οποίο επάνω από το λειτουργικό μέλος προστίθενται δύο ή τρεις φωνές που ξετυλίγονται ακολουθώντας η κάθε μία διαφορετικό κείμενο με διαφορετική υπόθεση. Στα 1030μ.Χ. ο Ιταλός Γκουίντο ντ' Αρέτσο δίνει τα ονόματα στους φθόγγους της κλίμακας παίρνοντας τις αρχικές συλλαβές των πρώτων ημιστιχίων του ύμνου Ut queant laxis resonare Fibris(Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si)

Ars Antiqua –Παλαιά Τέχνη

Λίγο πριν τελειώσει η εποχή του Γρηγοριανού Μέλους, γύρω στον 10ο αιώνα, εμφανίστηκαν οι Jongleurs ή Menestrels, μια τάξη επαγγελματιών μουσικών αποτελούμενη από άντρες και γυναίκες οι οποίοι περιπλανιόνταν από χωριό σε χωριό και από κάστρο σε κάστρο, κερδίζοντας τα προς το ζην τραγουδώντας, κάνοντας τους ηθοποιούς και τους ταχυδακτυλουργούς, και επιδεικνύοντας εκπαιδευμένα ζώα.

Δίπλα στο λαϊκό τραγούδι αυτών των πλανόδιων μουσικών αναπτύχθηκε τον 11ο αιώνα το αριστοκρατικό τραγούδι των Τροβαδούρων. Οι Τροβαδούροι προέρχονταν από την τάξη των ευγενών,ανάμεσά τους μάλιστα και κάποιοι βασιλιάδες.Ζούσαν στη Μεσημβρινή Γαλλία, νότια του Λίγηρα ποταμού.

Η ονομασία τους προήλθε από το ρήμα trouvar-trobar, δηλαδή εφευρίσκω, επινοώ μια καινούργια μουσική. Εκφράζοντας πλήρως το ιπποτικό πνεύμα της εποχής μέσα από την ιδέα της ‘αριστοκρατικής –αγνής’ αγάπης, η τέχνη των Τροβαδούρων διαδόθηκε στη βόρεια Γαλλία, όπου οι τραγουδιστές ονομάζονταν Τρουβέροι και αποτελούσαν την μεσαία καλλιεργημένη τάξη.

Από τους Τροβαδούρους αναπτύχθηκε η γερμανική σχολή των Ερωτοτραγουδιστών –μουσικών και ποιητών ιπποτών –η οποία άνθησε μεταξύ του 12ου και 14ου αιώνα δίνοντας την θέση τους στους Αρχιτραγουδιστές, μια νέα κατηγορία που εκπροσώπησε την αστική τάξη που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται στις γερμανικές πόλεις.

Ars Nova –ΝέαΤέχνη

Η αισθητική περίοδος της Ars Nova, κατά την ύστερη μεσαιωνική εποχή(1300-1500), αποτέλεσε το επόμενο βήμα στην καθιέρωση των νέων μουσικών κατακτήσεων. Η μουσική παρουσιάζεται πιο απελευθερωμένη και επηρεασμένη από τη λαϊκή μουσική και το λειτουργικό μέλος.

Στις αρχές του14ου αιώνα, ο Φιλίπ ντε Βιτρύ, Γάλλος συνθέτης, ποιητής και θεωρητικός, έγραψε ένα σημαντικό έργο, ένα εγχειρίδιο τεχνικής, το οποίο περιείχε όλες τις νέες τάσεις που έτειναν να επικρατήσουν και οι οποίες μέχρι τότε δεν είχαν κωδικοποιηθεί. Με το έργο αυτό κλόνιζε την κυριαρχία των εκκλησιαστικών κλιμάκων με την καθιέρωση του προσαγωγέα, του οποίου η λύση κατά ημιτόνιο προς την τονική θα επέβαλλε στο αυτί την αίσθηση του μείζονος και του ελάσσονος τρόπου. Επίσης, εδραίωσε την ευρεία χρήση των διαστημάτων 3ης και 6ης, που θεωρούνταν μέχρι τότε διαφωνίες, ακόμα και τη χρήση της 2ας και 7ης. Επέβαλε τη χρήση της τέλειας πτώσης, εφήρμοσε τη διαστολή του μέτρου στα μουσικά έργα καθώς έπαψε η κυριαρχία του τρίσημου ρυθμού, ο οποίος ήταν εμπνευσμένος από την Αγία Τριάδα, και τέλος έκανε μεθοδικότερη χρήση των αλλοιώσεων, καινοτομία που προετοίμαζε τον ερχομό του χρωματικού ύφους.

Η Ιταλία ήταν η χώρα που αφομοίωσε τα στοιχεία της Νέας Τέχνης και. με πρωτεργάτη τον τυφλό οργανίστα Φραντζέσκο Λαντίνι, έδωσε νέες φόρμες, αντίστοιχες με τις γαλλικές, εμπλουτισμένες όμως με την ιταλική ιδιοσυγκρασία.

Η εξοικείωση του ανθρώπου με το άκουσμα περισσότερων του ενός ήχων ταυτόχρονα από μουσικά όργανα όπως ο Δίαυλος, ο Άσκαυλος κ.ά., θα τον οδηγούσε στην εξερεύνηση των συνηχητικών δυνατοτήτων με χρήση της ανθρώπινης φωνής. Η γέννηση της πολυφωνίας δεν ορίζεται ακριβώς, καθώς δύο ή τρεις αιώνες πριν, στοιχεία πολυφωνίας εμφανίζονταν σε χορωδιακά έργα είτε από άγνοια είτε από την ανάγκη κάποιας εκλέπτυνσης της ταυτοφωνίας.

Σ'αυτό μια μελωδία συνοδεύει το λειτουργικό μέλος (δηλ. μια μελωδία του Γρηγοριανού Μέλους) νότα προς νότα στην υποκείμενη φωνή, κωδικοποιημένη για πρώτη φορά μέσα στο έργο Musica Enchiriadis (Ανωνύμου), που αποδιδόταν λανθασμένα μέχρι πρόσφατα στον Μοναχό Χούκμπαλντ του Αγίου Αμάνδου στο Τουρναί του Βελγίου.

Μετά το όργκανουμ, η εξέλιξη στην πολυφωνία έρχεται με το Ντισκάντους, που είναι ένα όργκανουμ που στολίζει όμως το λειτουργικό μέλος στην επάνω φωνή πιο "έξυπνα" από το απλό όργκανουμ και με αντίθετη κίνηση.

Ακολουθεί το Μοτέτο όπου επάνω από το λειτουργικό μέλος προστίθενται δύο ή τρεις φωνές που ξετυλίγονται ακολουθώντας η κάθε μία διαφορετικό κείμενο με διαφορετική υπόθεση. Το Κοντούκτους είναι κάτι ανάλογο με το Μοτέτο, μόνο που δεν υπάρχει η υποχρέωση για την ύπαρξη μιας λειτουργικής μελωδίας.

Στην Αγγλία παρουσιάζεται το Γκύμελ που είναι τραγούδι για δύο φωνές που κινούνται σε αποστάσεις τρίτης. Το Ψεύτικο Βάσιμο προήλθε από το Γκύμελ και ήταν έργο για 3 φωνές.

Τα ηχηρά μουσικά όργανα προορίζονταν κυρίως για μουσική σε ανοιχτούς χώρους (κατά κανόνα πνευστά και κρουστά). Ανάμεσά τους είναι: Η τρομπέτα (σάλπιγγα), που την εποχή αυτή είχε ακόμη ευθύ σωλήνα.

Ο κάλαμος (σάλπιγγα), που την εποχή αυτή είχε επίσης ευθύ σωλήνα. Ήταν ένα από τα πιο δημοφιλή πνευστά όργανα του Μεσαίωνα. Οι φθόγγοι παράγονταν με το άνοιγμα και κλείσιμο των οπών που υπήρχαν πάνω στο σωλήνα του οργάνου. Είχε ένα καθαρό, διαπεραστικό ηχόχρωμα. Είναι όργανο με διπλή γλωττίδα και θεωρείται πρόγονος του όμποε.

Το κορνέτο, και αυτό με οπές, κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο ή ξύλο, δεμένο με δέρμα. Είχε ένα επιστόμιο σε σχήμα μικρού κώνου.

Ο άσκαυλος (bagpipe), που εκτός από τη μελωδία έπαιζε και ένα είδος ισοκρατήματος. Ο σωλήνας με τις οπές έπαιζε τη μελωδία, ενώ ο μακρύτερος το ισοκράτημα.

Το ταμπόρ (tabor) ήταν ένα κυλινδρικό ταμπούρο με δύο επιφάνειες κρούσης, που παιζόταν ταυτόχρονα με ένα μικρό, ίσιο φλάουτο, από τον ίδιο εκτελεστή.

Υπήρχαν ακόμη διάφορα μικρά ταμπούρα αραβικής προέλευσης (αραβ. naqqara), που παίζονταν ανά ζεύγη, ντέφια, τρίγωνα, καμπάνες, κύμβαλα κ.ά.

Τα κρουστά δεν μπορούσαν ν’ αποδώσουν μελωδίες αλλά μόνο ρυθμούς, και γι΄ αυτό χρησιμοποιούνταν για να κρατούν το ρυθμό στη στρατιωτική και στη χορευτική μουσική. Εξαίρεση αποτελούσαν οι μικρές καμπάνες σε διάφορα μεγέθη, που κρούονταν με σφυράκια και μπορούσαν να παίξουν κάποια απλή μελωδία.

Τα όργανα χαμηλής μουσικής έντασης προορίζονταν κυρίως για μουσική σε κλειστούς χώρους (κατά κανόνα έγχορδα). Ανάμεσά τους είναι: Η βιέλα (αγγλ. fiddle), σε σχήμα οκταριού, με πέντε χορδές, χρησιμοποιούνταν πολύ από τους τροβαδούρους στη συνοδεία των τραγουδιών τους. Παιζόταν με δοξάρι.

To αχλαδόσχημο τρίχορδο ρεμπέκ, αραβικής προέλευσης, παιζόταν επίσης με δοξάρι. Η βιέλα και το ρεμπέκ θεωρούνται πρόγονοι του βιολιού.

Το λαούτο, νυκτό έγχορδο με αχλαδόσχημο ηχείο και αρκετά μακρύ, γωνιασμένο βραχίονα.

Το ψαλτήρι, με επίπεδο ηχείο (θυμίζει το δικό μας κανονάκι).

Η μικρή, φορητή άρπα, αγαπημένο όργανο των μενεστρέλων.

Η βιέλα με ρόδα, που ήταν ένα έγχορδο με πλήκτρα. Οι χορδές τρίβονταν με τη βοήθεια μιας ρόδας, αλειμμένης με κολοφώνιο. Οι φθόγγοι της μελωδίας παράγονταν με το πάτημα των πλήκτρων, που πίεζαν τις χορδές, αυξομειώνοντας με αυτό τον τρόπο το μήκος τους. Ταυτόχρονα από τις άλλες χορδές ακούγονταν ένα συνεχές ισοκράτημα.

Στα όργανα χαμηλής μουσικής έντασης περιλαμβάνονταν και ορισμένα μικρά Όργανα. Το μικρό φορητό Όργανο, γνωστό σαν πορτατίφ (portatif=φορητό), μπορούσε να μεταφερθεί εύκολα από τον εκτελεστή, ενώ έπαιζε πάνω σ΄ αυτό. Πίεζε τα πλήκτρα με το ένα χέρι ενώ με το άλλο κινούσε το φυσερό.

Το λίγο μεγαλύτερο ποζιτίφ (positif, που μπορεί να τοποθετηθεί πάνω σ΄ ένα τραπέζι, στο πάτωμα κλπ.) ήταν κατάλληλο για μικρές εκκλησίες. Για να λειτουργήσει χρειάζονταν δύο άνθρωποι: ο εκτελεστής και ένας βοηθός που κινούσε τα φυσερά.

Υπήρχαν και κάποια μεγαλύτερα Όργανα στα οποία τα φυσερά κινούνταν με τα πόδια.

Σημαντικοί συνθέτες

Τζων Ντάνστεϊμπλ(1370-1453)

Γκυγιώμ Ντυφαί(1400-1474) Ζυλ Μπενσουά(1400-1460)

Γιοχάνες Όκεγχεμ(1430-1495)

Γιάκομπ Όμπρεχτ(1430-1505)

Ζοσκέν ντε Πρε(1450-1521)

Γρηγοριανό Μέλος:https://youtu.be/kK5AohCMX0U

Όργκανουμ: https://youtu.be/kGnCQKRwMfc

Μοτέτο: https://youtu.be/cu7-RV7XB9kJongleurs: https://youtu.be/CcvvDo9J2qo

Τροβαδούροι: https://youtu.be/vKJlLbGMJNEhttps://youtu.be/jiv3_nW-2M8

Τρουβέροι:https://youtu.be/jQQRe3NK_C8

Ars Nova: https://youtu.be/1gEV42RKf6Ehttps://youtu.be/0yi2MMtIimY

Madrigal(Trecento):https://youtu.be/aMaUOL4e14M

Dance music: https://youtu.be/EexRzcpRRuk

Πηγές:

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Medieval_musichttps://el.m.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%B1%CE%B9%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B9%CE%BA%CE%AE