ΙΠΠΟΤΙΚΗ ΜΥΘΙΣΤΟΡΙΑ (ΛΙΒΙΣΤΡΟΣ ΚΑΙ ΡΟΔΑΜΝΗ): Ενότητα "Γλωσσικές ποικιλίες".

Προκειμένου να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, τα μέλη μιας κοινωνίας στέλνουν και λαμβάνουν μηνύματα με βάση έναν κώδικα που κατέχουν από κοινού, τη γλώσσα. Tα μηνύματα σε μια συγκεκριμένη γλώσσα, απεριόριστα σε αριθμό, συντίθενται από ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό στοιχείων -φωνημάτων, μορφημάτων, λεξημάτων- τα οποία οι ομιλητές αναγνωρίζουν αυτόματα ως στοιχεία της δικής τους γλώσσας. Aυτό όμως δεν σημαίνει ότι όλοι οι ομιλητές της γλώσσας αυτής χρησιμοποιούν εξίσου όλα τα στοιχεία της.

Σε όλα τα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης -φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο- υπάρχουν στοιχεία που διαφέρουν από ομιλητή σε ομιλητή. Aυτά, μαζί με εκείνα που είναι κοινά σε όλους τους ομιλητές, συνιστούν την ιδιόλεκτο κάθε ομιλητή. Oρισμένα από τα χαρακτηριστικά μιας ιδιολέκτου, όπως η χροιά της φωνής ή κάποιες ιδιαιτερότητες στην προφορά που οφείλονται στην κατασκευή των φωνητικών οργάνων, ή ακόμη το ύφος που χαρακτηρίζει την ομιλία και τον τρόπο γραφής ενός ομιλητή, είναι άκρως ατομικά. Yπάρχουν όμως ιδιαίτερα γνωρίσματα σε μια ιδιόλεκτο που χαρακτηρίζουν εξίσου και άλλους ομιλητές, κατά τρόπο ώστε να είναι εφικτή η ταξινόμησή τους σε σύνολα ή σε γλωσσικές ποικιλίες στο εσωτερικό μιας γλώσσας, ταξινόμηση που μπορεί να γίνει σύμφωνα με τη γεωγραφική περιοχή ή την κοινωνική ομάδα στην οποία απαντά το εκάστοτε γνώρισμα. H γεωγραφική διαφοροποίηση των γλωσσών έχει παρατηρηθεί από την αρχαιότητα και, δεδομένου ότι οι συστηματικές διαλεκτολογικές και γλωσσογεωγραφικές μελέτες ξεκινούν ήδη από τον περασμένο αιώνα, συνιστά το διεξοδικότερα μελετημένο είδος γλωσσικής ποικιλίας. Oι γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες καλούνται διάλεκτοι ή τοπικά ιδιώματα.

Πέρα, όμως, από τις γεωγραφικές ποικιλίες της γλώσσας, υπάρχουν και οι ιστορικές της ποικιλίες. Επίσης, ανάλογα με το είδος κειμένου που διαβάζουμε, διακρίνουμε και διαφορετικό ύφος και διαφορετική θεματολογία από το ένα είδος στο άλλο: για παράδειγμα, υπάρχουν κείμενα ιστορικά, κείμενα αυστηρά περιγραφικά των γεγονότων, υπάρχουν ιστορικές αναλύσεις, υπάρχουν οι πηγές μας (πχ οι αρχαίοι ιστοριογράφοι) και υπάρχουν και επιστημονικά κείμενα για την Ιστορία, αυτά που αφηγούνται τα γεγονότα μέσα από το προσωπικό πρίσμα κάθε ιστορικού.

Και η Λογοτεχνία, όμως, γνωρίζει διαφορετικά γλωσσικά είδη (υποκατηγορίες): άλλο είναι το έπος, άλλη η Λυρική ποίηση, άλλο το Θέατρο (Τραγωδία, Κωμωδία, Σατυρικό Δράμα, νεώτερο αστικό θέατρο, κλπ.), άλλο το Μυθιστόρημα, άλλο η Νουβέλα και άλλο το Διήγημα. Θα αναφερθούμε σε αυτά εκτενέστερα στο σχολείο, στη διάρκεια της χρονιάς αυτής.

Για παράδειγμα, στον Μεσαίωνα κυριαρχεί η επική ποίηση, η οποία βασίζεται σε αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά θεματικά πρότυπα και έχει συμβάλλει στη διαμόρφωση της ιστορικής μας συνείδησης.

Το έπος είναι μια μακροσκελής έμμετρη αφήγηση, σε υψηλό ύφος, ηρωικών γεγονότων στα οποία κυρίαρχη θέση κατέχει το μυθικό και θρυλικό στοιχείο. Πρότυπα της μεσαιωνικής επικής παράδοσης αποτελούν η Οδύσσεια του Ομήρου και, κυρίως, η Αινειάδα του Βιργίλιου.

Το έπος αποτελεί ιστορική αφήγηση ενός λαού ή έθνους, έχει έντονο στρατιωτικοπολιτικό χαρακτήρα και περιστρέφεται γύρω από έναν ήρωα, ο οποίος αναπτύσσει δεσμούς αλληλεγγύης με τους συντρόφους του. Διαμορφώνονται «κύκλοι» μεσαιωνικών κειμένων, πχ. του Αλέξανδρου ή του Τρωικού πολέμου. Tο ιπποτικό ιδεώδες, παντρεμένο με τον Χριστιανισμό, ενσαρκώνεται στη δολοφονία του δράκου από τον Άγιο Γεώργιο.

Τον 12ο αιώνα εμφανίζονται έμμετρες αφηγήσεις και σε δημώδεις γλώσσες οι οποίες βασίζονται σε τοπικές προφορικές παραδόσεις και απαγγέλλονται ή τραγουδιώνται με συνοδεία μουσικής. Η θεματική τους αντλεί από τη σύγχρονη ιστορία και εμπεριέχει παγανιστικούς θρύλους της μυθολογίας.

Παράλληλα, τον 12ο αιώνα, ένα νέο λογοτεχνικό είδος εμφανίζεται στην Ευρώπη, οι έμμετρες μυθιστορίες, οι οποίες, απομακρυνόμενες από το δύσκαμπτο πλαίσιο του μεσαιωνικού έπους, αποτέλεσαν τους πρόδρομους της νεότερης πεζογραφίας.

Οι μυθιστορίες είναι έμμετρα, μακροσκελή αφηγηματικά κείμενα σε δημώδεις γλώσσες και διακρίνονται από την επική ποίηση ως προς τη θεματική και το ύφος τους. Αναφέρονται συχνά σε πλευρές της καθημερινής ζωής και εμπεριέχουν λυρικά ή σατυρικά στοιχεία. Διακρίνονται σε διδακτικές ή σατυρικές και σε ιπποτικές μυθιστορίες (στη φωτό ο βασιλιάς Αρθούρος με τους Ιππότες της Στρογγυλής Τράπεζας).

Οι ιπποτικές μυθιστορίες προσαρμόζουν τη θεματική τους στο πλαίσιο της ακμής της μεσαιωνικής φεουδαρχικής Ευρώπης όπου η εκκλησία και οι στρατιωτικές δραστηριότητες εξακολουθούν να κυριαρχούν, ενώ παράλληλα, αναπτύσσονται η κοινωνική ζωή, οι πολιτιστικές δραστηριότητες, ισχυροποιείται ο θεσμός της φεουδαρχικής αυλής και ο ρόλος της γυναίκας σε αυτόν.

Όπως και η επική ποίηση, έτσι και οι μυθιστορίες αντλούν τη θεματογραφία τους από προφορικές παραδόσεις, από μιμήσεις και παραλλαγές ελληνικής και λατινικής επικής ποίησης στις οποίες όμως υποχωρεί το ηρωικό-επικό στοιχείο και υπερτερεί το ερωτικό-ιπποτικό στοιχείο.

Οι ήρωες είναι ιππότες των φεουδαρχικών αυλών που περιπλανώνται αναζητώντας περιπέτειες όχι καθαρά πολεμικές αλλά όσες θεωρούνται αντάξιες της ιπποτικής ευγένειας. Κεντρικό τους θέμα είναι ο εξιδανικευμένος, ιδεόπλαστος έρωτας σε αντίθεση με τη θεματική της επικής και θρησκευτικής παράδοσης.

Με κινητήρια δύναμη τον πλατωνικό, εξιδανικευμένο έρωτα, τα ιπποτικά μυθιστορήματα δίνουν έμφαση στους ευγενείς τρόπους και στα ιπποτικά ιδεώδη της γενναιότητας, της τόλμης, της αφοσίωσης, της τιμής, της μεγαλοψυχίας απέναντι στον αντίπαλο, σε αντίθεση με τους ηρωικούς φυλετικούς πολέμους του έπους. Τα υπερφυσικά γεγονότα, που στο έπος αποδίδονται στους θεούς, μετατοπίζονται στον επίγειο κόσμο αξιοποιώντας τη μυστηριώδη επενέργεια που ασκούν τα ξόρκια και οι μαγείες.

Ένας πρίγκιπας αγνοεί και περιφρονεί τον έρωτα και φεύγει από την πατρίδα του, είτε σε αναζήτηση ηρωικών κατορθωμάτων είτε σε αναζήτηση μιας ωραίας κόρης, την οποία όμως δεν έχει γνωρίσει από κοντά. Σε κάποιο θαυμαστό κάστρο συναντά την αγαπημένη των ονείρων του. Οι δύο νέοι εκδηλώνουν την αγάπη τους. Μεσολαβεί όμως κάποιο εμπόδιο που αναβάλλει ή ματαιώνει την ένωση των δύο εραστών. Σε ορισμένες περιπτώσεις το εμπόδιο αποδεικνύεται μοιραίο και το ευτυχές τέλος ματαιώνεται. Σε άλλες περιπτώσεις ωστόσο οι ήρωες χωρίζονται, ο ένας από τους δύο ή και οι δύο θεωρούνται κάποια στιγμή νεκροί. Μετά από περιπέτειες και περιπλανήσεις το ζευγάρι επανενώνεται χάρη στη βοήθεια τρίτου προσώπου (για παράδειγμα: μιας μάγισσας).

Πρωτότυπες συνθέσεις ελληνικών ιπποτικών μυθιστοριών είναι οι εξής: Λίβιστρος και Ροδάμνη, Καλλίμαχος και Χρυσορρόη, Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Αχιλληίδα. Μεταφράσεις δυτικών έργων αποτελούν τα έργα: Φλώριος και Πλατζιαφλόρα, Ιμπέριος και Μαργαρώνα, Πόλεμος της Τρωάδος, Πρέσβυς ιππότης.

Oι πλοκές είναι εξαίρετες. Έχουν σπουδαίες πριγκίπισσες και γενναίους πρίγκιπες, μάγια, περιπέτειες, φοβερούς βασιλιάδες, πλούσια πλοκή. Κυρίως όμως η αξία τους έγκειται στο ότι είναι δυναμικά, πολυεπίπεδα κείμενα. Στον "Ιμπέριο και Μαργαρώνα" ο ανώνυμος συγγραφέας κατόρθωσε να μετασχηματίσει το πρότυπό του, μία γνωστότατη γαλλική ιπποτική μυθιστορία και τις αντιφάσεις του είδους της (εννοώ την ένταση ανάμεσα στη χριστιανική πραότητα και τον φιλοπόλεμο χαρακτήρα) σε μία λαϊκή αφήγηση: ο πρίγκιπας της Προβηγκίας (Province) Ιμπέριος παντρεύεται την πριγκίπισσα της Νάπολης Μαργαρώνα, χωρίζονται όμως αναγκαστικά και στη διάρκεια του χωρισμού τους πετυχαίνουν και οι δύο κοινωνικά και επαγγελματικά με τις δικές τους δυνάμεις, χωρίς τη βοήθεια των οικογενειών τους. Ενώνονται και πάλι με τρόπο θαυμαστό αλλά πιστευτό, αναγνωρίζονται και ανέρχονται στον θρόνο της Προβηγκίας όπου βασιλεύουν για πολλά χρόνια ευτυχισμένοι.

Η δυτικοευρωπαϊκή ιπποτική μυθιστορία έφτασε στο απόγειό της τον 12ο αιώνα με τον περίφημο Κρετιέν ντε Τρουά. Είχε ως θέμα την τελειότητα της αριστοκρατικής αυλής: ο ιππότης ήταν άριστος σε όλα, άριστος χριστιανός, πολεμιστής, εραστής. Αυτό το λογοτεχνικό είδος απευθυνόταν κυρίως στους αναγνώστες της αυλής, εκλεπτυσμένους ευγενείς, και αποτύπωνε το ήθος τους.

Οι ιπποτικές μυθιστορίες, όμως, ήταν τόσο δημοφιλείς ώστε δημώδεις εκδοχές τους (και στα Ελληνικά, στο Βυζάντιο) διαβάζονταν από λαϊκούς αναγνώστες. Ο "Ιμπέριος" είναι μια τέτοια περίπτωση: το αρχέτυπο είναι η γαλλική ιπποτική μυθιστορία, αλλά ο Έλληνας ποιητής τη μετέτρεψε σε ένα πολιτισμικά δημώδες αφήγημα στο οποίο ο ήρωας δεν είναι πια ο τέλειος αριστοκράτης ιππότης του ποτέ αυλικού μυθιστορήματος, αλλά έγινε άνθρωπος της διπλανής πόρτας, ένα σύμβολο επιτυχίας και κοινωνικής ανόδου στο οποίο όλοι προσέβλεπαν και με το οποίο όλοι μπορούσαν να ταυτιστούν. Η Μαργαρώνα είναι το ίδιο καταξιωμένη και ικανή με τον άντρα της. Αντιμετωπίζει τον βασιλιά με τολμηρή αυτοπεποίθηση, δεν είναι απλώς όμορφη.

Ο Βέλθανδρος και Χρυσάντζα ή Τα κατά Βέλθανδρον καὶ Χρυσάντζαν ή Διήγησις ἐξαίρετος Βελθάνδρου τοῦ Ῥωμαίου είναι λογοτεχνικό έργο της βυζαντινής εποχής γραμμένο στη δημώδη ελληνική γλώσσα, που περιγράφει την ιστορία αγάπης ενός νεαρού ζευγαριού. Η πρωτότυπη έκδοση του έργου πιθανόν χρονολογείται κατά τον 13ο ή 14ο αιώνα, ενώ ενσωματώνει και μεταγενέστερες τροποποιήσεις που τοποθετούνται στον 15ο αιώνα. Ο περιβάλλων κόσμος που περιγράφει, λαμβάνει υπόψη την ιστορική πραγματικότητα που επικρατούσε κατά τον 13ο αιώνα στη Μικρά Ασία, όπου εκτυλίσσεται.

Η "Αφήγησις Λιβίστρου και Ροδάμνης" είναι η εκτενέστερη, δομικά πολυπλοκότερη και τεχνικά αρτιότερη από τις πέντε βυζαντινές ερωτικές μυθιστορίες της παλαιολόγειας περιόδου (13ος-15ος αι.), ίσως και την παλαιότερη χρονολογικά. Η πλούσια χειρόγραφη παράδοσή της (σε πέντε κώδικες) περιλαμβάνει τρεις διαφορετικές διασκευές, αποτελώντας αδιάψευστο μάρτυρα της δημοφιλίας ενός κειμένου που σε μεγάλο βαθμό συνεχίζει και παράλληλα ανανεώνει, με πρωτοποριακές αφηγηματικές τεχνικές, καθώς και με άλλα στοιχεία, τη μακραίωνη μυθιστορ(ηματ)ική παραγωγή σε ελληνική γλώσσα (Τίνα Λεντάρη, διδακτορική διατριβή).

Ο Λίβιστρος ερωτεύεται και παντρεύεται τη βασιλοπούλα Ροδάμνη, την οποία όμως αργότερα κλέβει, με τη βοήθεια μιας μάγισσας, ο βασιλιάς της Αιγύπτου Βερδερίχος. Από τότε ο Λίβιστρος γυρίζει τον κόσμο αναζητώντας τη γυναίκα του. Κάποτε θα γνωριστεί με τον Κλιτοβό, ο οποίος θα γίνει φίλος του και θα τον συνοδεύσει στην αναζήτησή του. Τελικά, οι δύο νέοι θα βρουν τη Ροδάμνη και οι τρεις μαζί θα επιστρέψουν στο βασίλειο της Ροδάμνης. Από εκεί ο Κλιτοβός θα επιστρέψει στην πατρίδα του, όπου θα βρει την αγαπημένη του Μυρτάνη, στην οποία θα εξιστορήσει τις περιπέτειες που πέρασε με τον φίλο του Λίβιστρο.

Επαίρνω τον τον Λίβιστρον και ηρξάμεθα την στράταν, και τοιούτους λόγους ήρξατο να λέγει μοιρολόγιν: Αναστενάζουν τα βουνά, πάσχουν δι' εμέν οι κάμποι, θρηνούσι τα παράπλαγα, βροντούσι τα λιβάδια, και δένδρα τα επαρέδραμα, τα ράχια και οι κλεισούρες έχουν τους πόνους μου ακομή και αντίς μου αναστενάζουν. Λέγουν: Εδιέβην απ' εδώ στρατιώτης πονεμένος, άγουρος ποθοφλόγιστος δια πόθον ωραιωμένης. Τα δάκρυα του είχεν ποταμούς, βροντάς τους στεναγμούς του, καπνόν επάνω εις τα βουνά τον πονοανασασμόν του·

τον ήλιον είχεν μάρτυραν και εις τόπους μετ' εκείνον τα σύννεφα εσκεπάζαν τον, τους πόνους του ελυπούντο. Και πόνους, φίλε Κλιτοβών, έδε καρδίας οδύνη, τον συμπονούσιν τα βουνά και τα άψυχα συμπάσχουν! Και ως ήκουσα τον Λίβιστρον ότι μοιρολογάται και μετά πόνου εστρίγγιζεν κατάστρατα εις τους κάμπους, και έμεναν ήλθε λογισμός πάλιν δια τη Μυρτάνην και ενθύμησις και ανάμνησις να είπω μοιρολόγιν Άγουρος μυριόθλιβος, ξένος εκ τα δικά του τον εκαταβασάνισε κόρης ωραίας αγάπη,

κι έφυγεν εκ την χώραν του και από τα γονικά του, και εις ξένον κόσμον περπατεί και αιχμάλωτος διαβαίνει, πόνους του ηγείται τα δεντρά, θλίψεις τας λιβαδίας, και ποταμούς τα δάκρυα του, βουνά τους στεναγμούς του. Αηδόνιν εις την στράταν του να κιλαδεί αν ακούσει, οι κτύποι της καρδίας του και οι βροντοστεναγμοί του σιγίζουν το να μη λαλεί, καρδιοφωνοκρατούσιν: Έδε στρατιώτου συφορά την πάσχει δια φουδούλαν, ούτως ένι αιχμάλωτος, ξένος εις άλλον τόπον!