ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΔΡΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΓΙΑ ΤΟ ΦΥΛΟ

Ταυτότητα φύλου, έμφυλη ταυτότητα ή ταυτότητα γένους είναι η αντίληψη ενός ανθρώπου για το φύλο του (βιολογικό ή ψυχολογικό). Στις περισσότερες κοινωνίες, ο βασικός διαχωρισμός των έμφυλων συμπεριφορών διακρίνεται στους άνδρες και στις γυναίκες, ένα δίπολο φύλων, το οποίο και ακολουθούν οι περισσότεροι, το οποίο επιβάλλει συμμόρφωση στις αντιλήψεις της αρρενωπότητας ή της θηλυκότητας σε όλες τις μορφές του φύλου: βιολογικό φύλο, ψυχολογικό φύλο, ταυτότητα φύλου και έκφραση φύλου.

Σε όλες τις κοινωνίες, υπάρχουν άτομα που δεν ταυτίζονται με όλα τα χαρακτηριστικά του φύλου που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση, ορισμένα εκ τον οποίων είναι τρανς ή άτομα με ασαφή ταυτότητα φύλου. Κάποιες κοινωνίες έχουν κατηγορίες τρίτου φύλου. Ο πυρήνας της ταυτότητας του φύλου διαμορφώνεται στην ηλικία των τριών. Μετά τα τρία, είναι τρομερά δύσκολο να αλλάξεις και η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού μπορεί να οδηγήσει σε δυσφορία φύλου.

Aπό την ηλικία των τριών, τα παιδιά είναι σε θέση να κάνουν βάσιμες δηλώσεις σχετικά με το φύλο τους και τείνουν να διαλέγουν δραστηριότητες και παιχνίδια που υποδεικνύουν έμφυλη πόλωση (όπως ότι οι κούκλες είναι για κορίτσια και τα αυτοκίνητα για τα αγόρια) αν και δεν κατανοούν πλήρως τις επιπτώσεις του φύλου τους.Ακολουθούν: (1) η κατανόηση της ιδέας του φύλου, (2) η εκμάθηση των ρόλων και των στερεοτύπων των φύλων, (3) η συνταύτιση με τους γονείς και (4) η διαμόρφωση των προτιμήσεων του φύλου.

Σε κάποιες περιπτώσεις, η ταυτότητα φύλου ενός ατόμου δεν συμπίπτει με τα χαρακτηριστικά του βιολογικού του φύλου (γεννητικά όργανα και δευτερεύοντα γενετικά χαρακτηριστικά), με αποτέλεσμα να ντύνεται ή να συμπεριφέρεται με τρόπο που κάποιοι θεωρούν ότι δεν ταιριάζει στις κοινωνικές νόρμες των φύλων. Αυτές οι εκφράσεις φύλου περιγράφονται ως τρανς ή genderqueer και τα άτομα που έχουν αυτές τις εκφράσεις ενδέχεται να βιώνουν δυσφορία φύλου. Πολλοί άνθρωποι προσδιορίζουν τον εαυτό τους με ένα από τα δυαδικά κοινωνικά φύλα (άνδρας/γυναίκα), το οποίο προκύπτει από το βιολογικό τους φύλο (αρσενικό/θηλυκό), στην οποία περίπτωση αναφέρεται ο όρος cisgender. Πριν από τον 20ο αιώνα, το φύλο ενός ανθρώπου καθοριζόταν αποκλειστικά από τα εξωτερικά γεννητικά τους όργανα, αλλά όταν τα χρωμοσώματα και τα γονίδια έγιναν γνωστά, ο καθορισμός γινόταν πλέον μέσω αυτών. Τα άτομα που από την ανατομία τους ορίζονται ως γυναίκες, έχουν γεννητικά όργανα που θεωρούνται θηλυκά και έχουν δύο χρωμοσώματα Χ. Τα άτομα που ορίζονται ως άνδρες έχουν αρσενικά γεννητικά όργανα και έχουν ένα χρωμόσωμα Χ και ένα Υ. Ωστόσο, κάποια άτομα έχουν συνδυασμούς από αυτά τα χρωμοσώματα, ορμόνες και γεννητικά όργανα, που δεν ακολουθούν τους παραδοσιακούς ορισμούς "άνδρας" και "γυναίκα". Επιπλέον, τα γεννητικά όργανα ποικίλλουν και κάποια άτομα έχουν παραπάνω από έναν τύπο γεννητικών οργάνων. Η περίπτωση αυτή συνοψίζεται στον όρο-ομπρέλα "ίντερσεξ". Επίσης, άλλα σωματικά γνωρίσματα σχετικά με το φύλο ενός ατόμου (σωματότυπος, γένια, ψηλή ή βαθιά φωνή κτλ.) μπορεί να συμπίπτουν ή να μη συμπίπτουν με την κοινωνική κατηγορία του άνδρα ή της γυναίκας. Παραδείγματος χάρη, ένα άτομο με θηλυκά γεννητικά όργανα, με βαθιά φωνή και με γένια ίσως έχει δυσκολία να ορίσει την ταυτότητα με την οποία θα αυτοπροσδιοριστεί. Μία έρευνα αποδεικνύει ότι ένα στα 100 άτομα ίσως έχει ίντερσεξ χαρακτηριστικά.

Τα έμφυλα στερεότυπα και οι εγγενείς προκαταλήψεις διαμορφώνουν τις αντιλήψεις, τη συμπεριφορά και τις προσδοκίες των ανδρών και των αγοριών και ως εκ τούτου οδηγούν σε σεξιστικές πράξεις.

Τα έμφυλα στερεότυπα ενισχύουν αρνητικά τις ανισότητες των κοινωνικών δομών εξουσίας και την κατανομή των πόρων μεταξύ γυναικών και ανδρών. Τα στερεότυπα των φύλων αποτελούν κοινωνικές κατασκευές των "κατάλληλων" ρόλων για τις γυναίκες και τους άνδρες, οι οποίες καθορίζονται από πολιτισμικές προκαταλήψεις, έθιμα, παραδόσεις και σε πολλές περιπτώσεις ερμηνείες των θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών. Οι γυναίκες που αμφισβητούν ή αποκλίνουν από αυτό που θεωρείται ως η "σωστή" θέση τους στην κοινωνία, μπορεί να αντιμετωπίσουν τον σεξισμό και τον μισογυνισμό και οι άνδρες που αμφισβητούν τις κυρίαρχες αντιλήψεις για τον ανδρισμό μπορεί να βρεθούν αντιμέτωποι με το σεξισμό.

Ο σεξισμός μπορεί να έχει πιο βλαβερές συνέπειες για ορισμένες γυναίκες και άνδρες λόγω εθνικότητας, ηλικίας, αναπηρίας, κοινωνικής προέλευσης, θρησκείας, έμφυλης ταυτότητας, σεξουαλικού προσανατολισμού ή άλλων παραγόντων.

Οι άνδρες αντιπροσωπεύουν το 75% στις πηγές πληροφόρησης και στα θέματα ειδησεογραφίας στην Ευρώπη. Το 63% των γυναικών δημοσιογράφων έχει υποστεί λεκτική βία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, 66% των κοριτσιών ηλικίας 16-18 ετών που ερωτήθηκαν έχει βιώσει ή παρατηρήσει τη χρήση σεξιστικής γλώσσας στο σχολείο. To 59% των γυναικών στο Άμστερνταμ ανέφερε ότι έχει υποστεί κάποια μορφή παρενόχλησης στον δρόμο. Στη Γαλλία, το 50% των νέων γυναικών που ερωτήθηκαν πρόσφατα υπέστησαν άδικη ή ταπεινωτική συμπεριφορά επειδή είναι γυναίκες. Στη Σερβία, έρευνα δείχνει ότι το 76% των γυναικών στις επιχειρήσεις δεν λαμβάνονται τόσο σοβαρά υπόψη όσο οι άνδρες. Το επίμονο χάσμα αμοιβών μεταξύ των φύλων και το χάσμα στις συντάξεις στα κράτη μέλη αποτελούν εν προκειμένω χαρακτηριστικές περιπτώσεις σεξισμού. Οι γυναίκες αφιερώνουν σχεδόν διπλάσιο χρόνο από τους άνδρες στη μη αμειβόμενη οικιακή εργασία. To 80% των γυναικών δήλωσε ότι έχει αντιμετωπίσει το φαινόμενο της σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο της εργασίας.

ΑΝΔΡΙΚΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΦΥΛΟΥ

Από τον Νουρέγεφ ως τον Ιβάν Βασίλιεφ, μερικά από τα μεγαλύτερα αστέρια του κλασικού χορού είναι άντρες, ενώ εξίσου ανδροκρατούμενες είναι οι θέσεις των καλλιτεχνικών διευθυντών στα μεγαλύτερα μπαλέτα του κόσμου. Τι παράξενο λοιπόν που τα αγόρια εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν τα πειράγματα ή τον εμπαιγμό των συνομηλίκων τους, για να μην αναφέρουμε τις προκαταλήψεις των οικογενειών τους εάν τολμήσουν να εκφράσουν την επιθυμία να ασχοληθούν με τον χορό. Στα απομνημονεύματά του, που αναμένονται τον Νοέμβριο, ο Ντέιβιντ Χάλμπεργκ, πρώτος χορευτής του American Ballet Theater και των Μπολσόι, μιλάει με ωμή ειλικρίνεια για τα δύσκολα παιδικά του χρόνια και τον εκφοβισμό που υφίστατο σχεδόν καθημερινά στο σχολείο. Οι συμμαθητές του συνήθιζαν να τον αποκαλούν «αδελφή» και «κορίτσι», ενώ μια μέρα άδειασαν πάνω του ένα ολόκληρο μπουκάλι γυναικείο άρωμα.

Μερικές δεκαετίες αργότερα, φαίνεται ότι κυριαρχούν οι στερεοτυπικές αντιλήψεις: Το 93% των έφηβων χορευτών που συμμετείχαν σε έρευνα του Wayne State University στο Ντιτρόιτ παραδέχτηκε ότι οι συμμαθητές τους τούς περιγελούσαν, ενώ το 68% είχε πέσει θύμα λεκτικής ή σωματικής παρενόχλησης. Εκατοντάδες επαγγελματίες του χορού έσπευσαν να εξομολογηθούν τις τραυματικές εμπειρίες τους στον κινηματογραφιστή Σκοτ Γκόρμλεϊ όταν, αντλώντας έμπνευση από την περίπτωση του γιου του, αποφάσισε να γυρίσει το ντοκιμαντέρ «Danseur» με θέμα τις διακρίσεις που υφίστανται οι άντρες χορευτές στη σύγχρονη Αμερική. Πολλοί εξ αυτών δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο την εχθρότητα των συμμαθητών τους, αλλά και τις πιέσεις των γονέων τους. Παρά την επιτυχία του «Μπίλι Έλιοτ», η κατάσταση δεν είναι καλύτερη στη Βρετανία, όπου πριν από μερικά χρόνια ένα εντεκάχρονο αγόρι ξυλοκοπήθηκε τόσο βίαια που χρειάστηκε να υποβληθεί σε επέμβαση στο πόδι.

Για την κατάσταση στην Ελλάδα δεν υπάρχουν αριθμητικά δεδομένα, όμως μια βόλτα στην πιο κοντινή σχολή αρκεί για να επιβεβαιώσει το γεγονός πως ο χορός (με εξαίρεση τα είδη που θεωρούνται επαρκώς «αρρενωπά», όπως το breakdancing) παραμένει κατεξοχήν κοριτσίστικη δραστηριότητα. «Αν και τα πράγματα είναι καλύτερα απ’ ό,τι παλαιότερα, όταν το να ασχοληθεί ένα αγόρι με τον χορό ήταν σχεδόν απαγορευτικό, οι κοινωνικές νόρμες εξακολουθούν να ορίζουν ποιες δραστηριότητες είναι αποδεκτές για το κάθε φύλο», λέει στην «Κ» η ψυχολόγος και ομαδική αναλύτρια Χαρά Χαριτάκη. Παρότι εργάζεται εδώ και πολλά χρόνια τόσο με παιδιά όσο και με γονείς, η ίδια δεν έχει έρθει ποτέ αντιμέτωπη με ανάλογη περίπτωση, γεγονός που κατά την άποψή τις οφείλεται απλούστατα στο ότι το ζήτημα ρυθμίζεται από πολύ νωρίς: οι οικογένειες ωθούν ή πιέζουν τα παιδιά τους, και ιδιαίτερα τα αγόρια, να ακολουθήσουν τις «κατάλληλες» δραστηριότητες από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, αποφεύγοντας να τα εκθέσουν σε κάτι διαφορετικό. «Στην Ελλάδα παραμένει εν πολλοίς απαγορευμένο για έναν άντρα ή ένα αγόρι να αναπτύξει τη θηλυκή πλευρά του, δηλαδή τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές που ταυτίζουμε με τις γυναίκες», συνεχίζει η κ. Χαριτάκη. «Αρκετές φορές οι γονείς εκφράζουν την ανησυχία ότι ο γιος τους προτιμά να παίζει, για παράδειγμα, με κούκλες, ενώ έχουν λιγότερο άγχος για τις κόρες τους, και εκεί φαίνεται η καταπίεση που δέχονται τα αγόρια. Έχω την αίσθηση πως ο χορός τους τρομάζει περισσότερο από τη μουσική ή τις τέχνες, επειδή είναι σωματική δραστηριότητα. Νομίζω πάντως ότι αν κάποιος τους εξηγήσει, είναι δυνατόν να διαχειριστούν τις ανασφάλειές τους».

Φαίνεται ότι στη χώρα μας μόνο τα αγόρια που πραγματικά έχουν πάθος για τον χορό βρίσκουν τη δύναμη να κυνηγήσουν το όνειρό τους, και η ειρωνεία είναι πως αυτά τα θαρραλέα, «δοσμένα» παιδιά έρχονται αντιμέτωπα με κάθε είδους δοκιμασίες. Εκεί, ο ρόλος του γονέα είναι να στηρίξει το παιδί του, υπενθυμίζοντάς του πως δεν υπάρχουν αμιγώς αντρικές ή γυναικείες μορφές έκφρασης, και φυσικά να παρέμβει στην περίπτωση λεκτικής ή σωματικής κακοποίησης. Ταυτόχρονα, είναι χρήσιμο να διδάσκουμε στα παιδιά μας την αξία τις προσαρμογής. «Είναι μια λεπτή ισορροπία», υπογραμμίζει η κ. Χαριτάτου. «Είναι σημαντικό να μην υπακούμε τυφλά στα κοινωνικά πρότυπα, αλλά και να γνωρίζουμε πως ζούμε σε μια κοινωνία όπου υπάρχουν πρότυπα, και είναι ταλαιπωρία να βρίσκεσαι συνέχεια απέναντί τους», καταλήγει. [...]

Σανούδου, Χ. (14.10.2017). «Τα στερεότυπα ακολουθούν τους σημερινούς Μπίλι Έλιοτ». Η Καθημερινή. Αφορμή για το άρθρο είναι η κυκλοφορία (07/11/2017) των απομνημονευμάτων του Ντέιβιντ Χάλμπεργκ, πρώτου χορευτή του American Ballet Theater και των Μπολσόι. Το άρθρο προσφέρεται για την ανάπτυξη προβληματισμού σε σχέση με την επιβίωση στερεοτύπων ταυτότητας του φύλου.

Η ταινία Billy Elliot (γνωστή στην Ελλάδα ως Γεννημένος Χορευτής) είναι βρετανική δραματική κομεντί παραγωγής 2000 σε σκηνοθεσία Στίβεν Ντάλντρι. Τοποθετημένο στην Αγγλία του 1980, η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός 11χρονου αγοριού και την προσπάθειά του να γίνει χορευτής.