ΣΠΟΥΔΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ (του Νίκου Ξένιου)

ΣΠΟΥΔΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ (του Νίκου Ξένιου) (από το Book's Journal, 1η Απριλίου 2021)

Οι σπουδές Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στην Ελλάδα αριθμούν μόλις είκοσι χρόνια ζωής. Τα γνωστικά αντικείμενα που διδάσκεται ένας φοιτητής Ανθρωπολογίας περιλαμβάνουν Ανθρωπολογία της Ελλάδας και των Όμορων Κοινωνιών (Ευρώπη, Μεσόγειος, Βαλκάνια, Μέση Ανατολή), Ανθρωπολογία της Υγείας και Βιοπολιτική (φύλο, συγγένεια, υγεία, νέες τεχνολογίες, σώμα, ηλικίες, παρέκκλιση, διατροφή), Διαπολιτισμικότητα και Πολιτικές του Πολιτισμού (εκπαίδευση, μετανάστευση, τουρισμό, χώρο και περιβάλλον, υλικό πολιτισμό, μουσεία, οπτική ανθρωπολογία, εθνομουσικολογία, ανθρωπολογία και αρχαιολογία), Παγκοσμιοποίηση: Κοινωνικές και Οικονομικές Όψεις, Κοινωνική και Πολιτισμική Ιστορία, Ιστορική Ανθρωπολογία, Πολιτική Ανθρωπολογία, Ανθρωπολογία της Ταυτότητας και της Ετερότητας, Αστεακή Ανθρωπολογία, Ανθρωπολογία της Συγγένειας, Ανθρωπολογία της Μετανάστευσης, Έθνη και Εθνικισμούς, Ανθρωπολογία της Αποικιοκρατίας, Ανθρωπολογία της Υγείας, Ανθρωπολογία της Εκπαίδευσης, Ανθρωπολογία των Τεχνών, Εθνογραφία, Οικονομική Ανθρωπολογία, Ανθρωπολογία της παιδικής ηλικίας, Ανθρωπολογία των φύλων, Ανθρωπολογία του σώματος, Ανθρωπολογία της Γλώσσας, Ανθρωπολογία της Θρησκείας, της Τελετουργίας και των Συμβολικών συστημάτων, Ανθρωπολογία των Μ.Μ.Ε., Ανθρωπολογία της Εργασίας, Κοινωνιογλωσσολογία, Ανθρωπολογία της Ένδυσης, Ανθρωπολογία της Φύσης, Ιστορική Δημογραφία, καθώς και όλες τις δυνατές ανθρωπολογικές προσεγγίσεις πολιτισμών όπως ο Αφρικανικός, ο Ισλαμικός, οι Βαλκανικοί, ο Ρωσικός, ο Κινεζικός, ο μετασοσιαλιστικός πολιτισμός της ανατολικής Ευρώπης, κ.ο.κ.

Η ελληνική εκδοτική δραστηριότητα που αναφέρεται σε αυτά τα επιστημονικά αντικείμενα και στις συναφείς επιστήμες όλο και εμπλουτίζεται. Κυκλοφορούν κλασικά συγγράμματα από επιστήμες που θεμελίωσαν την Κοινωνική Ανθρωπολογία, δηλαδή τη Λαογραφία και την Εθνολογία: του Michel Foucault, του Evans-Pritchard, του René Girard, του Claude Lévi-Strauss, του Marcel Detienne, του Pierre Vernant, του Pierre Vidal-Naquet, του Κορνήλιου Καστοριάδη, της Nicole Loraux, του Olivier Revault d'’Allonnes και της ανθρωπολογικής σχολής της E.H.E.S.S, τα βιβλία του Malinowsky, του Arnold Van Gennep, του Victor Turner, του Pierre Bourdieu, του Fernand Braudel, του Marcel Mauss, του Jean-Paul Colleyn, του Edmund Leach, του Μaurice Godelier, του Agustin Fuentes και άλλων.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια η επιστήμη της Ανθρωπολογίας έχει επεκταθεί σε ένα σωρό πεδία και πληθώρα συγγραμμάτων έχει γραφεί από έλληνες ανθρωπολόγους, ενώ πάμπολλα έχουν μεταφραστεί από την ξένη βιβλιογραφία. Από τα ελληνικά και μεταφρασμένα βιβλία Κοινωνικής Ανθρωπολογίας μεγάλος αριθμός φέρει την αιγίδα των εκδόσεων «Κριτική».

Το σύγγραμμα της Joy Hendry «Οι κόσμοι που μοιραζόμαστε» (εκδόσεις Κριτική) ζητείται ως προαπαιτούμενο στις κατατακτήριες εξετάσεις πτυχιούχων του Πανεπιστημίου Αιγαίου ως εισαγωγή στην Κοινωνική Ανθρωπολογία. Η Ρόζμαρι Τζόι Χέντρι είναι βρετανή πολιτισμική ανθρωπολόγος. Κατάγεται από το Μπέρμιγχαμ και σπούδασε στην Οξφόρδη, όπου και δίδαξε. Η έρευνά της διεξήχθηκε κατά μεγάλο μέρος στην αγροτική κοινότητα του Κιούσου της Ιαπωνίας, εστιασμένη στην Ανθρωπολογία του Γάμου και της Οικογένειας. Εργάστηκε στο βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών και συνέχισε επιτόπια ανθρωπολογική έρευνα στον Καναδά, στο Μεξικό, στην Ινδονησία, στο Νεπάλ, στο Ουζμπεκιστάν, στην Ταϊλάνδη και στην Τανζανία. Στους «Κόσμους που μοιραζόμαστε» έστρεψε την προσοχή της στην πολιτική οργάνωση κάποιων κοινωνιών και στις διάφορες μορφές κοινωνικού ελέγχου, στις σχέσεις ανταλλαγής, στη σχέση οικονομίας και περιβάλλοντος και κυρίως στις δομές της οικογένειας και στον ρόλο των μαγικών-θρησκευτικών πρακτικών, των τελετουργιών και της συμβολικής σκέψης, με στόχο να υπηρετήσει την πληρέστερη κατανόηση και ανοχή των πολιτισμικών διαφορών.

Ως εγχειρίδιο απλουστευμένης εισαγωγής σε μια επιστήμη που διαρκώς επεκτείνει τα όρια του αντικειμένου της, το βιβλίο της δρος Χέντρι εξοικειώνει τον φοιτητή και το κοινό με έννοιες όπως «μιαρό», «αηδιαστικό», «απαγορευμένο», «αδιανόητο» κοκ, κλιμακώνοντας μια γενετική προσέγγιση στα ταμπού και στη διαφορετικότητα μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων. Στο επιπλέον κεφάλαιο που προστέθηκε στο βιβλίο η διάσημη ανθρωπολόγος ασχολείται με την ανθρωπολογία του τουρισμού στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Προσωπικές μαρτυρίες, αναλυτικό γλωσσάριο και παράθεση πηγών απαρτιώνουν το έργο. Πολύ σημαντικές, στο τέλος κάθε κεφαλαίου, είναι οι προτάσεις της για περαιτέρω έρευνα. Αμετάφραστα παραμένουν, στην Ελλάδα, τα βιβλία της «Κατανοώντας την ιαπωνική κοινωνία» και «Ανακτώντας τον Πολιτισμό: αυτόχθονες και αυτο-αναπαραστάσεις».

Το Πανεπιστήμιο Αιγαίου θεωρεί προαπαιτούμενο ακόμη ένα εγχειρίδιο, από τις εκδόσεις «Κριτική»: το κλασικό πια σύγγραμμα του Thomas Hylland Eriksen, «Μικροί τόποι, μεγάλα ζητήματα» (εκδόσεις Κριτική). Ο Τόμας Έρικσεν είναι καθηγητής ανθρωπολογίας στο Κέντρο για την Τεχνολογία, την Καινοτομία και την Κουλτούρα στο πανεπιστήμιο του Όσλο, ενώ έχει διδάξει και στα πανεπιστήμια του Άμστερνταμ, της Λουμπλιάνας και του Σάσεξ. Έχει γράψει πολλά βιβλία σχετικά με ανθρωπολογικά ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων των "Languages at the Margins of modernity", "Ethnicity and nationalism", "A history of anthropology" και "Small places, large issues". Είναι, επίσης, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κοινωνικών Ανθρωπολόγων.

Με προσωπική έρευνα «πεδίου» στο Τρινιντάντ και στον Άγιο Μαυρίκιο, στις Σεϋχέλλες, στη Νορβηγία και στην Αυστραλία, μελέτησε τις Εθνοτικές Ταυτότητες, τον Εθνικισμό και την Παγκοσμιοποίηση (ο τίτλος του project του οποίου υπήρξε επικεφαλής ήταν «Υπερθέρμανση»). Οπαδός του «πολιτιστικού σχετικισμού», εκλαΐκευσε σε μεγάλο βαθμό την επιστήμη του και άσκησε σκληρή κριτική στον εθνικισμό των Νορβηγών. Το διάσημο σεμινάριό του «Περιπλοκότητα πολιτισμών στη νέα Νορβηγία» ενέπνευσε τρομοκρατική δράση στον Άντερς Μπρέιβικ, στη δίκη του οποίου παρέστη αυτοπροσώπως ως μάρτυρας υπεράσπισης. Στο «Μικροί τόποι, μεγάλα ζητήματα» ο Έρικσεν ερευνά μια σειρά κοινωνιών και πολιτισμών, που εκτείνονται από τα νησιά του Ειρηνικού μέχρι τις αρκτικές περιοχές και από τα μικρά χωριά της Αφρικής μέχρι τα σύγχρονα έθνη-κράτη, αποκαλύπτοντας την τεράστια ποικιλότητα των ανθρώπινων κοινοτήτων και ομάδων και επεκτείνοντας το φάσμα των μελετών του έως τις πολύπλοκες σύγχρονες κοινωνίες. Το έργο του ελέγχει κριτικά γενικεύσεις, στερεότυπα και προκαταλήψεις που στενεύουν τον ανθρώπινο ορίζοντα αντίληψης.

Τέλος, ένα ελληνικό βιβλίο Εθνολογίας από τις εκδόσεις «Κριτική» είναι το συλλογικό που επιμελήθηκε, για τις εκδόσεις «Κριτική», η ανθρωπολόγος Φωτεινή Τσιμπιρίδου, Εθνογραφία και καθημερινότητα στην «καθ’ ημάς Ανατολή»: με 14 μελέτες «περίπτωσης» (Ειρήνη Αβραμοπούλου, Αιμιλία Βουλβούλη, Βασιλική Γιακουμάκη, Κλεοπάτρα Γιούσεφ, Ασπασία Θεοδοσίου, Νικόλας Κοσματόπουλος, Πάνος Κουργιώτης, Μαρία Κουρούκλη, Κάτια Μαρινάκη, Νίκος Μιχαηλίδης, Νικήτας Παλάντζας, Έλενα Τζελέπη και Μάριος Χατζηπροκοπίου) για την «πρόσω» στον ελληνικό πολιτισμό «Ανατολή», επανοηματοδοτείται η ζωή σε ένα τεράστιο εθνολογικό κολλάζ που φτάνει έως τη Σαουδική Αραβία (Ομάν, Ιορδανία, Συρία, Λίβανο, Ισραήλ, Αίγυπτος, ενώ αναφέρονται και παραδείγματα από εθνοτικές ιδεολογικοποιημένες ομάδες, όπως οι Κούρδοι και οι παλαιστίνιοι φενταγίν): πολιτισμική ετερότητα και οικειότητα, φυλετική οργάνωση, ηγεσία και πολυκομματισμός, επιτέλεση (performance) και ιερότητα του τοπίου, τοπικισμός και «νέος» κοσμοπολιτισμός, αποικιοκρατία και ακτιβισμός, ανδρισμός και θηλυκότητα, τιμή και αξιοπρέπεια, αλληλεγγύη, αντίσταση και συνύπαρξη, ριζοσπαστισμός και Ισλάμ, παγκοσμιοποίηση και νεοφιλελευθερισμός, σώμα και συγκρουσιακότητα, μουσικοί «δρόμοι», γκέτο και περιθωριοποίηση, μυθοποιήσεις και μυθολογίες, συμβολική του ενδύματος και της γλώσσας, όλα έχουν τη θέση τους στην ανανοηματοδότηση του ευρύτερου «πολιτισμικού αγαθού».

Ανάμεσα στα ξένα περιοδικά αναφοράς των σπουδαστών Κοινωνικής Ανθρωπολογίας αξίζει να αναφέρω τα International Political Anthropology, Political and Legal Anthropology Review και Cultural Anthropology, Journal of the Royal Anthropological Institute και American Ethnologist. Ανάμεσα στα εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται από τα ελληνικά πανεπιστήμια –πέραν των κυρίαρχων και επιβεβλημένων συγγραμμάτων των Ευθύμιου Παπαταξιάρχη («Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα» από τις Π.Ε.Κρήτης, «Ανθρωπολογική θεωρία και εθνογραφία» από τον Πατάκη, «Περιπέτειες της ετερότητας» από την Αλεξάνδρεια, του Θεόδωρου Παραδέλλη («Διαδρομές και τόποι της μνήμης» από την Αλεξάνδρεια) – του Michael Herzfeld («Η ποιητική του ανδρισμού» από την Αλεξάνδρεια) και του Lienhard-μτφρ. Γ.Δ. Τσαούση («Κοινωνική Ανθρωπολογία», από τον Gutenberg), θα αναφέρω ενδεικτικά τα παρακάτω:

1. Για ό,τι αφορά την Εισαγωγή στην επιστήμη της Ανθρωπολογίας, στην Ελλάδα κυκλοφορούν μεταφρασμένα συγγράμματα για τη θεωρία του δομολειτουργισμού, όπως αυτό του David Goddard, καθώς και μια σειρά συγγραμμάτων ελλήνων επιστημόνων, όπως, λ.χ., της Δήμητρας Γκέφου-Μαδιανού, της Βενετίας Καντσά, της Ευφροσύνης Πλεξουσάκη, του Ιάσονα Ευαγγέλου, της Κωνσταντίνας Σερεμετάκη, του Νίκου Πουλάκη, του Γεράσιμου Μακρή, του Βασίλη Νιτσιάκου, του Θεόδωρου Ζιάκα, της Ελένης Παπαγαρουφάλη, του Γρηγόριου Παγκάκη, του Γιώργου Τσιμουρή, της Στυλιανής Λέτσιου, του Λεωνίδα Οικονόμου, του Γιάννη Δρίνη, της Ανδρομάχης Μπούνα, της Μαρίας Κουμαριανού, της Μαρίκας Ρόμπου-Λεβίδη, της Ανδρομάχης Οικονόμου, της Ειρήνης Τουντασάκη, του Σταύρου Σταυρίδη, της Μαρίας Κουρούκλη, του Μάρκου Ζαφειρόπουλου, της Μαρίας Γκασούκα, του Ευάγγελου Αυδίκου κ.ά, που θίγουν την Παγκοσμιοποίηση, τη διαφορετικότητα, την πολιτισμική ετερότητα, τις τοπικές κοινωνίες, τη σεξουαλικότητα και τις έμφυλες σχέσεις, τη μετανάστευση, τον εθνικισμό, την έννοια της Παράδοσης και τα φαινόμενα της κοινωνικής συνύπαρξης στο άστυ. Παραμένουν αμετάφραστα στα Ελληνικά τα τρία βιβλία του Θοδωρή Ρακόπουλου, που διδάσκει Κοινωνική Ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο του Όσλο.

2. Για ό,τι αφορά την Πολιτική Ανθρωπολογία και την Ιστορία της Ανθρωπολογίας, στην αγορά διατίθενται «Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας». Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος – 21ος αιώνας, του Κώστα Κωστή (εκδόσεις Πόλις) και «Πολιτική Ανθρωπολογία: Μια εισαγωγή» του Τεντ Λιούελεν (εκδ. «Κριτική»: ο καθηγητής Λιούελεν δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ τις μελέτες του για τον περουβιανό πολιτισμό).Επίσης: «Εθνολογία – Ανθρωπολογία» των P. Labourthe – Tolpa και J-P .Warnier (εκδ.Κριτική), «Μελέτες για το φύλο στην ανθρωπολογία και την ιστορία» των Β. Καντσά, Β. Μουταφή και Ευθ. Παπαταξιάρχη (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), «Ανθρωπολογική Θεωρία και Εθνογραφία-Σύγχρονες τάσεις» της Δήμητρας Γκέφου-Μαδιανού (εκδ. Ελληνικά Γράμματα), «Ανθρωπολογία και Ανθρωπολόγοι» του Α. Κούπερ (εκδ. Καστανιώτης), «Ανθρωπολογία και Ιστορία» των Σ. Δημητρίου – Κοτσώνη και Σ. Δημητρίου (εκδ. Καστανιώτης) και «Η Ιστορία της Ανθρωπολογικής Σκέψης» των P..Erickson – L. Murphy (εκδ. Κριτική).

3. Για ό,τι αφορά επιμέρους ανθρωπολογικά ζητήματα, από τις εκδόσεις «Κριτική» κυκλοφορούν, επίσης, τα βιβλία: «Τα πολλαπλά σύνορα ενός μεταβαλλόμενου κόσμου» των Β. Νιτσιάκου, Ι. Μάνου, Β. Δαλκαβούκη κ.α, «Οικονομία και πολιτισμός» των Lisa C. Cliggett και Richard R. Wilk, «Ανθρωπολογία στην εκπαίδευση» του Λεωνίδα Σωτηρόπουλου, «Ανυποψίαστοι ανθρωπολόγοι, καχύποπτοι φοιτητές» των Χ. Βέικου, Ι. Μάνου και Β. Δαλκαβούκη, «Εθνολογία-Ανθρωπολογία» των Philippe Laburthe-Τolra & Jean-Pierre Warnier,«Τι σκέφτεται η Κίνα;» του Mark Leonard, «Μετά την Αυτοκρατορία» του Emmanuel Todd, «Μουσουλμάνες της Ανατολής» και «Οριενταλισμός στα όρια» της Φωτεινής Τσιμπιρίδου και του Δ. Σταματόπουλου, «Ισλάμ και κοινωνία στην Τουρκία» του David Shankland, «Ανάμεσα σε παρελθόν και παρόν» των Μπούσχοτεν Ρίκη Βαν & Ευτυχίας Βουτυρά, «Πόλεις και αστικοί πολιτισμοί» της Deborah Stevenson, «Πολυπολιτισμικότητα» των Νικόλα Βερνίκου και Σοφίας Δασκαλοπούλου, «Προσανατολισμοί» του Βασίλη Νιτσιάκου, καθώς και ένα εξαίρετο δοκίμιο για τη σχέση αρχαίων τελετουργιών και μουσικής φλαμένκο από τη Βασιλική Λαλιώτη και τη Μαρία Παπαπαύλου, με τίτλο: «γιατί κυλά στο αίμα μας».

.