Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, της αποφοίτου μας Φωτεινής Ξεπαπαδάκου

Ο Περικλής υπήρξε αναμφίβολα μια από τις πιο σημαντικές πολιτικές προσωπικότητές του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Περικλής ήταν ο ηγέτης της Αθήνας όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Ο Θουκυδίδης, ο κατεξοχήν ιστορικός του πολέμου, αναφέρεται στον Περικλή στα δύο πρώτα βιβλία της ιστορίας του και του αφιερώνει τρεις δημηγορίες και ένα σύντομο πορτρέτο. Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με την προσωπικότητα του Περικλή, όπως αυτή προκύπτει μέσα από το έργο του Θουκυδίδη αλλά και με τα βιογραφικά του μεγάλου ηγέτη, όπως είναι γνωστά από άλλες πηγές.

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Περικλής του Ξανθίππου, ο Χολαργεύς, γεννήθηκε στην Αρχαία Αθήνα το 495 ή 494 π.Χ. και πέθανε στην Αρχαία Αθήνα το 429 π.Χ. Ήταν Αθηναίος και έζησε τον 5ο αιώνα π.Χ., γνωστό και ως «Χρυσού Αιώνα», και πιο συγκεκριμένα την περιόδου μεταξύ των Περσικών Πολέμων και του Πελοποννησιακού Πολέμου. Κατείχε σημαντικές ηγετικές και ρητορικές ικανότητες καθώς και στρατιωτικές επιτυχίες. Την ανατροφή του ανέλαβαν οι μεγαλύτεροι δάσκαλοι εκείνης της εποχής. Στο γυμναστήριο μάθαινε πώς να παλεύει και να ασκεί δύναμη. Στο σπίτι, ο Δάμωνας, σημαντικός μουσικοδιδάσκαλος και ο Πυθοκλείδης τον δίδαξαν μουσική. Έμαθε νότες, λύρα, αυλό αλλά και τη σοφιστική τέχνη. Τα επόμενα χρόνια ο Δάμωνας εξορίστηκε, διότι χαρακτηρίστηκε φιλοτύραννος και μεγαλοπράγμων. Ένας άλλος μεγάλος δάσκαλος της εποχής έπαιξε ρόλο στην εκπαίδευση του Περικλή, ο Ζήνωνας ο Ελεάτης, έθετε φιλοσοφικά ζητήματα, ερεθιστικά για τη σκέψη και με αξία για τις επιλογές της ενήλικης ζωής του. Ένας άλλος επίσης ήταν ο Αναξαγόρας, μεγάλο ευτύχημα για τον Περικλή και την Αθήνα, ο οποίος θεωρείται και ο πιο σημαντικός του δάσκαλος. Μιλούσε γα την θεωρίας της σύγχρονης επιστήμης. Η Ασπασία, κόρη του Μιλήσιου αξίωματούχου καταγόταν από τη Μίλητο και ήταν διάσημη για το δεσμό της με τον Αθηναίο πολιτικό Περικλή. Ήταν περισσότερο από 30 χρόνια νεότερή του και είχε ένα χαρακτηριστικό σπάνιο για την εποχή της. ‘Ήταν μορφωμένη. Λίγα γνωρίζουμε για τη ζωή της. Γνώριζε μουσική και κατείχε την τέχνη του λόγου. Την ενήλική της ζωή την πέρασε στην Αθήνα και λένε πως υπήρχε πιθανότητα να επηρέασε διαμέσου του Περικλή και την πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Στο όνομά της αναφέρονται στα έργα τους οι Πλάτων, Αριστοφάνης, Ξενοφών και άλλοι συγγραφείς της εποχής.

Ηγετικές ικανότητες

Η σημασία που αποδίδει ο Θουκυδίδης στον Περικλή φαίνεται λίγο πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν ο ιστορικός με σχόλιό του τον αντιδιαστέλλει από τους άλλους πολιτικούς τονίζοντας την ηγετική του ικανότητα. Η έκταση και ο αριθμός των δημηγοριών του (τρεις μεγάλες δημηγορίες) αλλά και το εγκώμιο του ιστορικού γι’ αυτόν στο Β’ βιβλίο κατά τη δήλωση του θανάτου του, που συντελέστηκε το δεύτερο έτος του πολέμου, το 429 π.Χ., δείχνουν πόσο σημαντική ήταν για τον ιστορικό η συμβολή του Περικλή στην πολιτική σκηνή της Αθήνας κατά τη διάρκεια του πολέμου παρά τη σύντομη παρουσία του σ’ αυτόν. Κάποιες από τις χαρακτηριστικές ηγετικές αρετές του Περικλή στις οποίες κάνει αναφορά ο Θουκυδίδης αναλύονται παρακάτω. Η δύναμίς του Περικλή, η πολιτική του επιρροή – που εμφατικά αναφέρεται τρίτη φορά στο έργο του ιστορικού (δυνατώτατος, δυνατός) – όσον αφορά το ἀξίωμα και τη γνώμην, τον καθιστά αδιαφιλονίκητο ηγέτη της Αθήνας σε βαθμό που να χαρακτηρίζεται η δημοκρατία κατά τη διάρκεια της ηγεσίας του εξουσία του πρώτου πολίτη ( ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή). Στο σημείο αυτό ο Θουκυδίδης δεν κατηγορεί τον Περικλή για τυραννική εξουσία, αλλά αναγνωρίζει ότι στα χρόνια διακυβέρνησής του το πολίτευμα της Αθήνας βασιζόταν στην άσκηση της εξουσίας από έναν άριστο άνδρα. Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στην πρόνοιαν του Περικλή, στην πολιτική του οξυδέρκεια και τη διορατικότητά του ως πολιτικού. Ο Περικλής κάνει σωστές εκτιμήσεις οικονομικού, στρατιωτικού και ψυχολογικού χαρακτήρα. Ο Περικλής εκτίμησε την οικονομική δυνατότητα των Αθηναίων και την αντίστοιχη δυσκολία των αντιπάλων καθώς και τις πιθανές πηγές εσόδων τους. Πρότεινε την καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση των Σπαρτιατών, η οποία θα εξουδετέρωνε τις αναμενόμενες κινήσεις τους και επιμένει στη συνέχιση του πολέμου χάριν της μελλοντικής ὠφελίας, η οποία δεν ήταν εμφανής στους Αθηναίους. Υποψιάζεται τις αντιδράσεις του πλήθους σε δύσκολες στιγμές και παίρνει μέτρα προφύλαξης, όπως η εκφώνηση ενθαρρυντικής δημηγορίας. Κυρίως όμως προέβλεψε ότι μόνο με τη μετριοπαθή πολιτική του η Αθήνα θα μπορούσε να νικήσει τον πόλεμο.

Η αφιλοκέρδεια είναι μια άλλη χαρακτηριστική ιδιότητα που του αποδίδει ο Θουκυδίδης. Το αδιάφθορος χρημάτων διαφοροποιεί τον Περικλή από τους δημαγωγούς - διαδόχους του, οι οποίοι πολιτεύθηκαν με ιδιοτέλεια (κατὰ … ἴδια κέρδη κακῶς … ἐπολίτευσαν). Η ακέραιη στάση του πολιτικού απέναντι στα χρήματα τονίζεται εμφατικά από τον Θουκυδίδη, καθώς δηλώνεται δύο φορές στο έργο του∙ η πρώτη στην απολογία του Περικλή στις κατηγορίες των Αθηναίων και η δεύτερη στα τελευταία σχόλια του Θουκυδίδη για τον πολιτικό Τον ισχυρισμό του ιστορικού επιβεβαιώνει η ετοιμότητα του Περικλή να χαρίσει τους αγρούς του στο δημόσιο, σε περίπτωση που ο Αρχίδαμος απέφευγε να τους καταστρέψει. Τον Περικλή διέκρινε και το πολιτικό του θάρρος να λέει την αλήθεια στον λαό της Αθήνας, χωρίς να υπολογίζει τις αντιδράσεις του πλήθους. Οι Αθηναίοι οργίζονταν με τις πολιτικές του προτάσεις, (όπως με την απόφαση να κηρύξουν τον πόλεμο), συχνά όμως τις ψήφιζαν, στη συνέχεια μετάνιωναν, για να καταλάβουν και πάλι στο τέλος την ορθότητα των απόψεων του Περικλή. Δεν κολάκευε τον λαό και αντιτασσόταν σ’ αυτόν, όταν χρειαζόταν. Επέπληττε τον λαό , όταν χρειαζόταν και τον ενθάρρυνε πάλι, όταν αυτό απαιτούνταν. Αυτή η αποδοχή του Περικλή από λαό της Αθήνας ήταν μοναδική. Παρόλο που τον θεωρούσαν υπεύθυνο για τα δεινά της Αθήνας στην αρχή του πολέμου και του επέβαλαν χρηματικό πρόστιμο, τον εξέλεξαν ξανά και του εμπιστεύθηκαν τις πολιτικές υποθέσεις της Αθήνας Φυσικά, αυτή η εικόνα του Περικλή δεν είναι η μόνη. Ο Πλάτωνας, από την άλλη, σε έναν από τους διαλόγους του αναφέρει ότι ο Περικλής έκανε την πόλη της Αθήνας μαλθακή και ματαιόδοξη από τη στιγμή που επέβαλε το θεσμό των δημοσίων μισθών. Έτσι, ο Πλάτωνας αποκηρύσσει πλήρως τη μυθοποίηση του Περικλή. Ο Πλούταρχος, πάλι, συμφωνώντας με τον Πλάτωνα αναφέρει ότι ο Περικλής έσπρωξε τον λαό της Αθήνας σε μία ματαιόδοξη και μαλθακή στάση, επειδή πρότεινε φιλολαϊκά μέτρα και είχε την υποστήριξη του Δήμου για αυτό.

Οι στρατιωτικές ικανότητες του Περικλή

Καθώς η κατάσταση είχε οξυνθεί με τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Δήμος της Αθήνας είχε χωριστεί στα δύο. Από τη μία ήταν οι φιλοπόλεμοι που στόχευαν στην απόλυτη ηγεμονία της Αθήνας με πιθανό αρχηγό τον Κλέωνα. Από την άλλη πλευρά ήταν αυτοί που δεν ήθελαν τον πόλεμο με τη Σπάρτη, οι ενδοτικοί ειρηνιστές, πιθανόν οι ολιγαρχικοί, οι οποίοι προσπαθούσαν να πείσουν το Δήμο να υποχωρήσει από τον πόλεμο. Αυτοί αποτελούσαν την πλειοψηφία του λαού. Στη συνέλευση που πραγματοποιήθηκε εκφράστηκαν οι γνώμες όλων μεταξύ και του Περικλή, στρατηγός κι εκείνη τη χρονιά. Τους είπε πως ο φόβος είναι περιττός και να δείξουν θάρρος. Ο Περικλής είχε το εξής σχέδιο. Πρότεινε στο λαό να γκρεμίσει τα σπίτια του και να κάψει τα σπαρτά πριν φτάσουν οι Πελοποννήσιοι, γιατί η Αθήνα δεν έπρεπε να διακινδυνεύσει δίνοντας μάχη. Θα καταστρέφονταν οι σοδιές μεν, αλλά ο λαός δεν θα πεινούσε όσο το λιμάνι θα ήταν ελεύθερο και οι θάλασσες στα χέρι του Δήμου. Τα τείχη της πόλης ήταν τόσο ισχυρά που κανείς δεν θα μπορούσε να τα πολιορκήσει. Έτσι όση ώρα οι Πελοποννήσιοι θα κατέστρεφαν ό,τι θα έχει απομείνει από την πόλη, οι Αθηναίοι θα βρίσκονταν στο Αιγαίο και θα κατευθύνονταν προς την Πελοπόννησο για να καταστρέψουν τη γη των οπλιτών που βρίσκονταν έξω από τα τείχη της Αθήνας.

Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο μεγαλοφυής αυτός στρατιωτικός ηγέτης είχε προβλέψει μέχρι και το αδύνατο σημείο του σχεδίου. Αν ο λαός τύχαινε να παρασυρθεί από τα συναισθήματά του και οδηγούνταν στο να θελήσει να επεκτείνει την ηγεμονία του και να κατακτήσει νέα εδάφη και πόλεις, αφού θα έχει διακινδυνεύσει πρώτα να δημιουργηθούν σοβαρές μάχες, θα αντιμετώπιζε τις συνέπειες της πλήρους ανατροπής. Για περισσότερα από είκοσι χρόνια, ο Περικλής ηγήθηκε ενός μεγάλου αριθμού εκστρατειών, πολλών εκ των οποίων ήταν ναυτικές εκστρατείες. Ποτέ δεν έπαιρνε μεγάλα ρίσκα και ήταν πάντοτε πολύ προσεκτικός στην επιλογή των εκστρατειών. Ακολουθώντας τη στρατηγική σκέψη του Θεμιστοκλή, πίστευε ότι η Αθήνα έπρεπε να βασιστεί στη ναυτική της δύναμη, και θεωρούσε τους Πελοποννησίους σχεδόν ανίκητους στην ξηρά. Ο Περικλής επίσης προσπάθησε να αμβλύνει το πλεονέκτημα που είχε η πολεμική μηχανή της Σπάρτης στην ξηρά, ξαναχτίζοντας τα τείχη της Αθήνας. Υποστήριζε ότι η Αθήνα δεν έπρεπε να επιδοθεί σε επικίνδυνες εκστρατείες αλλά να διατηρήσει όσα είχε κατακτήσεις, χωρίς να εκθέτει την πόλη σε κίνδυνο.

Οι φιλελεύθερες πολιτικές ιδέες του Περικλή

Ο Περικλής εκφώνησε τον επιτάφιο λόγο του για τους νεκρούς του πρώτους έτους του πολέμου. Σ΄ αυτόν τον λόγο ο Περικλής, παρεκκλίνοντας από τους συνηθισμένους επιταφίους κάνει έναν ύμνο στο μεγαλείο της αθηναϊκής δημοκρατίας προβάλλει τον φιλελεύθερο χαρακτήρα των Αθηναίων στην ιδιωτική και τη δημόσια ζωή τους καθώς και το πολίτευμα της Αθήνας το οποίο εξασφάλιζε τον ελεύθερο και ευχάριστο τρόπο ζωής των πολιτών.

Μέσα στον λόγο αντανακλώνται μερικές από τις πολιτικές ιδέες του Περικλή που τον χαρακτηρίζουν και ως ηγέτη. Μια πρώτη ιδέα είναι η ανεκτικότητα του πολιτεύματός που αφήνει κάθε πολίτη να αναπτύξει ελεύθερα τις δημιουργικές του δυνάμεις, χωρίς να καταπιέζει ή να τον παρακολουθεί στην ιδιωτική του ζωή. Μια άλλη ιδέα είναι η εκούσια υπακοή στους νόμους, στοιχείο που δίνει δυναμικότητα και λειτουργικότητα στην πόλη. Ακόμη, πρεσβεύει μια πόλη ανοιχτή σε όλους, και στους ξένους, χωρίς να έχει να κρύψει κάτι. Τη ζωή αυτή πρέπει να τη χαρακτηρίζει μια πληρότητα και μια χαρά που προέρχεται από τις υλικές και πνευματικές απολαύσεις. Παράλληλα, την πόλη πρέπει να τη χαρακτηρίζει μια πολυπραγμοσύνη και ενεργητικότητα, μια ενασχόληση με τα ιδιωτικά και δημόσια πράγματα σε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα. Η φιλοπατρία, μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, δεν μειώνεται αλλά υπηρετείται καλύτερα. Η πόλη είναι πόλη διαλόγου, όπου οι συζητήσεις δεν φέρνουν βλάβη στα έργα, αλλά αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο της δημοκρατίας. Σε γενικές γραμμές ο Περικλής πίστευε σ’ ένα φιλελεύθερο πολίτευμα που μπορούσε να προσφέρει πολλές και απελευθερωτικές δυνάμεις στους πολίτες της. Τέλος, μια σημαντική διάσταση του Περικλή ήταν η πανελλήνια ιδέα, όπως εκφράστηκε μέσα από την ίδρυση της αποικίας στους Θουρίους. Ο Περικλής θέλησε να βασίσει την αποικία σε περισσότερες ελληνικές πόλεις, ξεπερνώντας το στενό τοπικιστικό πνεύμα της πόλης-κράτους, γεγονός που αποδεικνύει την ευρύτητα πνεύματος του πολιτικού αυτού άνδρα.

Ρητορικές ικανότητες

Οι σύγχρονοι μελετητές του Θουκυδίδη προσπαθούν ακόμη να επανασυνδέσουν τους λόγους του Περικλή, ώστε να αποκτήσουμε μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τις ρητορικές ικανότητες του Περικλή, και να διαχωρίσουμε τους λόγους του Περικλή από τα γραπτά του Θουκυδίδη. Επειδή ο Περικλής δεν κατέγραψε ούτε διένειμε τους λόγους του, οι ιστορικοί δεν μπορούν να είναι απολύτως σίγουροι ποιοι λόγοι και ποιες απόψεις ανήκουν στον ίδιο τον Περικλή και ποιοι ανήκουν στον Θουκυδίδη. Ο Θουκυδίδης παραδίδει τρεις από τους λόγους του Περικλή, τους οποίους έγραψε από μνήμης, γεγονός που καθιστά μάλλον απίθανο να μην προσέθεσε προσωπικά στοιχεία στους λόγους του Περικλή για τους οποίους γράφει. Παρόλο που ο Περικλής θεωρείται εξαιρετικός ρήτορας, πολλοί σύγχρονοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η ομορφιά των λόγων του Περικλή οφείλεται περισσότερο στις συγγραφικές ικανότητες του Θουκυδίδη παρά στις ρητορικές του Περικλή. Πιθανόν ο Θουκυδίδης να ενσωμάτωσε τις συγγραφικές του ικανότητες στους λόγους του Περικλή, ώστε να δημιουργήσει αυτήν την εικόνα που έχουμε σήμερα. Πολλές φράσεις του Περικλή αναφέρει ο Θουκυδίδης στο έργο του. Αρκετές από αυτές έχουν γίνει γνωμικά, έχουν διαχρονική αξία και κάποιες τις χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα. Π.χ., «οἱ καιροὶ οὐ μενετοί» (οι ευκαιρίες δεν περιμένουν), ή «μέγα τὸ τῆς θαλάσσης κράτος» (το κράτος που ελέγχει τη θάλασσα είναι δυνατό).

Το τέλος του Περικλή

Ο λοιμός των Αθηνών ή «σύνδρομο του Θουκυδίδη» ήταν μια καταστροφική επιδημία που εξαπλώθηκε από την Αίγυπτο και την Περσία και είχε περάσει στο Αιγαίο. Eκδηλώθηκε στην πόλη-κράτος των Αθηνών στην αρχαία Ελλάδα, κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου, το 430 π.Χ. ενώ η πόλη πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες. Σε κάθε γωνιά στήνονταν πρόχειρες φωτιές για να καίγονται οι νεκροί. Ήταν ένα είδος τυφοειδούς πυρετού. Κάποιοι επιβίωναν, κάποιοι πέθαιναν. Πιστεύεται πως η επιδημία πρωτοεμφανίστηκε στο λιμένα της Αθήνας, τον Πειραιά, που αποτελούσε την κύρια είσοδο προμηθειών της πόλης. Ο λοιμός επέστρεψε δύο φορές στην Αθήνα, το 429 π.Χ. και τον χειμώνα του 427 ή του 426 π.Χ. και η καταστροφή που προκάλεσε μια σημαντική απώλεια στον πληθυσμό καθώς και σημαντικό πρώτο πλήγμα για την πόλη ως προς την εξέλιξη του πολέμου. Πολλοί κατηγόρησαν τον Περικλή γιατί έφερε τον πόλεμο στην Αθήνα με αποτέλεσμα να υπάρχει συνωστισμός. Την ίδια χρονιά, ο Περικλής είδε τους δύο γιους του, Πάραλο και Ξάνθιππο να πεθαίνουν από το λοιμό αυτό. Πέθανε και ο ίδιος τον Αύγουστο του 429 π.Χ. Λίγο πριν το θάνατό του, οι φίλοι του Περικλή είχαν μαζευτεί γύρω από το κρεβάτι του, μιλώντας για τα κατορθώματά του κατά τη διάρκεια της ειρήνης, αλλά και για τα εννέα πολεμικά του τρόπαια. Ο Περικλής, παρόλο που ήταν άρρωστος, τους διέκοψε, λέγοντας πως είχαν ξεχάσει να αναφέρουν το σημαντικότερο κατόρθωμά του, που κατά τον ίδιο ήταν το γεγονός πως ποτέ κανένας εν ζωή Αθηναίος δεν έκλαψε γι' αυτόν. Ο Περικλής, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, έζησε κατά τα πρώτα δυόμιση χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, και ο θάνατος του ήταν καταστροφικός για την Αθήνα, καθώς οι πολιτικοί διάδοχοί του ήταν υποδεέστεροι και προτιμούσαν να κατηγορούν τους άλλους για τα μειονεκτήματά τους, αντί να κάνουν κάτι καλό για την πόλη τους. Οι πολιτικοί του διάδοχοι ήταν απλώς δημαγωγοί που ως αποκλειστικό στόχο είχαν την κατάληψη της εξουσίας, ενώ η πολιτική τους ήταν καταστροφική για την Αθήνα. Γράφοντας αυτά, ο Θουκυδίδης εκφράζει την πικρία του, όχι μόνο για το χαμό ενός άνδρα που θαύμαζε, αλλά και για τη δύναμη και τη δόξα της Αθήνας που είχε αρχίσει να φθίνει.