Ο ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ, του Γιώργου Μάρδα

Στην προσπάθεια μας να διερευνήσουμε τη σχέση του Shakespeare με την Ιταλία βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα βασικό ερώτημα που απασχολεί τους ειδικούς ερευνητές και «σαιξπηρολόγους» σχετικά με το οποίο έχει ‘χυθεί πολύ μελάνι’ : είχε ποτέ, άραγε, επισκεφτεί στη διάρκεια της ζωής του, ο Shakespeare, την Ιταλία; Και αυτό το ερώτημα ή η προσπάθεια μας να βρούμε μια απάντηση μας οδηγεί σε άλλα ερωτήματα και στο ίδιο το μυστήριο της ύπαρξης του συγγραφέα : ήταν ο Shakespeare ο Shakespeare ; Ή ποιος ήταν, τέλος πάντων, αυτός ο άνθρωπος; Ποιά η ταυτότητα του; Ως προς το ζήτημα αυτό αντιμάχονται δύο αντίθετα στρατόπεδα, οι της Οξφόρδης εναντίον των μελετητών της γενέτειρας του συγγραφέα από το Στράτφορντ. Τα έργα που διαδραματίζονται σε αυτή τη χώρα να είναι, άραγε, το αποτέλεσμα προσωπικών εμπειριών και γνώσεων ή μήπως πρόκειται για έμμεσες πληροφορίες που κατάφερε να αντλήσει ο συγγραφέας όποιος και να ήταν; Η βαθιά γνώση του συγγραφέα για την Ιταλία είναι ένας από τους λόγους που κάνουν τους ειδικούς να πιστεύουν ότι δεν ήταν ο Σαίξπηρ ο συγγραφέας των έργων που αποδίδονται σε αυτόν εν γένει. Σύμφωνα με μια από τις θεωρίες δημιουργός αυτών των ‘ιστοριών’ υπήρξε ο άλλος δραματικός συγγραφέας, σύγχρονος του Shakespeare, ο Christopher Marlowe ο οποίος μάλιστα, σύμφωνα με κάποιες θεωρίες, σκηνοθέτησε ο ίδιος το θάνατο του, και έφυγε στην Ιταλία, ενώ συνέχισε να γράφει με το όνομα Σαίξπηρ.

Ο Shakespeare κατείχε βαθειά γνώση για το είδος της ιταλικής "Commedia Dell'Arte"

Σύμφωνα με τον ιταλό καθηγητή Martino Luvara και τη μελέτη του στο Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, ο Shakespeare δεν ήταν παρά ο Σικελός Messina με το βαφτιστικό όνομα Michelangelo Florio Crollalanza, ο οποίος δραπέτευσε στην Αγγλία, όπου και μετέφρασε το επίθετο του στα αγγλικά. Σύμφωνα με τον καθηγητή crollare σημαίνει καταρρέω (collapse) ή τινάσσω (shake) και lanza είναι το δόρυ (spear). Σύμφωνα με τον καθηγητή υπάρχουν αναμφισβήτητες ομοιότητες ανάμεσα στα έργα των δύο συγγραφέων, αλλά οι ειδικοί μελετητές δεν φαίνονται να πείθονται από τα επιχειρήματα του. Σύμφωνα με αρκετούς άγγλους ερευνητές από το Stratford, ο Shakespeare δεν πρέπει να είχε επισκεφτεί την Ιταλία. Ωστόσο, οι ίδιοι θεωρούν βέβαιο ότι ο συγγραφέας είχε διαβάσει πλήθος πολιτικών πραγματειών, μυθιστορημάτων, ταξιδιωτικών οδηγών, δημοσιευμένων ή μη, ταξιδιωτικών αναφορών κ.α. σχετικά με τη χώρα αυτή. Πιθανόν ακόμα να βασίστηκε σε διαφορετικές προφορικές πηγές: από τις προσωπικές του γνωριμίες με επισκέπτες στην Αυλή, από Ιταλούς εμπόρους που ζούσαν στο Λονδίνο, λόγιους, μουσικούς, ή ακόμα να ανέτρεξε σε χάρτες και εικόνες και γκραβούρες κοστουμιών και γιορτών της Ιταλίας. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας θα μπορούσε ακόμα να έχει αντλήσει πληροφορίες από επιφανείς ανθρώπους της εποχής του όπως ο Κόμης του Σαουθάμπτον με τον οποίον είχε στενές επαφές. Ο δεύτερος είχε την οικονομική δυνατότητα να κάνει ένα τέτοιο ταξίδι. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι υπήρχαν πολλές πηγές στη διάθεση των Ελισαβετιανών, γραπτές και προφορικές, τις οποίες κάθε έξυπνος άνθρωπος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, αν επιθυμούσε να ανακαλύψει οποιαδήποτε πτυχή της ζωής στην Ιταλία. Από την άλλη πλευρά, πολλοί Άγγλοι σύγχρονοι του Shakespeare, και από την ίδια κοινωνική τάξη με αυτόν, είχαν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν κάποιο ταξίδι στην Ιταλία. Επίσης, διάφοροι ηθοποιοί των θιάσων της εποχής επισκέπτονταν τη χώρα αυτή για σειρά παραστάσεων. Το διάστημα 1650-1850, η Ιταλία αποτελούσε δημοφιλή προορισμό για νέους συγγραφείς απόφοιτους πανεπιστημίων που αναζητούσαν την έμπνευση. Όμως, τέτοια ταξίδια αφορούσαν τους πλέον ευκατάστατους και ο Shakespeare δεν ανήκε σε αυτή τη ομάδα ανθρώπων.

Παρόλα αυτά, ο συγγραφέας μας περιγράφει την «ιταλική πραγματικότητα» με μεγάλη πειστικότητα. Ο Shakespeare φαίνεται να γνωρίζει και τις τελευταίες λεπτομέρειες της ιταλικής ζωής, και δίνει πιστές περιγραφές φυσικών τοπίων (κανάλια) και κτηρίων (ονόματα εκκλησιών). Η ακόμα φαίνεται να είναι σε θέση να γνωρίζει διάφορα κουτσομπολιά που αφορούσαν στην ιταλική αυλή. Ο δραματουργός αναφέρει στα έργα του με λεπτομέρειες και ακρίβεια διάφορα σημεία εντός και εκτός των τειχών διαφόρων ιταλικών πόλεων που δημιουργούν εντύπωση, όπως για παράδειγμα κάποια πηγάδια, ή εκκλησίες, κλπ., μικρές λεπτομέρειες που έχουν επαληθευθεί.

Η Ιταλία ασκούσε σαγήνη στους Άγγλους. Σύμφωνα με την Laura Tosi, οι Ελισαβετιανοί θεωρούσαν την Ιταλία ως τον πιο «προηγμένο ευρωπαϊκό πολιτισμό της εποχής σε ζητήματα τέχνης, μουσικής και λογοτεχνίας καθώς και σε θέματα οικονομικής διαχείρισης, ξιφασκίας και πολιτικών επιστημών». Επίσης, η Ιταλία ήταν για αυτούς «το λίκνο της πολιτικής, θρησκευτικής και σεξουαλικής διαφθοράς» καθώς και το μακιαβελικό πρότυπο και πλαίσιο για πολλές από τις ελισαβετιανές τραγωδίες εκδίκησης. Τόσο το Ελισαβετιανό όσο και το κοινό της Ιακωβιανής εποχής, που παρακολουθούσε θέατρο, είχε συνδέσει την Ιταλία με τη ζέστη, την ακραία συγκίνηση και τη βία. Η τοποθέτηση της δράσης σε αυτή τη χώρα, και μόνο, ήταν αρκετή για να εγείρει ανάλογα συναισθήματα και τις αντίστοιχες προσδοκίες του αγγλικού κοινού. Η περιγραφή και η ενσωμάτωση τοπωνυμίων των ιταλικών τόπων/πόλεων ως μέρος του δραματικού και σκηνικού τοπίου ενός θεατρικού έργου ήταν αγαπημένη συνήθεια του αγγλικού θεάτρου του 16ου-17ου αιώνα. Ήταν, δηλαδή, αυτό που θα λέγαμε σήμερα «της μόδας». Η Ιταλία ήταν για αυτούς κάτι το εξωτικό : η Ιταλία κέντριζε τη φαντασία των άγγλων περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη γειτονική χώρα. Οι ιταλοί θεωρούνταν ως άνθρωποι με ιδιαίτερο πάθος, χαρισματικοί αλλά και απατηλοί, πράγμα που τους καθιστούσε ως τους ιδανικούς χαρακτήρες τόσο για τις σοβαρές τραγωδίες που παίζονταν στη βασιλική αυλή όσο και για τις κωμωδίες. Πολιτικά, η χώρα, ήταν ένα κατακερματισμένο κράτος αντιμαχόμενων φατριών, ο ιδανικός τόπος, δηλαδή, για ιστορίες ίντριγκας επιφανών προσώπων και ερώτων που αποκτούν τραγική διάσταση, υλικά που προσέδιδαν στα θεατρικά έργα μια πιο ενδιαφέρουσα διάσταση από το αν αυτά διαδραματίζονταν στη γενέτειρα του Shakespeare. Ο συγγραφέας προσέδιδε έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα σε κάθε ιταλική πόλη, η Βερόνα για παράδειγμα συνδέθηκε με τον έρωτα, ενώ η Πάδοβα με το πανεπιστήμιο της ήταν το ιδανικό μέρος για μελέτη, ή ακόμα το λίκνο των τεχνών, όπως χαρακτηρίζει ο συγγραφέας αυτή την πόλη στο «Ημέρωμα της Στρίγκλας». Ειδικότερα, η Βενετία εκείνης της εποχής, ήταν μια ακμάζουσα δημοκρατία, ένας τόπος επιτηδευμένης συμπεριφοράς και ετικέτας που υπαγορευόταν από τους ευγενείς, αλλά και ο τόπος της απατηλής ίντριγκας. Ο Shakespeare ακολουθώντας το πρόσταγμα, λοιπόν, της μόδας, έπλασε απαράμιλλες σκηνές βασισμένες στον ιταλικό τρόπο ζωής. Η ιταλική παράδοση του καρναβαλιού, για παράδειγμα, του επέτρεψε να δημιουργήσει μοτίβα στις πλοκές του, όπως τους κλασσικούς χορούς μεταμφιεσμένων οι οποίοι επωφελούνται των περιστάσεων για να κρύψουν την πραγματική τους ταυτότητα. Κάποια από τα έργα του Σαίξπηρ αποκτούν έντονο πολιτικό χαρακτήρα. Αν τα έργα αυτά διαδραματίζονταν στην πατρίδα του δεν θα είχαν δει το φως της ημέρας, και πιθανόν ο συγγραφέας να είχε καταλήξει στη φυλακή με την κατηγορία της προδοσίας ή της συκοφαντίας. Με το να μεταφέρει την κριτική του για την άρχουσα τάξη σε έναν άλλο τόπο δίνει στον εαυτό του τη δυνατότητα να ασκήσει κριτική σε ακανθώδη θέματα, όπως έκανε στην περίπτωση της πολιτικής δολοφονίας του «Ιουλίου Καίσαρα». Το «Ημέρωμα της Στρίγκλας» βασίζεται στο έργο του Αριόστο, ενώ για τον Οθέλλο του, ο συγγραφέας δανείζεται στοιχεία από τα ιταλικά μυθιστορήματα.

Ο ΕΜΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ Στον «Έμπορο της Βενετίας» που γράφτηκε μεταξύ 1596 και 1598, μια από τις ηρωίδες του έργου, η Πόρσια, διαμένει στο οικογενειακό της κτήμα το Belmont. Για κάποιους, αυτό, αποτελεί προϊόν φαντασίας, ενώ άλλοι αναζητούν την πραγματική γεωγραφική θέση του σε σημεία της χώρας προσπαθώντας να εντοπίσουν ποια από τις σημερινές βίλες ταυτίζεται με το Belmont εκείνης της εποχής. Όλοι ωστόσο καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι, είτε έτσι είτε αλλιώς, η έπαυλη αυτή θα πρέπει να βρίσκεται στην περιοχή της Brenta όπου κτίζονταν οι θερινές κατοικίες των Βενετσιάνων εμπόρων. Εκτός, όμως, από τις επαύλεις της Brenta που πιθανόν να αποτελούσαν την αρχιτεκτονική έμπνευση της Βίλας Belmont έτσι και ένα άλλο αρχοντικό, η Βίλα Michiel, έχει δύο κύριες εισόδους, μια από τη λιμνοθάλασσα, 200 μέτρα από την κατοικία του διάσημου ζωγράφου Tiepolo, τις ίδιες δηλαδή εισόδους του σπιτιού της Πόρσια στον «Έμπορο» του Shakespeare.

Η Βίλα Foscari στον ποταμό Brenta, που κτίστηκε το 1560, πιθανολογείται ότι είναι το κτήμα της Πόρσια στο Belmont. Ένα άλλο παράδειγμα ακριβούς γεωγραφικής αναφοράς του Shakespeare είναι τα εσωτερικά κανάλια της πόλης και η δυνατότητα που παρείχαν αυτά για τη μεταφορά των κατοίκων, στοιχείο που δεν γνώριζαν απαραιτήτως όσοι έμεναν εκτός της πόλης. Για παράδειγμα, αναφέρονται με ακρίβεια συγκεκριμένες αποβάθρες σε διάφορα σημεία της πόλης και των περιχώρων της, καθώς και το σωστό σημείο αποβίβασης των ταξιδιωτών όπως διαπιστώνουμε στον «Έμπορο».

Ο μώλος όπου προσάραξε η βάρκα της Πόρσια όταν μετέβη στο Παλάτι των Δόγηδων και στο Δικαστήριο. Την εποχή που γράφεται το έργο η Βενετία είναι η πρώτη πόλη της χώρας, πιθανόν και της Ευρώπης, η οποία αναγκάζει τους Εβραίους κατοίκους της να ζήσουν μέσα σε γκέτο. Μάλιστα, ο ίδιος ο όρος ‘γκέτο’ έχει βενετσιάνικη προέλευση. Γκέτο σημαίνει ‘χυτήριο’ και με το όνομα αυτό βαφτίστηκε η περιοχή που αποτελούσε τη βιομηχανική ζώνη της πόλης (κοντά στο σημερινό σιδηροδρομικό σταθμό) όπου κατασκευάζονταν τα κανόνια, όπου είχαν επίσης τη βάση τους οι βιοτεχνίες παραγωγής φυσητού γυαλιού. Όταν κρίθηκε ότι υπάρχει μεγάλη επικινδυνότητα να πάρει φωτιά η πόλη από τους κλιβάνους, εκκενώθηκε η περιοχή και στη συνέχεια δόθηκε στους Εβραίους το 1516. Στην πραγματικότητα αυτή η περιοχή επρόκειτο να αποτελέσει τον θύλακα στον οποίο θα περιορίζονταν οι Εβραίοι. Οι προηγούμενοι έστησαν ξανά σε αυτή την περιοχή τα σπίτια, τις συναγωγές τους, τους φούρνους και τα ραφτάδικα τους. Με τη δύση του ηλίου οι Εβραίοι όφειλαν να επιστρέψουν στο γκέτο τους και να παραμείνουν πίσω από τις βαριές πύλες που απέκλειαν την περιοχή από την υπόλοιπη πόλη, ενώ χριστιανοί φύλακες φρουρούσαν τις κεντρικές εξόδους και εισόδους. Η έξοδος επιτρεπόταν ξανά το επόμενο πρωινό. Στη συνέχεια, και καθώς ο πληθυσμός του βενετσιάνικου γκέτο άρχισε να αυξάνεται (1500 ήταν ο αριθμός των Εβραίων την εποχή που γράφεται ο «Έμπορος»), προστέθηκαν επιπλέον όροφοι στα υπάρχοντα οικοδομήματα, με κάποια σπίτια να φτάνουν μέχρι και τους επτά ορόφους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σήμερα ζουν στη Βενετία 2000 Εβραίοι.

Κανάλι στη Βενετία

ΡΩΜΑΙΟΣ ΚΑΙ ΙΟΥΛΙΕΤΑ Η ιστορία του «Ρωμαίου και της Ιουλιέτας» βασίζεται σε πραγματική ιστορία, ενώ με το θέμα του μίσους μεταξύ των δύο οικογενειών είχαν ασχοληθεί πολλοί ιταλοί συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και ο Δάντης. Ο προηγούμενος αναφέρεται για πρώτη φορά σε αυτό το περιστατικό «Θεία Κωμωδία» το 1320. Ωστόσο, πρωταρχική έμπνευση του Shakespeare ήταν ένα ποίημα του Arthur Brooke το 1562. Επίσης, ο δραματουργός πιθανόν να είχε διαβάσει τις τρεις ιταλικές εκδοχές αυτής της ιστορίας των Masuccio Salernitano (1476), Luigi Da Porto (1530) και Matteo Bandello (1554).

Βερόνα

Στη δική του εκδοχή για το έργο, ο Shakespeare αναφέρει την ύπαρξη μιας συκομουριάς σε συγκεκριμένο σημείο της Βερόνας. Ακόμα και σήμερα μπορεί να δει κανείς κάποια από τα εναπομείναντα δέντρα παλαιού άλσους έξω από τα τείχη του δυτικού τείχους της πόλης. Αξιοπερίεργο είναι το γεγονός ότι ο Shakespeare αναφέρει αυτά τα δέντρα τη στιγμή που κανένα από τα προγενέστερα έργα-πηγές έμπνευσης του δραματουργού δεν γίνεται κάτι τέτοιο. Αποτελεί αυτή η αναφορά μια απλή σύμπτωση η οποία επιθυμεί να προσθέσει κάποιο χρώμα στην αφήγηση, ή να προσδώσει νοηματικό βάθος αλληγορικής σημασίας, ή μήπως χρησιμοποιήθηκε σκόπιμα για λόγους γεωγραφικής ακρίβειας ή/και ιστορικής αλήθειας; Ο δραματουργός, δια στόματος του Benvolio δίνει την ακριβή γεωγραφική θέση της συκομουριάς.

Ο Dick Roe πήρε αυτή τη φωτογραφία έξω από την Porta Palio, μια από τις τρεις πύλες της δυτικής πλευράς του τείχους. Ο φωτογράφος σαφώς ήθελε να απαθανατίσει τις συκομουριές. Ο Roe ταυτίζει την Freetown, το σημείο δηλαδή της πόλης όπου ο πρίγκιπας Έσκαλος απονέμει δικαιοσύνη με το κάστρο της Villafranca. Το κάστρο αυτό ήταν το σπίτι του Bartolomeo della Scala, τον οποίο ο Shakespeare αποδίδει με το λατινικό Πρίγκηπας Escalus. Ο Έσκαλος, λοιπόν, ζητάει από τους δύο εκπροσώπους των αντίπαλων Οίκων, τους Μοντέγους και τους Καπουλέτους να μεταβούν στο σημείο που τους προστάζει. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Arthur Brooke στο δικό του «Romeus and Juliet», ονομάζει την οικία των Καπουλέτων "Free-town," μετάφραση του ιταλικού "Villa Franca" στην ιταλική εκδοχή. Ωστόσο, ο Shakespeare χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη, "Free-town", ως το όνομα του τόπου που αποδίδεται δικαιοσύνη, κάτι δηλαδή σαν το τοπικό δικαστήριο της περιοχής. Act Ι, Scene 1, Στίχος 101 (stage directions). [Enter PRINCE, with Attendants] Prince Escalus. Rebellious subjects, enemies to peace, Profaners of this neighbour-stained steel,— Will they not hear? What, ho! you men, you beasts, That quench the fire of your pernicious rage With purple fountains issuing from your veins, On pain of torture, from those bloody hands Throw your mistemper'd weapons to the ground, And hear the sentence of your moved prince. Three civil brawls, bred of an airy word, By thee, old Capulet, and Montague, Have thrice disturb'd the quiet of our streets, And made Verona's ancient citizens Cast by their grave beseeming ornaments, To wield old partisans, in hands as old, Canker'd with peace, to part your canker'd hate: If ever you disturb our streets again, Your lives shall pay the forfeit of the peace. For this time, all the rest depart away: You Capulet; shall go along with me: And, Montague, come you this afternoon, To know our further pleasure in this case, To old Free-town, our common judgment-place. Once more, on pain of death, all men depart.

Το σπίτι της Ιουλιέτας, του 14ου αιώνα στην Via Capello, ξεχωρίζει από το περίφημο μπαλκόνι του που κατασκευάστηκε το 1930. Όπως υποδεικνύει ο Roe το κείμενο δεν αναφέρεται σε κανένα μπαλκόνι. Η λέξη αυτή δεν εμφανίζεται πουθενά. Ο Ρωμαίος στηρίζεται στην τοίχο ενός κήπου που δεν υπάρχει πια, και βλέπει την Ιουλιέτα όχι σε μπαλκόνι αλλά σε ένα παράθυρο, αναμφισβήτητα στο παράθυρο της μεγάλης αίθουσας υποδοχής τους πρώτου ορόφου των αναγεννησιακών σπιτιών. Προφανώς, η ‘σκηνή του μπαλκονιού’ πρέπει να προέκυψε από τη σκηνοθεσία του έργου στην Ελισαβετιανή σκηνή. Το Μοναστήρι των Φραγκισκανών του Πάτερ Λαυρέντιου με ό,τι έχει εναπομείνει από τα μεσαιωνικά κελιά του είναι το σημερινό San Francesco al Corso. Υπήρχαν τέσσερις εκκλησίες στη Βερόνα αφιερωμένες στον Άγιο Πέτρο, αλλά ο Roe, ακολουθώντας τη διαδρομή της Ιουλιέτας από το σπίτι της εντοπίζει αυτήν την εκκλησία στην ενορία στην οποία ανήκαν οι Καπουλέτοι, και ειδικότερα στο μονοπάτι που ενώνει το σπίτι της ηρωίδας με το μοναστήρι όπου κάνει την πρώτη της εξομολόγηση στον Πάτερ Λαυρέντιο. Με τη βοήθεια του Roe και των χαρτών του, μπορούμε να καταλάβουμε ότι ο δραματουργός είτε χρησιμοποίησε κάποιον χάρτη της Βερόνας όταν έγραψε το έργο, είτε την περιέγραψε από προσωπική εμπειρία, ή ακόμα και τα δύο ταυτόχρονα, διαλέγουμε και παίρνουμε.

Μπορούμε να πάρουμε μια «μικρή γεύση» των αναγεννησιακών αρχοντικών της εποχής αν τα συγκρίνουμε με την Villa Zambonina και φανταστούμε πως θα ήταν οι χοροί που έδιναν οι Καπουλέτοι στο αρχοντικό τους. Γιώργος Μάρδας