ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ, κεφ. 2, 1. 16-32 Η ΗΤΤΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΟΥΣ ΑΙΓΟΣ ΠΟΤΑΜΟΥΣ

Οι Αθηναίοι, με ορμητήριο τη Σάμο, λεηλατούσαν τη χώρα του Πέρση βασιλιά και βάδιζαν με τα πλοία τους εναντίον της Χίου και της Εφέσου και ετοιμάζονταν για ναυμαχία και εξέλεξαν νέους στρατηγούς επιπλέον από αυτούς που είχαν, τον Μένανδρο, δηλαδή, και τον Τυδέα και τον Κηφισόδοτο.

Και ο Λύσανδρος, ξεκινώντας από τη Ρόδο, δίπλα από τα παράλια της Ιωνίας, εκπλέει προς τον Ελλήσποντο, για να αντιμετωπίσει τα πλοία των Αθηναίων και τις πόλεις που είχαν αποστατήσει απ' τη συμμαχία τους.

Μάλιστα, είχαν βγει από τη Χίο στα ανοιχτά της θάλασσας και οι Αθηναίοι. Γιατί η Ασία ήταν εχθρική γι' αυτούς.

Ο Λύσανδρος, λοιπόν, από την Άβυδο κατευθυνόταν προς τη Λάμψακο, που ήταν σύμμαχος των Αθηναίων. Οι Αβυδηνοί και οι άλλοι ακολουθούσαν από τη στεριά. Αρχηγός τους ήταν ο Θώρακας ο Λακεδαιμόνιος. Και, αφού επιτέθηκαν εναντίον της πόλης, την κυριεύουν με έφοδο και οι στρατιώτες τη λεηλάτησαν, καθώς ήταν πλούσια και γεμάτη με κρασί, σιτάρι και άλλα εφόδια. Όλους τους πολίτες ο Λύσανδρος δεν τους πείραξε.

Οι Αθηναίοι, που τους ακολουθούσαν από κοντά, αγκυροβόλησαν στον Ελαιούντα της Χερσονήσου με εκατόν ογδόντα πλοία.

Την ώρα που αυτοί έτρωγαν εκεί για μεσημέρι, τους ανακοινώνονται τα σχετικά με την πτώση της Λαμψάκου και αμέσως ξανοίχτηκαν στο πέλαγος κατευθυνόμενοι προς τη Σηστό.

Αφού εφοδιάστηκαν με τρόφιμα, αμέσως αποκεί έπλευσαν για τους Αιγός ποταμούς, απέναντι από τη Λάμψακο. Ο Ελλήσποντος σ' αυτό το σημείο είχε πλάτος περίπου δεκαπέντε στάδια. Εκεί, ετοιμάζονταν για δείπνο.

Την επόμενη νύχτα ο Λύσανδρος, αμέσως μόλις ξημέρωσε, έδωσε το σύνθημα, αφού φάνε, αμέσως να επιβιβαστούν στα καράβια και, αφού τακτοποίησε τα πάντα για επικείμενη ναυμαχία και αφού τοποθέτησε στα πλάγια των πλοίων προστατευτικά παραπετάσματα, προειδοποίησε να μην απομακρυνθεί κανείς από την παράταξή του ούτε να ξανοιχτεί στο πέλαγος. Παράλληλα, οι Αθηναίοι με την ανατολή του ηλίου παρατάχτηκαν στο λιμάνι κατά μέτωπο, όπως για ναυμαχία. Επειδή, μάλιστα, δε βγήκε κι ο Λύσανδρος για να τους αντιμετωπίσει, ήταν και περασμένη η ώρα, γύρισαν πάλι στους Αιγός ποταμούς.

Ο Λύσανδρος διέταξε τα ταχύτερα από τα πλοία του να ακολουθήσουν τους Αθηναίους και, μόλις αποβιβαστούν αυτοί, αφού τους κατασκοπεύσουν για ό,τι κάνουν, να επιστρέψουν και να τον ενημερώσουν. Και δεν αποβίβασε τα πληρώματα των πλοίων του, παρά αφού επέστρεψαν αυτά (τα ταχύπλοια πλοία του). Αυτό το έκανε για τέσσερις συνεχόμενες μέρες. Και οι Αθηναίοι ξανοίγονταν καθημερινά στο πέλαγος και επέστρεφαν στη βάση τους.

Ο Αλκιβιάδης, επειδή έβλεπε από τα τείχη ότι οι Αθηναίοι αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και μακριά από οποιαδήποτε πόλη και να προμηθεύονται τα τρόφιμα από τη Σηστό, που απείχε από τα πλοία τους περίπου δεκαπέντε στάδια, ενώ οι εχθροί ήταν μέσα σε λιμάνι και σε πόλη διαθέτοντας τα πάντα, τους γνωστοποίησε ότι δεν έχουν καλό αραξοβόλι και τους συμβούλευσε να μετακομίσουν κοντά στο λιμάνι και στην πόλη.

«Απο εκεί», είπε, «όταν θελήσετε, θα ναυμαχήσετε». Οι Αθηναίοι στρατηγοί, περισσότερο ο Τυδέας και ο Μένανδρος, τον διέταξαν να φύγει, γιατί, τώρα ήταν στρατηγοί αυτοί κι όχι εκείνος· κι αυτός πράγματι έφυγε.

Ο Λύσανδρος την πέμπτη μέρα της εξόδου των Αθηναίων διέταξε αυτούς που τους ακολουθούσαν, όταν τους δουν να αποβιβάζονται και να διασκορπίζονται στη Χερσόνησο, πράγμα που έκαναν σχεδόν καθημερινά, γιατί προμηθεύονταν τα τρόφιμα από μακριά και δε λογάριαζαν το Λύσανδρο, αφού δεν έβγαινε στο πέλαγος να τους αντιμετωπίσει, να επιστρέψουν αμέσως κοντά του και να σηκώνουν για σύνθημα μια ασπίδα στο μέσο της απόστασης μεταξύ τους. Αυτοί έκαναν αυτά, όπως διατάχτηκαν.

Τότε ο Λύσανδρος διέταξε αμέσως να επιτεθούν από τη θάλασσα. Κι ακολουθούσε και ο Θώρακας απ' τη στεριά με το πεζικό. Μόλις ο Κόνωνας είδε την επιθετική κίνηση, διέταξε τους ναύτες να τρέξουν αμέσως στα πλοία. Επειδή όμως οι ναύτες ήταν διασκορπισμένοι εδώ κι εκεί, άλλες από τις τριήρεις βρέθηκαν με δύο σειρές κωπηλάτες, άλλες με μια σειρά κι άλλες τελείως άδειες· μόνο η τριήρης του Κόνωνα και άλλες εφτά τριγύρω του με τα πληρώματα στη θέση τους ξανοίχτηκαν στο πέλαγος καθώς και η Πάραλος, ενώ όλα τα άλλα τα έπιασε ο Λύσανδρος στην ακτή. Τους περισσότερους ναύτες τους έπιασε στη στεριά. Μερικοί πρόλαβαν να φύγουν στα κοντινά μικρά οχυρά.

Ο Κόνωνας, απομακρυνόμενος με τα εννέα πλοία, όταν διαπίστωσε ότι οι Αθηναίοι είχαν καταστραφεί, αφού προσορμίστηκε στην Αβαρνίδα, ακρωτήριο της Λαμψάκου, άρπαξε αποκεί τα μεγάλα πανιά των πλοίων του Λυσάνδρου και ο ίδιος με οχτώ πλοία απέπλευσε στον Ευαγόρα της Κύπρου, ενώ η Πάραλος απέπλευσε για την Αθήνα, για να αναγγείλει τη συμφορά.

Ο Λύσανδρος μετέφερε στη Λάμψακο τα πλοία και τους αιχμαλώτους και όλα τα υπόλοιπα και έπιασε από τους στρατηγούς και άλλους και το Φιλοκλή και τον Αδείμαντο· την ίδια μέρα που πέτυχε όλα αυτά έστειλε στη Σπάρτη τον Μιλήσιο πειρατή Θεόπομπο, για να ανακοινώσει τα γεγονότα, που έφτασε σε τρεις μέρες και τα ανακοίνωσε.

Ύστερα, ο Λύσανδρος συγκέντρωσε τους συμμάχους και τους πρότρεπε να αποφασίσουν για την τύχη των αιχμαλώτων. Εδώ ακούστηκαν πολλά σε βάρος των Αθηναίων, και για όσες παρανομίες είχαν διαπράξει και για όσες σκόπευαν με ψήφισμα να κάνουν, αν επικρατούσαν στη ναυμαχία, να κόψουν δηλαδή το δεξί χέρι όλων των αιχμαλώτων, και για το ότι συνέλαβαν δυο πλοία, ένα Κορινθιακό κι ένα από την Άνδρο, και όλους τους ναύτες αυτών τους έπνιξαν στη θάλασσα· κι ήταν ο Φιλοκλής, ο στρατηγός των Αθηναίων, που τους σκότωσε. Ακούστηκαν και άλλα πολλά και αποφάσισαν να σκοτώσουν όσους από τους αιχμαλώτους ήταν Αθηναίοι, εκτός από τον Αδείμαντο που ήταν ο μόνος αντίθετος στην εκκλησία του δήμου για το ψήφισμα να κόψουν τα χέρια (των αιχμαλώτων). Μάλιστα, κατηγορήθηκε από κάποιους ότι πρόδωσε το στόλο. Ο Λύσανδρος, αφού πρώτα ρώτησε το Φιλοκλή που έπνιξε τους Ανδρίους και Κορίνθιους ναύτες, ποια τιμωρία του αξίζει, καθώς πρώτος έκανε την αρχή των παρανομιών σε βάρος των Ελλήνων, τον έσφαξε.

Κατά την τελευταία δεκαετία του 5ου αι. π.Χ., οι Αθηναίοι είχαν καταφέρει να ανακάμψουν μετά την πανωλεθρία της Σικελικής εκστρατείας. Ωστόσο, δεν είχαν πλήρως ανακτήσει τον έλεγχο του Αιγαίου, αφού οι Σπαρτιάτες με επικεφαλής τον Λύσανδρο είχαν ισχυροποιηθεί κατά πολύ στη θάλασσα με τα χρήματα του Κύρου και τα πλοία των αποστατών συμμάχων των Αθηναίων.

Ανάμεσα στις αποστάτριες πόλεις υπήρχαν και πολλές της Ιωνίας, οι οποίες ήθελαν να απαλλαγούν από την αθηναϊκή επικυριαρχία και τους φόρους που αυτή συνεπαγόταν.

Οι Αθηναίοι, συναισθανόμενοι ότι χωρίς συμμάχους θα έχαναν οριστικά τον πόλεμο, έκαναν μια τελευταία προσπάθεια να πάρουν πάλι υπό τον έλεγχό τους το Αιγαίο, δημιουργώντας ένα στόλο από 180 περίπου πλοία. Την ηγεσία του αθηναϊκού στόλου που βρισκόταν στη Σάμο την παρέδωσαν στον Κόνωνα το 406. Στα τέλη του καλοκαιριού του 405 π.Χ. ο Κόνωνας βρέθηκε με συστρατηγούς του τους Μένανδρο, Τυδέα, Κηφισόδοτο, Φιλοκλή και Αδείμαντο, όλοι περιορισμένων ικανοτήτων και αμφιβόλου ηθικής.

Ο Λύσανδρος είχε τη βάση του στην Έφεσο και παρά τις αθηναϊκές προκλήσεις απέφευγε να εμπλακεί σε ναυμαχία, αφού στόχος του δεν ήταν μία απευθείας αναμέτρηση αλλά να αναγκάσει όσο περισσότερες πόλεις μπορούσε στην ανατολική πλευρά του Αιγαίου να εγκαταλείψουν τους Αθηναίους, αποκόπτοντας τους τελευταίους από εφόδια και χρήματα. Κατευθύνθηκε προς τον Ελλήσποντο σε μια προσπάθεια να εμποδίσει την τροφοδοσία της Αθήνας με σιτάρι από τον Εύξεινο Πόντο και να θέσει υπό τον έλεγχό του τις πόλεις της περιοχής. Από εκεί κατευθύνθηκε προς τη Λάμψακο προκειμένου να αρχίσει την πολιορκία της.

Ο Κόνωνας, αφού επιτέθηκε στην αποστάτρια Χίο, κατευθύνθηκε προς ενίσχυση της Λαμψάκου, αλλά φτάνοντας στην πόλη Ελαιούντα, στην είσοδο του Ελλησπόντου, πληροφορήθηκε την κατάληψή της. Έτσι, οι Αθηναίοι, αφού ανεφοδιάστηκαν στη Σηστό στρατοπέδευσαν ακριβώς απέναντι από την κατειλημμένη πόλη, στους Αιγός Ποταμούς της θρακικής Χερρονήσου.

Επί τέσσερις μέρες ο Λύσανδρος έδινε εντολή σε κυβερνήτες και ναύτες να παίρνουν τις θέσεις τους στις τριήρεις από τα χαράματα σαν να επρόκειτο να ναυμαχήσουν, και το πεζικό να παραμένει συντεταγμένο δίπλα στη θάλασσα. Οι Αθηναίοι μόλις ανέτελλε ο ήλιος παρατάσσονταν απέναντι από τους Σπαρτιάτες και τους προκαλούσαν, αλλά ο Λύσανδρος δεν έδινε εντολή στο στόλο του να βγει από το λιμάνι και να αρχίσει η ναυμαχία, τακτική που ολοένα αύξανε τον εκνευρισμό των Αθηναίων. Ο Λύσανδρος δεν είχε κανένα λόγο να βιαστεί, αφού και τρόφιμα είχε και ασφάλεια του παρείχαν τα τείχη της πόλης. Αντίθετα οι Αθηναίοι επιδίωκαν να αναμετρηθούν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, αφού αναγκάζονταν να μεταφέρουν κάθε μέρα τρόφιμα από τη Σηστό, που απείχε 15 στάδια.

Τότε εμφανίστηκε ο Αλκιβιάδης, ο οποίος είχε καταφύγει στα αθηναϊκά οχυρά στη Χερρόνησο της Θράκης, και τους συμβούλεψε να αγκυροβολήσουν στη Σηστό. Ωστόσο οι Αθηναίοι στρατηγοί, αρνήθηκαν να ακολουθήσουν τη γνώμη του, είτε λόγω του προτέρου βίου του είτε λόγω προσωπικών τους κινήτρων.

Μόλις ξημέρωσε η πέμπτη ημέρα, οι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, παρατάχθηκαν απέναντι από τα σπαρτιατικά πλοία, τα οποία για μία ακόμη φορά δεν ενεπλάκησαν. Ο Λύσανδρος είχε δώσει εντολή στα πλοία που κατασκόπευαν τις κινήσεις των Αθηναίων, μόλις οι τελευταίοι κατεβάσουν πανιά, ξεμπαρκάρουν και διασκορπιστούν στις σκηνές τους για το δείπνο και για να κοιμηθούν, να επιστρέψουν γρήγορα και στη μέση της απόστασης να σηκώσουν ασπίδα, σημάδι για τον υπόλοιπο στόλο.

Μόλις ο Λύσανδρος είδε την ασπίδα διέταξε να αποπλεύσει ο στόλος και με όλη την ταχύτητα να πέσει πάνω στους Αθηναίους, οι οποίοι δεν κατάφεραν να επανδρώσουν πλήρως τις τριήρεις, με αποτέλεσμα σε άλλες να βρίσκονται δύο σειρές κωπηλάτες και σε άλλες μία. Οι Σπαρτιάτες κατόρθωσαν να καταλάβουν όλα τα πλοία εκτός από μία μοίρα 8 πλοίων με επικεφαλής τον Κόνωνα –ο οποίος κατέφυγε στον Ευαγόρα, ηγεμόνα της Κύπρου, προκειμένου να αποφύγει την τιμωρία των συμπατριωτών του– και την Πάραλο, η οποία μετέφερε τα άσχημα νέα στην Αθήνα.

Ο Λύσανδρος αποβίβασε τον Θώρακα με το πεζικό, ο οποίος συνέλαβε τα περισσότερα πληρώματα, τα οποία μετέφερε στη Λάμψακο, ενώ τα υπόλοιπα κατέφυγαν σε οχυρά μέρη της Χερσονήσου. Ο Λύσανδρος ζήτησε από τους συμμάχους να αποφασίσουν για την τύχη των αιχμαλώτων. Εκείνοι αποφάσισαν τον θάνατο των Αθηναίων αιχμαλώτων λόγω του ψηφίσματος της Αθήνας που προέβλεπε την κοπή του δεξιού χεριού όσων αποστατών πολεμούσαν με τους Σπαρτιάτες. Ο μόνος που γλίτωσε ήταν ο Αδείμαντος που αντιτάχθηκε στο ψήφισμα. Τον δε Φιλοκλή που πέταξε στη θάλασσα τα πληρώματα ενός πλοίου από την Κόρινθο και ενός από την Άνδρο, τον εκτέλεσαν.

Η παλαιότερη βιβλιογραφία θεωρούσε ως ορθή την εκδοχή αυτή του Ξενοφώντα. Αντίθετα από το 1950 όλο και περισσότεροι μελετητές προτιμούν την εκδοχή του ιστορικού Διοδώρου του Σικελιώτη. Δηλαδή υποστηρίζουν πως οι στρατηγοί δεν κινήθηκαν, με εξαίρεση τον Κόνωνα και ορισμένους τριήραρχους, επειδή είχαν δωροδοκηθεί από τον Λυσίμαχο με τη μεσολάβηση του Αλκιβιάδη. Είναι αλήθεια ότι ο Ξενοφώντας υπαινίσσεται κάποια προδοσία. Ο ρήτορας Λυσίας, από την άλλη, ο οποίος συμμετείχε στη μάχη, αναφέρει ότι ο Αλκιβιάδης προσπάθησε να παραδώσει τα πλοία στο Λύσανδρο, χωρίς να είναι εξακριβωμένο αν αναφέρεται σε δωροδοκία. Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει την περίπτωση να αποτελεί ο ισχυρισμός αυτός μια επινόηση των Αθηναίων που ήθελαν να αποδείξουν ότι έχασαν τον πόλεμο με ανέντιμο τρόπο. Εάν υπήρχαν στοιχεία για κάτι τέτοιο ο Λυσίας θα διατύπωνε σαφείς κατηγορίες και δεν θα έμενε στο αόριστο «προσπάθησαν» που γράφει. Εξάλλου ο ίδιος σε άλλο σημείο αναφέρει «ότι τα πλοία χάθηκαν ίσως λόγω θεϊκού σχεδίου». Εξάλλου εάν δεχτούμε ότι η εκδοχή του Ξενοφώντα είναι ακριβής, γιατί ο Λύσανδρος άφησε ζωντανό μόνο τον Αδείμαντο, τη στιγμή που και άλλοι στρατηγοί είχαν δωροδοκηθεί;Αν πάλι δεχτούμε την εκδοχή του Διοδώρου, ότι μόνο το Φιλοκλή εκτέλεσε, γιατί οι υπόλοιποι όταν γύρισαν στην Αθήνα δεν πέρασαν από δίκη μετά την πτώση των 30 τυράννων;

Εκείνο που μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα είναι ότι οι Αθηναίοι αδράνησαν. Και μεγάλο ρόλο σ’ αυτό έπαιξαν το χαμηλό ηθικό των ανδρών τους και η ταχύτατη επίθεση του Λύσανδρου. Κωπηλατώντας με όλη τους τη δύναμη οι Σπαρτιάτες έφτασαν σε 10 έως 20 λεπτά στην απέναντι ακτή και εμβόλισαν τα αθηναϊκά καράβια. Ο χρόνος ήταν ελάχιστος για να τεθούν σε θέση μάχης τα αθηναϊκά πλοία, των οποίων τα πληρώματα είχαν διασκορπιστεί εδώ κι εκεί.Δε χρειαζόταν λοιπόν κανείς προδότης για να ηττηθούν οι Aθηναίοι, έφτανε η ανικανότητα των στρατηγών τους και η λιγοψυχιά τους. Επειδή ο Κόνωνας μαζί με κάποιους τριήραρχους ξέφυγε, από τα 180 πλοία σώθηκαν τα 8 πλοία που κατέφυγαν στην Κύπρο και τα 12 που έφτασαν μαζί με την Πάραλο στον Πειραιά. Ποια όμως ήταν η τύχη των πληρωμάτων των αθηναϊκών πλοίων; Φαίνεται μάλλον απίθανο ένας στρατός που επιδόθηκε στη λεηλασία του στρατοπέδου να κατάφερε να αιχμαλωτίσει μέσα στις λίγες ώρες που απέμειναν μέχρι να σκοτεινιάσει όλους αυτούς που είχαν διασκορπιστεί στη Χερσόνησο για να τους μεταφέρει στη Λάμψακο, όπου, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο Λύσανδρος εκτέλεσε τους Αθηναίους. Σίγουρα έπιασε αρκετούς, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι εκτέλεσε κάποιους.

Το πιθανότερο είναι ότι οι περισσότεροι κατέφυγαν στη Σηστό, όπως αναφέρει ο Διόδωρος, ή στα αθηναϊκά φρούρια της περιοχής, τους συνέλαβε ο Λύσανδρος, όταν κυρίεψε την περιοχή, και τους έστειλε πίσω στην πολιορκούμενη Αθήνα, ώστε να τελειώσουν πιο γρήγορα τα τρόφιμα στην πόλη.Όσο για τα πλοία του τελευταίου μεγάλου στόλου που κατασκεύασε η Αθήνα, μάλλον καταστράφηκαν τα περισσότερα από το Λύσανδρο, ο οποίος δεν είχε τη δυνατότητα να τα επανδρώσει, αλλά ούτε είχαν πλέον αξία, αφού η έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου είχε ουσιαστικά κριθεί. Από το περίφημο αθηναϊκό ναυτικό δεν είχε πλέον απομείνει παρά μόνο η φήμη του. Η ήττα αυτή οδήγησε στην άνευ όρων παράδοση της Αθήνας και, λίγους μήνες μετά στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, σήμανε το τέλος της αθηναϊκής ηγεμονίας και την αρχή της ηγεμονίας της Σπάρτης. Οι νικητές θα διακηρύξουν την αυτονομία των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, η επιβουλή της όμως από τους Πέρσες σατράπες θα αναγκάσει τους Σπαρτιάτες να εγκαταστήσουν φρουρές στις πόλεις και να κηρύξουν τον πόλεμο εναντίον τους