Αναζήτηση αυτού του ιστολογίου

Τετάρτη 3 Φεβρουαρίου 2021

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ Μέρος Β'

Η φιλοσοφία αλλάζει ριζικά μετά από τη βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανοποίηση επιφέρει νέους τρόπους κοινωνικού πράττειν. Δημιουργείται ανάδειξη της τεχνικής με την έμφασή της στα μέσα της δράσης παρά στους σκοπούς της. Ο εργάτης του 19ου αιώνα γνώριζε τους γείτονές του, δεν ταξίδευε για να πάει στη δουλειά του και αισθανόταν αλληλέγγυος με τους άλλους εργάτες στον κοινό αγώνα για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Στον 20ό αιώνα αυτό γενικεύθηκε, με το συνδικαλιστικό κίνημα και τους αγώνες και τις κατακτήσεις των εργαζομένων. Aντιθέτως, ο εργάτης του 21ου αιώνα συχνά δεν γνωρίζει τους γείτονές του, ταξιδεύει αρκετά για να πάει στη δουλειά του, μειώνει το χρόνο που αφιερώνει στην οικογένειά του και δεν αισθάνεται πια την επιθυμία να παλέψει για καλύτερες συνθήκες δουλειάς. Το πρόχειρο συμπέρασμα είναι πως οι συνθήκες εργασίας διαμορφώνουν και τα στερεότυπα που έχουμε για τη ζωή.
Στις μέρες μας, η αποδοχή μιας θεωρίας γεμάτης ΑΞΙΩΜΑΤΑ εμπεριέχει, δυστυχώς, τον κίνδυνο εσφαλμένων γενικεύσεων, δηλαδή τον κίνδυνο παραγωγής νέων στερεοτύπων.
Για παράδειγμα: στερεοτυπικές πεποιθήσεις στην Ιστορία προκύπτουν, συχνά, από την εσφαλμένη ιστοριογραφική ερμηνεία των γεγονότων. Όταν γενικεύθηκε η αποδοχή της θεωρίας του Δαρβίνου περί της Εξέλιξης των Ειδών, κάποιοι κοινωνιολόγοι και ιστορικοί την παρερμήνευσαν, εφαρμόζοντάς την και στην Κοινωνική Εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτή η τάση ονομάστηκε "κοινωνικός δαρβινισμός", και απέβλεπε στην ερμηνεία της προόδου OΡΙΣΜΕΝΩΝ μόνο φυλών βάσει μιας εσφαλμένης εικασίας: πως οι "ικανοί" και οι "ισχυρότεροι βιολογικά" επιβιώνουν μέσα στην εξέλιξη της Ιστορίας, ενώ κάποιοι "αδύναμοι" ή "υποδεέστεροι" εκφυλίζονται και χάνονται. Αυτήν τη θεωρία την "αγκάλιασαν" με μεγάλη χαρά οι ναζιστές επιστήμονες,όσοι δηλαδή εργάστηκαν πριν από τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην οικοδόμηση του τερατουργήματος του Ναζισμού στη χιτλερική Γερμανία.
Οι αντιλήψεις περί προόδου ενισχύθηκαν από τη βιολογική θεωρία του Δαρβίνου περί εξέλιξης των ειδών. Παρ’ όλο που ο ίδιος ο Δαρβίνος δεν προχώρησε στη διατύπωση αναλογιών ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία, εντούτοις άλλοι προχώρησαν σε συγκρίσεις ανάμεσα στη βιολογική εξέλιξη και στην κοινωνική πρόοδο. Όπως στη φύση παρατηρούμε μια εξέλιξη από τα πιο απλά όντα στα πιο πολύπλοκα και εξελιγμένα, έτσι και η ανθρώπινη κοινωνία συνεχώς εξελίσσεται και προοδεύει.
Η ιδέα της κοινωνικής προόδου κατ’ αναλογίαν προς τη βιολογική εξέλιξη εκφράστηκε κυρίως από τον Σπένσερ, ο οποίος θεωρούσε ότι οι ίδιοι νόμοι που διέπουν την εξέλιξη των έμβιων ειδών διέπουν και την εξέλιξη της κοινωνίας ("Κοινωνικός Δαρβινισμός")
Στη θεωρητική υποστήριξη της παράλογης ναζιστικής μηχανής συνέβαλε και μια σειρά ακαδημαϊκών, ανθρώπων του πνεύματος, διανοουμένων και φιλοσόφων. Για παράδειγμα, στο «Είναι και χρόνος», ο Χάιντεγκερ εξομοιώνει το είναι ενός λαού με το είναι ενός ατόμου. Εφόσον τα διάφορα συστατικά ενός ατόμου (όργανα, μόρια) δεν έχουν καμία αυτονομία, με κίνδυνο την παθολογική αποδιοργάνωση και τον θάνατο, πρέπει να συμπεράνουμε ότι το ίδιο ισχύει και για τα διάφορα συστατικά ενός λαού, δηλαδή τους πολίτες, κάτι το οποίο αποτελεί τη φιλοσοφική δικαιολογία για την καταδίκη της δημοκρατίας.
ο Χάιντεγκερ έπλασε τον όρο Dasein. Μια κατά λέξη μετάφραση («εδώ-υπάρχειν») λίγο θα βοηθούσε στην κατανόηση του. Αναφέρεται στην ύπαρξη η οποία είναι ο εαυτός μας - το ανθρώπινο άτομο, προσδιορισμένο από τη γέννηση του και διαμορφωμένο από τις επιλογές του· μια ύπαρξη με παρελθόν και μέλλον, με περιορισμούς και με ελπίδες· μια ύπαρξη που μπορεί να δείξει χαρακτήρα. Το Dasein έρχεται αντιμέτωπο με τη γνώση πως η ζωή είναι περιορισμένη με μόνη τη βεβαιότητα του θανάτου, καθώς επίσης και με τη ροή της ζωής, με καταστάσεις που διαρκώς αλλάζουν και απαιτούν απόφαση και επιλογή. Πάνω απ' όλα, πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα το μέλλον μας και, απουσία του Θεού, να καθορίσουμε το νόημα της ύπαρξης μας. Αυτή είναι η πρόκληση που ετέθη από τον Νίτσε, το να ζήσουμε σε έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει πια Θεός, έναν κόσμο που αρμενίζει ελεύθερος από τα λεπτά σχοινιά που αρχικά τον έδεναν με ασφάλεια σε μια αίσθηση απόλυτου νοήματος και σκοπού.
Για τον Χάιντεγκερ ο στόχος είναι να είναι κανείς αυθεντικός, να ενδυναμώνει το Dasein, να δρα αποφασιστικά στη μορφοποίηση του μέλλοντος. Δεν υπάρχουν θεμελιώδεις αξίες οικοδομημένες στο Σύμπαν και ως εκ τούτου είμαστε ελεύθεροι να κατασκευάσουμε το δικό μας σύστημα αξιών και να εξερευνήσουμε τον κόσμο της εμπειρίας μας. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στον μηδενισμό, αλλά ο Χάιντεγκερ θεωρεί ότι το Dasein πρέπει να γίνει κατανοητό κόντρα σε μια βαθιά αίσθηση μηδενισμού. Όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά· μπορούμε να καταλάβουμε τον εαυτό μας μόνο μέσα στον χρόνο και μόνο κάτω από το φως του θανάτου μας. Τίποτε δεν είναι γνωστό με αιώνιο ή πρωταρχικό νόημα - δεν υπάρχει απόλυτο ή αιώνιο επίπεδο για να βιώσουμε- μάλλον, το καθετί είναι γνωστό μέσα στα πεπερασμένα όριά του, έτσι όπως μας εμφανίζεται.
Στο «Είναι και χρόνος», ο Χάιντεγκερ εξομοιώνει το είναι ενός λαού με το είναι ενός ατόμου. Εφόσον τα διάφορα συστατικά ενός ατόμου (όργανα, μόρια) δεν έχουν καμία αυτονομία, με κίνδυνο την παθολογική αποδιοργάνωση και τον θάνατο, πρέπει να συμπεράνουμε ότι το ίδιο ισχύει και για τα διάφορα συστατικά ενός λαού, δηλαδή τους πολίτες, κάτι το οποίο αποτελεί τη φιλοσοφική δικαιολογία για την καταδίκη της δημοκρατίας.
Για τον Χάιντεγκερ είναι σημαντικό να παίρνει κανείς την ευθύνη για τις προσωπικές του αποφάσεις και έτσι να σχηματοποιεί το μέλλον. Το άτομο που είναι αυθεντικό είναι ικανό να δώσει καθοδήγηση, προσανατολισμό και δυναμισμό μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. Δεν χρειάζεται πολλή φαντασία για να αναγνωρίσει κανείς πως ο Φίρερ και ο εθνικοσοσιαλισμός ήταν για τον γερμανικό λαό η επιτομή της αποφασιστικότητας και της αυτοεπιβεβαίωσης του ιστορικού του πεπρωμένου. Ο Χάιντεγκερ αναζητούσε στη φιλοσοφία του τη σταθερότητα και την αποφασιστικότητα -τα οποία θεωρούσε στοιχεία που συγκροτούν τον αυθεντικό ήρωα. Δεδομένων των προκλήσεων της ιστορικής συγκυρίας, η αυθεντικότητα απαιτεί να αρπάξει κανείς το πεπρωμένο του. Ο Χάιντεγκερ κατηγορήθηκε πως σιώπησε μπροστά στα εγκλήματα του ναζισμού. Αυτό είναι ένα θέμα ανοιχτό για μελέτη. Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνούμε ότι καμιά θεωρία της ηθικής δεν οδηγεί σε καλή συμπεριφορά με το νόημα περί "καλού" που είναι κοινώς κατανοητό . Απλώς θέτει ένα λογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θέματα όπως το τι είναι «καλό» μπορούν να συζητηθούν
Το 1963, η φιλόσοφος Χάνα Αρεντ προκάλεσε σκάνδαλο με το βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού. Είχε προηγηθεί η παρουσία της ως δημοσιογράφου στη δίκη κατά του διοργανωτή του Ολοκαυτώματος, τον οποίο δεν περιέγραφε, όπως θα περίμενε κανείς, ως ένα απλό σαδιστή, ή ως κάποιον άνθρωπο με σατανικά στοιχεία στον χαρακτήρα του, αλλά ως ένα σχολαστικό γραφειοκράτη που λειτουργούσε ως πειθήνιος, υπάκουος υποτελής του Γ΄ Ράιχ. Το ίδιο υπαιχθηκε για όλους τους συνοδοιπόρους, τους «κλακαδόρους» και τους συνεργάτες των ναζί – όχι μόνο στη Γερμανία. Ακόμη, άσκησε κριτική στον τρόπο διεξαγωγής της δίκης καθώς και σε ορισμένες μορφές συνεργασίας των Εβραίων με τους ναζί. Πολλοί από τους Εβραίους φίλους της διέκοψαν, κατόπιν αυτού, τις σχέσεις τους μαζί της, ενώ η ίδια δέχτηκε τα πυρά ποικίλων εντύπων του Τύπου.
Λίγα χρόνια πριν, το 1958, η Χάνα Αρεντ έχει δημοσιεύσει το σημαντικότερο πολιτικό-φιλοσοφικό έργο της με τίτλο Vita activa oder vom tätigen Leben (Η ανθρώπινη κατάσταση – Vita active). Σε αυτό ασκούσε κριτική στη σύγχρονη κοινωνία, όπου η οικονομία εξουσιάζει όλο και περισσότερο την πολιτική. Με αυτό, πάλι, δυσαρέστησε τους φιλελεύθερους. Σε μιαν εποχή όπου σε όλους τους σημαντικούς πολιτικούς χώρους η δημοκρατία θεωρείται μια κοινωνικά ευρέως νομιμοποιημένη πολιτική εξουσία, η Αρεντ στράφηκε στην αρχαία ελληνική «πόλη», όπου άπαντες οι πολίτες συμμετείχαν ενεργά. Την πολιτική την αντιλήφθηκε ως ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των πολιτών σε σχέση με τις δημόσιες υποθέσεις. Φιλελεύθεροι και συντηρητικοί της εποχής του Ψυχρού Πολέμου θεώρησαν ότι με τη θέση της αυτή διάνοιξε τον δρόμο προς μια αριστερή θεώρηση της δημοκρατίας. Και πράγματι, η Αρεντ εξέφρασε τη συμπάθειά της προς τις διάφορες μορφές συμβουλίων, τόσο στην Παρισινή Κομμούνα του 1871 όσο και στη Γερμανική Επανάσταση του 1918.
Οι έχοντες εθνικά φρονήματα ενοχλήθηκαν από τη θέση της Αρεντ ότι η παρακμή του έθνους-κράτους ευθυνόταν για τον αντισημιτισμό (το μίσος κατά των Εβραίων) και για την άνοδο του ολοκληρωτισμού τα ευρωπαϊκά κράτη. Επιπλέον, προασπίστηκε τη διαφορετικότητα των ανθρώπων, που οδηγεί σε έναν κοινωνικό και πολιτικό πλουραλισμό, τον οποίο ακόμη και στις ΗΠΑ δεν βρήκε παρά σε πρωτόλεια μορφή – για παράδειγμα, στο κίνημα για τα δικαιώματα του πολίτη της δεκαετίας του ’60. Στο βιβλίο της Über die Revolution (Για την επανάσταση) υποστήριξε πως μόνο η Αμερικανική Επανάσταση πέτυχε τον σκοπό της, αφού κατάφερε να δημιουργήσει θεσμούς που διασφάλιζαν τις δημοκρατικές δυνατότητες συμμετοχής, ενώ τόσο η Γαλλική όσο και η Ρωσική Επανάσταση απέτυχαν στο κοινωνικό ζήτημα: μια θέση με την οποία δεν συμφωνούν στο σύνολό τους ούτε οι Γάλλοι Συντηρητικοί, ούτε οι Φιλελεύθεροι, ούτε οι Κομμουνιστές.
Η κηλίδωση της αξιοπρέπειας, ο χαρακτηρισμός των ανθρώπων με κίτρινα, ροζ και μαύρα αστέρια, η εξορία τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο ακατάπαυστος βασανισμός τους και η τελική εξολόθρευσή τους με αέρια σε θαλάμους όπου οδηγούνταν μαζικά, και όλα αυτά με τη σιωπηρή συναίνεση των ευρωπαίων πολιτικών και των θρησκευτικών ηγετών της ηπείρου μας, αποτελούν όνειδος που θα πρέπει να μας βάζει σε πολύ σοβαρές σκέψεις σχετικά με την ποιότητα του πολιτισμού μας.
Να σχολιάσετε το παρακάτω απόσπασμα: «Δεν υπάρχουν ποιοτικά ανώτεροι και ποιοτικά κατώτεροι πολιτισμοί. Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί πολιτισμοί, ο καθένας από τους οποίους είναι μια ξεχωριστή κατάθεση στην πανανθρώπινη πολιτισμική προσπάθεια».
TO ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΜΑΔΑΓΑΣΚΑΡΗΣ: εκεί όπου ο χρόνος έχει διαφορετική διάσταση.
Σ' αυτό το σκηνικό φτώχειας, για του Δυτικούς, όπου και μόνο η αναφορά σε αυτά τα νούμερα τρομάζουν, οι κάτοικοι της Μαδαγασκάρης τολμούν να λένε ότι τα παιδιά είναι ευτυχία και η κάθε οικογένεια αριθμεί περισσότερα από τέσσερα με πέντε παιδιά. Η οικονομία της Μαδαγασκάρης βασίζεται στον πρωτογενή τομέα, όπου τα πολλά εργατικά χέρια είναι πραγματικά ευτυχία. Από την ηλικία των τριών ετών τα αγόρια βοηθούν τους γονείς στα χωράφια, στο ψάρεμα, στη βοσκή των ζώων και τα κορίτσια φροντίζουν τα μικρότερα αδέλφια τους ή συνεισφέρουν στις δουλειές του σπιτιού. Όσα πηγαίνουν σχολείο ένα μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους τον αφιερώνουν στο να βοηθήσουν τους γονείς τους να τα φέρουν πέρα σ' αυτό που απλά ονομάζουμε επιβίωση.
Η Μαδαγασκάρη μοιάζει με μια τεράστια μυρμηγκοφωλιά που ξυπνά στην ανατολή του ήλιου και κοιμάται λίγο μετά τη δύση, ακόμα και στην πρωτεύουσα, την Τάνα, μια πόλη των τεσσάρων εκατομμυρίων κατοίκων. Είναι η αρχαϊκή οικονομία της χώρας που επιβάλλει τους ρυθμούς της. Οι κάτοικοι της Μαδαγασκάρης τρέχουν, πασχίζουν, χαμογελούν και προσπαθούν να τα φέρουν βόλτα. Βλέπει κανείς ότι παντού εφαρμόζουν το «Σύστημα D» που εφαρμόζουν όλοι οι φτωχοί του πλανήτη. Άκουσα για πρώτη φορά να μιλούν για το Σύστημα D (D το αρχικό γράμμα του ρήματος Débrouiller που σημαίνει, τα καταφέρνω, τα βγάζω πέρα, επιβιώνω) στο Παρίσι, πριν από πολλά χρόνια, από φίλους Γάλλους, Άραβες και Αφρικανούς που προσπαθούσαν να επιβιώσουν σε μια δύσκολη πόλη, κυρίως στα προάστια. Το Σύστημα D συνίσταται στο να γίνεις ευρηματικός και να βρεις τρόπους επιβίωσης. Τίποτα δεν έχει αλλάξει από τότε έως σήμερα για τις μεγάλες γαλλικές πόλεις, όπου το Σύστημα D βοηθά τους λιγότερο ευνοημένους νέους να επιβιώσουν.
Ο θύλακας της οικογένειας στηρίζεται στα πολλά παιδιά. Ο πατέρας αποτελεί τον πυλώνα της οικογένειας και τυγχάνει σεβασμού μέχρι τα βαθιά γεράματα. Αξίες που δυστυχώς τείνουν να ξεχαστούν στην χώρα μας. Η φτώχεια κάνει τους πάντες εφευρετικούς και αεικίνητους, προκειμένου να υπάρχει ένα εισόδημα για το σύνολο της οικογένειας. Ο ατομισμός παραμένει άγνωστη έννοια, όπως και η επιδοτούμενη ευημερία ή επιβίωση. Και όλα αυτά σε μια χώρα όπου από το 2009 υπάρχει ακυβερνησία, τα πράγματα χειροτερεύουν, οι υποδομές παρακμάζουν, η διαφθορά μεγαλώνει και οι Κινέζοι επεκτείνουν την κυριαρχία τους στο νησί. Δεν είναι όμως μόνο η Μαδαγασκάρη, αλλά και ολόκληρη η Αφρική, όπου όλες οι κυβερνήσεις εκλιπαρούν πλέον του Κινέζους να έλθουν και να επενδύσουν άνευ όρων στις χώρες τους, διαμορφώνοντας σύγχρονα αποικιοκρατικά καθεστώτα.
Στη Μαδαγασκάρη πιστεύουν ότι τα παιδιά είναι ευτυχία. Στην Ελλάδα όπου βασιλεύει η υπογεννητικότητα, πιστεύουν όλοι με έμπρακτο πια τρόπο, ότι οι γονείς και οι παππούδες είναι ευτυχία, εφόσον είναι αυτοί που στηρίζουν οικονομικά τα παιδιά. Στη Μαδαγασκάρη υπάρχει παντού μια δυναμική που στηρίζεται στους πολλούς νέους, που με την πρώτη ευκαιρία μπορούν να απογειώσουν αυτή την πλούσια σε πόρους χώρα. Στην Ελλάδα γύρω στις 680 χιλιάδες νέοι έχουν μεταναστεύσει στο εξωτερικό, τα τελευταία δέκα χρόνια.
Στη Μαδαγασκάρη μια ολόκληρη κοινωνία οφείλει την επιβίωσή της στην άμιλλα και στην αλληλεγγύη, εφόσον το κράτος απουσιάζει και η διαφθορά είναι πολύ υψηλή. Στην Ελλάδα, εκτός από εξαιρέσεις, οι πολλοί έχουν γίνει απαθείς. Ακούν με συμπάθεια τα περί άμιλλας και αλληλεγγύης, έχουν απομονωθεί και παραμένουν κλεισμένοι στα σπίτια τους μπροστά από τις τηλεοράσεις τους και τους υπολογιστές τους.
Σε μια πτωχευμένη χώρα όπου το μέλλον θα είναι χειρότερο, διαβάζοντας σωστά και ερμηνεύοντας απλά τους αριθμούς, ίσως θα ήταν αναγκαίο να διευρυνθεί και εδώ η εφαρμογή του Συστήματος D, που απαντάται σε πλούσιες και φτωχές χώρες του πλανήτη και αφορά ίσως έναν πιο ευέλικτο τρόπο διαχείρισης της φτώχειας, ένα σύστημα επιβίωσης. Αυτό μπορεί να αφορά στα τρία ακόλουθα επίπεδα: • Της οικογένειας. Η ελληνική οικογένεια θα πρέπει να εκπαιδεύσει τα μέλη της πώς θα αντιμετωπίσουν τη ζωή, χωρίς τη βοήθειά της, από πολύ νεαρή ηλικία. Δεν γίνεται πλέον να τους συνηθίζει σ' ένα ανύπαρκτο πλέον καταναλωτικό μοντέλο, σ' ένα υποθετικό θέλω. Δεν γίνεται να τους διαβεβαιώνει ότι θα συνεχίσουν να έχουν έναν παρελθοντικό πρότυπο κατανάλωσης.
Δεν γίνεται στην Ελλάδα της κρίσης οι μανάδες να λένε στους τριαντάχρονους, πολλές φορές άνεργους, κανακάρηδές τους, «ό,τι θέλεις παιδάκι μου, ό,τι σου αρέσει παιδάκι μου, έφαγες παιδάκι μου, κοιμήθηκες παιδάκι μου;». Δεν γίνεται οι γονείς να αποδέχονται και μάλιστα να επιδοκιμάζουν την αγορά κινητού αξίας 900 ευρώ από τα άνεργα τέκνα τους, όταν αυτό το ποσό πολύ συχνά αντιστοιχεί σε αμοιβές ελαστικής απασχόλησης τριών μηνών. Η οικογένεια θα πρέπει να επαναφέρει το παλαιό αξιακό σύστημα, όπου τα παιδιά μάθαιναν τις βασικές αρχές της ζωής για να μπορούν να πετάξουν μόνα τους. Από το Δημοτικό το εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να μαθαίνει στα παιδιά να είναι ευέλικτα σχετικά με τη ζωή, τα επαγγέλματα, τις επιστήμες. Δεν υπάρχουν πια οι βεβαιότητες του παρελθόντος. Η μόνη βεβαιότητα τώρα είναι ότι στους νέους μέχρι 27 ετών η ανεργία ξεπερνά το 50%. • Του κράτους. Θα πρέπει να γίνει ευρηματικό, και αυτό αφορά όλους τους τομείς. Η ευρηματικότητά του θα πρέπει κατ' εξοχήν να στηριχτεί στην αρχή ότι η «τα παιδιά είναι ευτυχία» και όχι «οι πατεράδες και οι παππούδες», και να πράξει ανάλογα. Δεν μπορεί να στηρίζεται σ' ένα σκεπτικό που μοιάζει περισσότερο προσανατολισμένο στα χρόνια της δανειακής ευημερίας και αμεριμνησίας παρά στο μέλλον.
H ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ
Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΔΑΡΒΙΝΙΣΜΟΣ
ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ (SPECIES)
Η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης περιλαμβάνει τόσο την πορεία εξέλιξης του γένους Homo, όσο και τη μελέτη άλλων Ανθρωπίδων και Ανθρωπίνων, όπως τον Αυστραλοπίθηκο. Ως "σύγχρονος άνθρωπος" ορίζεται το είδος Homo sapiens, του οποίου το μόνο επιζών υποείδος είναι γνωστό ως Homo sapiens sapiens. Ο Homo neanderthalensis (Νεάντερταλ), ο οποίος αφανίστηκε 30.000 χρόνια πριν, θεωρείται από μερικούς ως το τρίτο υποείδος Homo Sapiens. Σύμφωνα με γενετικές μελέτες ο Νεάντερταλ διαχωριστικέ από την εξελικτική πορεία του Homo sapiens περίπου 500.000 χρόνια πριν. Ομοίως, ο Homo rhodesiensis αναφέρεται περιστασιακά ως υποείδος του Homo Sapiens, αν και αυτός ο ισχυρισμός δεν βρίσκει σύμφωνη την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας. Οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική περίπου 195.000 χρόνια πριν, και διάφορες έρευνες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος όλων των σύγχρονων ανθρώπων έζησε περίπου 200.000 χρόνια πριν.
Η Παλαιοανθρωπολογία συνεργάζεται με την Κοινωνική Ανθρωπολογία, μελετώντας φυλές που εξακολουθούν, σήμερα, να ζουν στην Εποχή του Λίθου.
Η εξελικτική ιστορία των πρωτευόντων αρχίζει 65 εκατομμύρια χρόνια πριν, και αποτελεί μία από τις παλαιότερες εξελικτικές πορείες πλακουντοφόρων θηλαστικών. Το αρχαιότερο πρωτεύον θηλαστικό που έχει εντοπιστεί, ο Πλησιαδάπης, καταγόταν από τη Βόρεια Αμερική, αλλά μετανάστευσε στην Ευρασία και την Αφρική κατά τη διάρκεια της Παλαιοκαίνου και Ηωκαίνου εποχής.
Για να καταλάβουμε πότε δημιουργήθηκε ο άνθρωπος σε σχέση με τους Γεωλογικούς Αιώνες, παραθέτουμε το σχήμα:
Υποτίθεται πως το περίφημο Big Bang συνέβη πριν από δεκατρία τρισεκατομμύρια χρόνια (13,800,000,000): πρόκειται για την κοσμογονική "έκρηξη" που δημιούργησε όλα τα σωματίδια ύλης και αντιύλης και θέσπισε τους νόμους που θα διέπουν την αλληλοδιάδρασή τους. Το διάστημα διεστάλη και σταδιακά ψύχτηκε, ενώ δημιουργήθηκε το Σύμπαν, με τους γαλαξίες του, τα ηλιακά του συστήματα, τους αστέρες (ήλιους) του, τους πλανήτες, τα φεγγάρια, τους αστεροειδείς και τους κομήτες.
12,000,000,000 xρόνια πριν διαμορφώθηκε ένας Γαλαξίας που αποτελούνταν από εκατό δισεκατομμύρια αστέρες (και που σήμερα είναι ένας από τους δύο τρισεκατομμύρια γαλαξίες του ορατού Σύμπαντος). 4,600,000,000 χρόνια πριν διαμορφώθηκε ο Ήλιος και το Ηλιακό Σύστημά μας, που κάνουν μια πλήρη περιστροφή γύρω από τη Μαύρη Οπή του γαλαξιακού κέντρου κάθε 240 εκατομμύρια χρόνια. Η Γη κάνει μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον Ήλιο διάρκειας ενός έτους και μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον άξονά της διάρκειας ενός εικοσιτετραώρου. 4,400,000,000 χρόνια πριν διαμορφώθηκε η ατμόσφαιρα της Γης και παγιώθηκαν τα νερά στους ωκεανούς της.
4,100,000,000 xρόνια πριν εμφανίστηκαν τα πρώτα έμβια όντα στην επιφάνεια της Γης: μονοπύρηνα προκαρυωτικά Archaea (Άδειος Αιώνας). 3,500,000,000 χρόνια πριν εμφανίστηκαν τα πρώτα βακτήρια που λειτουργούσαν με φωτοσύνθεση(Αρχαίος Αιώνας). 3,400,000,000 χρόνια πριν εκλύθηκε το πρώτο ατμοσφαιρικό οξυγόνο, σε μικρή δόση. 2,500,000,000 χρόνια πριν η φωτοσύνθεση συσσώρευσε μεγάλες ποσότητες οξυγόνου στην ατμόσφαιρα (Προτεροζωϊκός Αιώνας) Μεταξύ 2,100,000,000 και 340.000.000 χρόνων πριν εμφανίστηκαν τα πρώτα βακτήρια (Αρχαϊκός Αιώνας),τα πρώτα ασπόνδυλα (Προτεροζωϊκός Αιώνας), οι πρώτοι προκαρυωτικοί οργανισμοί που αναπαράγονταν με τη διαδικασία της "μείωσης" (οι σκώληκες και οι μέδουσες), καθώς και τα πρώτα σπονδυλωτά του υγρού στοιχείου. 445,000,000 χρόνια πριν έλαβε χώρα μια μαζική εξολόθρευση των τριών τετάρτων όλων των οργανισμών, που διήρκεσε ένα εκατομμύριο χρόνια περίπου, ενώ 394,000,000 χρόνια πριν εμφανίζονται στον πλανήτη Γη τα πρώτα τετράποδα (Δεβόνια περίοδος), που όμως ζουν στο νερό.
Mεταξύ 385,000,000 και 340.000.000 χρόνων πριν εμφανίστηκαν τα πρώτα δάση, το πρώτο γήινο οικοσύστημα που αυξάνει την περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε οξυγόνο (εις βάρος του διοξειδίου του άνθρακα). Μέσα στα επόμενα εικοσιπέντε εκατομμύρια χρόνια (από 375,000,000 έως 350,000,000) σημειώνεται νέα μαζική εξαφάνιση των ειδών, λόγω της ψύξης της ατμόσφαιρας. Ακολουθούν τα πρώτα αμφίβια τετράποδα, κατά την Λιθανθρακοφόρο περίοδο καθώς και τα πρώτα πλήρως χερσαία τετράποδα, κάποια εκ των οποίων γεννούν αυγά. Γύρω στο 251,900,000 (και σε διάρκεια 61 χιλιάδων χρόνων) σημειώνεται η εξαφάνιση του 90 τοις εκατό των ειδών από τον πλανήτη, αποτέλεσμα θερμών και τοξικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από τα ηφαίστεια. Γύρω στα 233.000.000 χρόνια πριν σημειώνεται η αυγή της ύπαρξης του γήινου περιβάλλοντος, στην Όψιμη Τριάσια Περίοδο, γνωρίσματα του οποίου είναι τα κωνοφόρα δέντρα, τα έντομα, οι δεινόσαυροι, τα ερπετά και κάποια γιγάντια θηλαστικά. Γύρω στα διακόσια εκατομμύρια χρόνια πριν σημειώνεται νέα εξαφάνιση των δύο τρίτων των ειδών του πλανήτη, λίγο πριν το πέρασμα στην Ιουρασική Περίοδο (την περίοδο, δηλαδή, κατά την οποία τα θηλαστικά έχουν πυκνό τρίχωμα και διατηρούν τη θερμότητα του οργανισμού τους).
Η καταγεγραμμένη ανθρώπινη ιστορία υπάρχει τα 10.000 τελευταία χρόνια. Ο πρώτος Homo Sapiens εμφανίστηκε πριν 2.000.000 χρόνια.
Ο Καινοζωικός Αιώνας άρχισε πριν 64,5 εκατομμύρια χρόνια).
Η Κρητιδική Περίοδος άρχισε πριν 146 και τελείωσε πριν 64,5 εκατομμύρια χρόνια.
Η μεγαλύτερη μαζική εξαφάνιση ειδών, που αφάνισε το 90% της θαλάσσιας και το 70% της της επίγειας ζωής, πριν από 2ΟΟ εκατομμύρια χρόνια, ήταν ο λόγος που υπάρχουμε σήμερα εμείς, ισχυρίζεται μελέτη που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Proceedings of the Royal Society of Biological Sciences.
Οι αρχαίοι στενότεροι συγγενείς μας, τα κυνοδόντια, επιβίωσαν και άκμασαν στον απόηχο των γεγονότων, οδηγώντας στην εξέλιξη των θηλαστικών. Τα πρώτα κυνοδόντια ήταν μικρά ζώα, σαν μυγαλές. Είχαν κοφτερά, διαφοροποιημένα δόντια, συμπεριλαμβανομένων κοπτήρων, κυνοδόντων και τραπεζιτών και ήταν, πιθανότατα, θερμόαιμα και καλυμμένα από γούνα, γεγονός που τα βοήθησε να κυριαρχήσουν στον πλανήτη.
Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης των ειδών, πολλά από τα τυπικά χαρακτηριστικά των θηλαστικών έκαναν την εμφάνισή τους. Αυτή η σειρά από μοναδικά χαρακτηριστικά εξελίχθηκε σταδιακά, στη διάρκεια ενός μεγάλου χρονικού διαστήματος. Η ανάπτυξή τους μπορεί να πυροδοτήθηκε από την τεραστίων διαστάσεων καταστροφή, στο τέλος της εποχής που είναι γνωστή γεωλογικά ως Πέρμια περίοδος.
Αν και η αιτία για την εξαφάνιση σχεδόν του συνόλου της τότε ζωής στον πλανήτη παραμένει μυστήριο, έχει πιθανολογηθεί ότι ευθύνονται εκρήξεις ηφαιστείων της Σιβηρίας.
Οι ερευνητές συνέκριναν 150 χαρακτηριστικά των σκελετών κυνοδόντιων, που πέρασαν το DNA τους σε δισεκατομμύρια απογόνους, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπινου είδους. “Κατά τη διάρκεια της Τριαδικής περιόδου, τα κυνοδόντια χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Η πρώτη αποτελούνταν, κυρίως, από φυτοφάγα και η δεύτερη από σαρκοφάγα. Και οι δύο ομάδες φαίνεται ότι αυξάνονταν ή μειώνονταν σε αριθμό, τυχαία”, δήλωσε η Δρ Jennifer Botha-Brink, του Εθνικού Μουσείου Νότιας Αφρικής.
135,000,000 χρόνια πριν (Πρώιμη Κρητιδική Περίοδος) παρατηρείται ακτινοβολία των φυτών, ενώ 66,000,000 χρόνια πριν εξαφανίζονται οι δεινόσαυροι από τον πλανήτη, μαζί με πλειάδα άλλων ζωϊκών ειδών, λόγω της πτώσης ενός αστεροειδούς στο Μεξικό. Γρήγορα διαφοροποιούνται τα είδη των πρώτων θηλαστικών (Ηώκαινο), που διαθέτουν έγχρωμη όραση, ζουν σε αγέλες και χρησιμοποιούν το αντίστοιχο του αντίχειρα για την εξεύρεση της τροφής τους και την κατασκευή φωλιάς. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ποικιλομορφία των κυνοδόντιων αυξήθηκε σταθερά, κατά τη διάρκεια της ανάκαμψης της ζωής, μετά τη μαζική εξαφάνιση, με το εύρος των μορφών τους να αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς, στα πρώτα στάδια της περιόδου που ακολούθησε.
Τελικά, η ομάδα των σαρκοφάγων έγινε η πιο ποικιλόμορφη και πιο πλούσια σε προσαρμογές και από αυτήν εξελίχθηκαν τα πρώτα θηλαστικά, περίπου, 25 εκατομμύρια χρόνια μετά τη μαζική εξαφάνιση.
"Είδαμε ότι, όταν μία μεγάλη ομάδα, όπως τα κυνοδόντια, διαφοροποιείται, είναι το σχήμα του σώματος ή το εύρος των προσαρμογών που επεκτείνονται πρώτα”, πρόσθεσε ο εκ των συγγραφέων της μελέτης, καθηγητής Michael Benton, του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ.
“Η ποικιλομορφία ή ο αριθμός των ειδών, ανεβαίνει μετά που όλες οι διαθέσιμες στην ομάδα μορφολογίες έχουν δοκιμαστεί”, καταλήγει ο Dr. Michael Benton.
Η Ιουρασσική Περίοδος - που κυριαρχούσαν οι δεινόσαυροι - άρχισε πριν 208 έως πριν 146 εκατομμύρια χρόνια. Ο Τορβόσαυρος είναι ένα δείγμα τεράστιου δεινοσαύρου:
Συγκεκριμένα, τα πρώτα ψάρια και οι δεινόσαυροι δεν θα μπορούσαν να εμφανιστούν μέχρι η Γη να γίνει ένας ευνοϊκός βιότοπος για τη ζωή.
Παγετωνική περιόδος Χρονική περίοδος (εκατομμύρια έτη) Γεωλογική περίοδος Γεωλογικός αιώνας Τεταρτογενής 2,58 – σήμερα Νεογενής Καινοζωικός Καρού 360 – 260 Λιθανθρακοφόρος και Πέρμια Παλαιοζωικός Ανδέων-Σαχάρας 450 – 420 Ορδοβίκια και Σιλούρια Παλαιοζωικός Κρυογενής 800 – 635 Κρυογενής Νεοπρωτοζωικός Χουρονιανή 2.400 – 2.100 Σιδέρια και Ρυάκια Παλαιοπροτεροζωικός
Ποιός δίνει τα ονόματα στις γεωλογικές περιόδους; Η Διεθνής Επιτροπή Στρωματογραφίας, που αποτελεί τμήμα της Διεθνούς Ένωσης των Γεωλογικών Επιστημών, αναλαμβάνει να δίνει τις ονομασίες των διαφόρων Γεωλογικών Περιόδων και Αιώνων.
Πρόσφατα, οι παλαιοντολόγοι ονόμασαν την περίοδο που ξεκίνησε πριν 600 εκατομμύρια χρόνια και τελείωσε πριν 542 εκατομμύρια χρόνια, Ediacaran. Το νέο όνομα προέρχεται από τα όρη Ediacara στην οροσειρά Flinders της Νότιας Αυστραλίας, όπου βρέθηκαν άριστα διατηρημένα θαλάσσια μαλάκια, από μια εποχή πριν 550 εκατομμύρια χρόνια.
Η περίοδος αυτή βρίσκεται ανάμεσα της Κρυογενούς (όταν η Γη ήταν λίγο πολύ μια χιονομπάλα) και της Κάμβριας, όταν απογειώθηκαν πραγματικά οι σύνθετες μορφές της ζωής.
Οι επιστήμονες έδωσαν τα ονόματα τους στα στρώματα που μελέτησαν. Για παράδειγμα η Περίοδος Δεβόνιον δόθηκε προς τιμήν του Devon. Η Κάμβριος από το ρωμαϊκό όνομα της Ουαλία (Cambria), η Πέρμιαν και η Ιουρασσική από τη Ρωσία και τις Άλπεις, αντίστοιχα.
Μοριακές μελέτες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος μεταξύ ανθρώπων και μεγάλων πιθήκων έζησε περίπου 8 με 4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρώτα οι γορίλες και έπειτα οι χιμπαντζήδες διαχωρίστηκαν από την εξελικτική πορεία των ανθρώπων. Το ανθρώπινο DNA είναι 98,4% όμοιο με αυτό των πυγμαίων χιμπαντζήδων.
Ο στενότερος επιζών συγγενής των ανθρώπων είναι οι γορίλες και οι χιμπαντζήδες. Οι άνθρωποι δεν εξελίχτηκαν από αυτά τα είδη, αλλά μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο μαζί τους. Έχουν, δε, στενότερη εξελικτική συγγένεια με τα δύο είδη των χιμπαντζήδων: τον Κοινό Χιμπαντζή και τους Μπονόμπο (ή Πυγμαίους Χιμπαντζήδες). Διεξοδική έρευνα του γονιδιώματος έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι "έπειτα από 6.5 εκατομμύρια χρόνια ξεχωριστής εξέλιξης, οι διαφορές μεταξύ χιμπαντζήδων και ανθρώπων είναι δέκα φορές μεγαλύτερες από αυτές μεταξύ δύο τυχαίων ανθρώπων, και δέκα φορές λιγότερες από τις διαφορές μεταξύ αρουραίων και ποντικιών".
Οι ομοιότητες του DNA ανθρώπων και χιμπαντζήδων κυμαίνονται μεταξύ 95% και 99%. Η ανθρώπινη εξέλιξη χαρακτηρίζεται από έναν μεγάλο αριθμό σημαντικών μορφολογικών, εξελικτικών, φυσιολογικών και συμπεριφορικών αλλαγών, οι οποίες συνέβησαν από τότε που διαχωρίστηκε η εξελικτική πορεία του ανθρώπου από τους χιμπαντζήδες. Η πρώτη σημαντική διαφορά είναι η ανάπτυξη της δίποδης όρθιας στάσης, η οποία επιφέρει και άλλες ανατομικές αλλαγές. Έπειτα, οι αρχαϊκοί άνθρωποι ανέπτυξαν έναν πολύ μεγαλύτερο εγκέφαλο, με μέγεθος περίπου 1.400 cm³- διπλάσιο από αυτόν των χιμπαντζήδων και των γορίλων. Άλλες σημαντικές μορφολογικές αλλαγές αποτελούν η εξέλιξη της δύναμης και τις ακρίβειας στις κινήσεις των άκρων, ένα μικρότερο μασητικό σύστημα, η μείωση των κυνοδόντων, και η κάθοδος του λάρυγγα που έκανε δυνατή την ομιλία. Οι δυνάμεις της φυσικής επιλογής εξακολουθούν να επηρεάζουν τους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως αποδεικνύεται από γενετικές συγκρίσεις των τελευταίων 15.000 χρόνων.
Οι πρώτοι Ανθρωπίδες εμφανίστηκαν πριν από 25,200,000 χρόνια (Ολιγόκαινο): έχουν μεγαλύτερο εγκέφαλο και έχουν αποβάλει την ουρά, διακρίνονται για την κοινωνικότητα και την ενσυναίσθησή τους, ενώ έχουν μεγαλύτερο δέμας.
Η βιολογική τάξη Πρωτεύοντα (Primates) περιλαμβάνει τους προσιμιίδες (στους οποίους συγκαταλέγονται οι λεμούριοι, οι λόρις, οι γαλάγοι και οι τάρσιοι) και τους σιμιίδες (μαϊμούδες και πίθηκοι). Με εξαίρεση τους ανθρώπους, οι οποίοι κατοικούν σε όλες τις ηπείρους της Γης, τα περισσότερα πρωτεύοντα ζουν σε τροπικές ή υποτροπικές περιοχές της Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας. Σύμφωνα με απολιθώματα που έχουν εντοπιστεί, πρόγονοι των πρωτευόντων πιθανότατα έζησαν 65 εκατομμύρια χρόνια πριν, κατά την ύστερη Κρητιδική περίοδο. Οι άνθρωποι ανήκουν στην υποομάδα των Καταρρίνων, κι εξαπλώθηκαν επιτυχώς έξω από την Αφρική, τη Νότια και Ανατολική Ασία, αν και παλαιοντολογικά στοιχεία (απολιθώματα), δείχνουν πως πολλά άλλα είδη καταρρίνων έζησαν κάποια στιγμή και στην Ευρώπη.
Όντας ευπροσάρμοστα θηλαστικά, τα πρωτεύοντα παρουσιάζουν ένα μεγάλο εύρος χαρακτηριστικών. Ορισμένα πρωτεύοντα (όπως οι μεγάλοι πίθηκοι και οι μπαμπουίνοι) δεν είναι δενδρόβια, αλλά όλα τα είδη έχουν ανατομικά χαρακτηριστικά που τα διευκολύνουν στην αναρρίχηση δέντρων. Μεταξύ των διαφόρων τρόπων κίνησης των πρωτευόντων, περιλαμβάνεται το πήδημα από δέντρο σε δέντρο, το περπάτημα στα δύο ή στα τέσσερα άκρα, το περπάτημα στηριζόμενο στις αρθρώσεις των δακτύλων, ή οι ταλαντεύσεις στα κλαδιά των δέντρων. Τα πρωτεύοντα χαρακτηρίζονται από το μεγάλο μέγεθος των εγκεφάλων τους, συγκριτικά με τα άλλα θηλαστικά, καθώς επίσης και από την ιδιαίτερη χρήση της στερεοσκοπικής όρασης, που έχει ως τίμημα την επιδείνωση της όσφρησης, που αποτελεί την κυρίαρχη αίσθηση στα περισσότερα θηλαστικά. Τα πρωτεύοντα έχουν μικρότερο ρυθμό ανάπτυξης από άλλα θηλαστικά ίδιου μεγέθους, και αργούν να ωριμάσουν, αλλά έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Μερικά ζουν μοναχικά, άλλα σε ζευγάρια των δύο φύλων, ενώ άλλα σε ομάδες μέχρι εκατό ατόμων. Τρία, λοιπόν, χαρακτηριστικά βοήθησαν τα πρωτεύοντα (primaries) να πετύχουν στο δενδρόβιο, εντομοφάγο περιβάλλον όπου ζούσαν: • Αρπαχτικά δάχτυλα χεριών και ποδιών • Διοπτρική όραση • Ενώ τα πρώιμα πρωτεύοντα ήταν εντομοφάγα, στη συνέχεια, με προσαρμογή των δοντιών, εξελίχθηκαν και σε φυτοφάγα.
ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΔΕΣ
Τα πρωτεύοντα άρχισαν να εξελίσσονται πριν 65.000.000 χρόνια, δίνοντας γένεση πρώτα στους προσίμιους (prosimians) και στη συνέχεια στις μαϊμούδες. Η ικανότητα της όρθιας βάδισης σημάδεψε την αρχή της εξέλιξης των ανθρωποειδών. Τα πρώτα ανθρωποειδή ήταν αυστραλοπιθηκοειδή, πρόγονοι πολλών επιμέρους ειδών. Θα πρέπει να υπήρξαν πολλά είδη Homo με εγκεφάλους σημαντικά μεγαλύτερους από αυτούς των αυστραλοπηθικοειδών. Πριν από 40.000.000 χρόνια, τα αρχικά πρωτεύοντα χωρίστηκαν σε δύο ομάδες: τους προσίμιους (πριν τις μαϊμούδες) και τα Ανθρωποειδή. Τα ανθρωποειδή ή ανώτερα πρωτεύοντα περιλαμβάνουν τις μαϊμούδες, τους πιθήκους και τους ανθρώπους: • Ημερόβια • Τρέφονται με φύλλα και φρούτα • Η εξέλιξη ευνόησε διάφορες αλλαγές στο σχήμα του ματιού και την έγχρωμη όραση • Εκτεταμένος εγκεφαλικός φλοιός συντονίζει εξελιγμένες αισθήσεις • Ζουν σε κοινότητες με πολύπλοκες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις • Φροντίζουν τα νεαρά άτομα για μεγάλο χρονικό διάστημα, επιτρέποντας τη μάθηση
Με τον όρο Ανθρωπίδες (ή: Ανθρωποειδή, ή: Μεγάλους Πιθήκους) εννοούμε κάθε μέλος της βιολογικής οικογένειας Hominidae, η οποία περιλαμβάνει ανώτερα θηλαστικά, όπως είναι ο άνθρωπος, οι χιμπατζίδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. To φυλογενετικό δέντρο των σωζόμενων Ανθρωπιδών: Ο τελευταίος κοινός πρόγονος των Ανθρωπιδών έζησε περίπου 13 εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν οι πρόγονοι των ουρακοτάγκων "αποκόπηκαν" από την εξελικτική πορεία των προγόνων των άλλων τριών γενών, ενώ ολόκληρη η οικογένεια των Ανθρωπιδών αποσπάστηκε από την οικογένεια των Υλοβατιδών πριν 15-20 εκατομμύρια χρόνια. Η οικογένεια των Ανθρωπιδών περιλαμβάνει δύο υποοικογένειες, τους Ανθρωπίνες και τους Ponginae.
Το πρώτο ανθρωποειδές αποκαλείται Eosimias, είναι ηλικίας 45.000.000 χρόνων και βρέθηκε στην Κίνα ως απολίθωμα που είχε δύο σιαγόνες.
Οι σύγχρονοι άνθρωποι εξελίχθηκαν μέσα στα τελευταία 600.000 χρόνια και το δικό μας είδος (HOMO SAPIENS SAPIENS) τα τελευταία 200.000 xρόνια.Αν και αμφισβητείται έντονα, φαίνεται αρκετά πιθανό ότι ο Homo sapiens εξελίχθηκε στην Αφρική και στη συνέχεια μετανάστευσε εκτός Αφρικής, αντικαθιστώντας τον H. Erectus στην Ευρώπη, και στη συνέχεια στην Ασία.
Είδη πλησιέστερα στον τελευταίο κοινό πρόγονο γοριλών, χιμπαντζήδων και ανθρώπων θα μπορούσαν να ήταν ο Nakalipithecus, απολιθώματα του οποίου έχουν βρεθεί στην Κένυα, και ο Ouranopithecus, που έχει βρεθεί στην Ελλάδα.
Μοριακές έρευνες υποστηρίζουν πως 8 με 4 εκατομμύρια χρόνια πριν, πρώτα οι γορίλες, και στη συνέχεια οι χιμπαντζήδες (γένος Pan) διαχωρίστηκαν από την εξελικτική πορεία του ανθρώπινου γένους. Το ανθρώπινο DNA είναι κατά 98.4% όμοιο με αυτό των χιμπαντζήδων. Τα απολιθώματα των άμεσων προγόνων γορίλων και χιμπαντζήδων είναι περιορισμένα σε αριθμό, κυρίως λόγω των κακών συνθηκών συντήρησης των απολιθωμάτων στα τροπικά δάση.
Άλλοι ανθρωπίδες προσαρμόστηκαν πιθανότατα σε πιο ξηρά περιβάλλοντα, έξω από την ζώνη του Ισημερινού, όπως ακριβώς έκαναν και άλλα ζώα (οι αντιλόπες, οι ύαινες, τα γουρούνια, οι ελέφαντες και τα άλογα κ.α). Η ζώνη του ισημερινού συνεστάλη 8 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αρκετά είδη που εξελίχτηκαν μετά το διαχωρισμό της εξελικτικής πορείας από τους χιμπαντζήδες είναι πλέον γνωστά. Τα κυριότερα είναι:
HOMO ERECTUS TRIGLIENSIS (11 εκ χρόνια πριν), εκπρόσωπος του οποίου είναι ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων.
SAHELANTHROPUS TCHADENSIS (7 εκ. χρόνια πριν) και Orrorin tugenensis (6 εκ. χρόνια πριν).
ARDIPITHECUS (5,5-4,4 εκ. χρόνια πριν), με είδη τον Ar. kadabba και τον Ar. ramidus.
AUSTRALOPITHECUS (4–1.8 εκ. χρόνια πριν), με είδη τον Australopithecus anamensis, τον Australopithecus afarensis, τον Australopithecus africanus, τον Australopithecus bahrelghazali, τον Australopithecus garhi, και τον Australopithecus sediba.4,200,000 χρόνια πριν.
Οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης άρχισε πριν από 4.000.000 χρόνια στην ανατολική Αφρική, από μια ομάδα ζώων που ονομάζονται Αυστραλοπίθηκοι και έφτασε στον Homo sapiens, δηλαδή τον σημερινό άνθρωπο.
AUSTRALOPITHECUS
Αυστραλοπίθηκος (Australopithecus) (εκ του "australis", νότιος στα Λατινικά, και του πίθηκος) είναι ένα γένος ανθρωποειδών που έχει αφανιστεί. Σύμφωνα με παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά στοιχεία, το γένος Αυστραλοπίθηκος εξελίχτηκε στην ανατολική Αφρική περίπου 4 εκατομμύρια χρόνια πριν και στη συνέχεια εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την ήπειρο μέχρι να αφανιστεί 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτό το διάστημα έζησαν πολλά είδη αυστραλοπίθηκων όπως ο Australopithecus anamensis, ο A. afarensis, ο A. sediba, και ο A. africanus. Μέχρι πρότινος είδη σαν τον A. robustus και τον A. boisei, πιστεύεται πως αποτελούσαν μέλη του ίδιου γένους των Αυστραλοπιθήκων.
Παρ'όλα αυτά, πρόσφατα δεδομένα υποδεικνύουν πως αποτέλεσαν ένα ξεχωριστό γένος, γεγονός που διαίρεσε τις αυστραλοπιθηκίνες σε δύο γένη: τον Αυστραλοπίθηκο (λεπτοφυείς αυστραλοπιθηκίνες), και τον Παράνθρωπο (Paranthropus) (εύρωστες αυστραλοπιθηκίνες). Είναι κοινά αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα πως οι αυστραλοπίθηκοι διαδραμάτισαν έναν καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη εξέλιξη, και αποτέλεσαν πρόγονο του Homo habilis, Homo ergaster και, κατ’ ακολουθίαν, του σύγχρονου ανθρώπου.
KENYANTHROPUS (3–2.7 εκ. χρόνια πριν), με είδος τον Kenyanthropus platyops.
PARANTHROPUS (2,700,000 χρόνια πριν), με υποείδη τον P. aethiopicus, τον P. boisei, και τον P. robustus.
HOMO(2 εκ. χρόνια πριν - σήμερα), με είδη τον Homo habilis, τον Homo rudolfensis, τον Homo ergaster, τον Homo georgicus, τον Homo antecessor, τον Homo cepranensis, τον Homo erectus, τον Homo heidelbergensis, τον Homo rhodesiensis, τον Homo neanderthalensis, τον Homo sapiens idaltu, τους Αρχαϊκούς Homo sapiens, και τον Homo floresiensis.
Ο HOMO SAPIENS είναι το μόνο σωζόμενο είδος του γένους Homo. Αν και πολλά αφανισμένα είδη Homo πιθανότατα υπήρξαν πρόγονοι του Homo sapiens, αρκετά είδη απλά συγγένευαν με το είδος, έχοντας εξελιχθεί προς διαφορετική κατεύθυνση από αυτήν του Homo sapiens. Δεν υπάρχει ακόμα ομοφωνία σχετικά με το ποιες από αυτές τις ομάδες πρέπει να θεωρούνται ξεχωριστό είδος και ποιες υποείδος. Σε μερικές περιπτώσεις αυτό οφείλεται στην έλλειψη απολιθωμάτων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις λόγω των μικρών διαφορών που ξεχωρίζουν ένα είδος στο γένος Homo.
O Homo Erectus Trigliensis (Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων) εντοπίστηκε απο τον Δρα Άρη.Ν.Πουλιανό και την επιστημονική του ομάδα (18/09/1960) στο σπήλαιο των Πετραλώνων στη Χαλκιδική, στην Ελλάδα. Εκτιμάται οτι έζησε 2,000,000 χρόνια πριν.
ΗΟΜΟ ΗΑΒΙLIS (Ο Ικανός Άνθρωπος)2,400,000 χρόνια πριν
Ο HOMO HABILIS έζησε περίπου 2,4 με 1,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Υπήρξε ένα από τα πρώτα μέλη του γένους Homo που έζησε στη Νότια και Ανατολική Αφρική στα τέλη της Πλειόκαινου ή στις αρχές της Πλειστόκαινου εποχής, 2,5–2 εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν και εξελίχτηκε από τις Αυστραλοπιθηκίνες. Ο H. habilis είχε μικρότερους γομφίους και μεγαλύτερο εγκέφαλο από τις Αυστραλοπιθηκίνες, και κατασκεύαζε λίθινα εργαλεία και πιθανότατα και εργαλεία από οστά ζώων.
Από τους πρώτους ανθρωπίδες που εντοπίστηκαν, ο Homo habilis ονομάστηκε "επιδέξιος άνθρωπος" από τον Λούις Λεκεϋ, τον ερευνητή που τον ανακάλυψε, κυρίως λόγω της σχέσης του με τα λίθινα εργαλεία. Ορισμένοι επιστήμονες προτείνουν να επαναταξινομηθεί το συγκεκριμένο είδος έξω από το γένος Homo, και να προσδιοριστεί ως είδος του γένους Αυστραλοπίθηκος, λόγω της μορφολογίας του σκελετού του που καθιστούσε το είδος δενδρόβιο, σε αντίθεση με τον διποδισμό των άλλων ειδών Homo.
Παρόλο που μέχρι πρότινος o HOMO HABILIS θεωρούνταν το παλαιότερο γνωστό είδος του γένους Homo, τον Μάιο του 2010 ανακοινώθηκε η περιγραφή ενός νέου είδους, του HOMO GAUTENGENSIS, απολιθώματα του οποίου βρέθηκαν στην Νότια Αφρική. Ο Homo gautengensis έζησε πιθανότατα πριν τον Homo habilis, γεγονός που τον καθιστά το παλαιότερο γνωστό μέλος του γένους Homo.
Υπάρχουν προτεινόμενες περιγραφές και ονομασίες απολιθωμάτων της περιόδου 1,9–1,6 εκατομμύρια χρόνια πριν, η σχέση των οποίων με τον Homo habilis δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη. Ο Homo rudolfensis αναφέρεται σε ένα κομμάτι κρανίου που εντοπίστηκε στην Κένυα. Παραμένει αμφιλεγόμενο κατά πόσο το συγκεκριμένο απολίθωμα αποτελεί ξεχωριστό είδος, ή απλά έναν ακόμα Homo habilis, γεγονός που έχει διχάσει την επιστημονική κοινότητα.
Ο HOMO GEORGICUS, από τη Γεωργία, ίσως να υπήρξε το εξελικτικά ενδιάμεσο είδος μεταξύ Homo habilis και Homo erectus,ή ένα υποείδος του Homo erectus.
Τα πρώτα απολιθώματα του HOMO ERECTUS εντοπίστηκαν από τον Ολλανδό φυσικό Γιουτζίν Ντουμπουά το 1891 στην νήσο Ιάβα της Ινδονησίας.
Αρχικά ονόμασε τα απολιθώματα PITHECANTHROPUS ERECTUS βάσει των μορφολογικών τους χαρακτηριστικών, τα οποία πίστεψε πως ήταν ενδιάμεσα μεταξύ ανθρώπων και άλλων πιθήκων.] Ο Homo erectus (H. erectus) έζησε 1,8 εκατομμύρια μέχρι 70.000 χρόνια πριν (πιθανότατα αφανίστηκε από την έκρηξη Τόμπα, παρόλο που ο Homo erectus soloensis και ο Homo floresiensis επιβίωσαν). Ο HOMO ERECTUS μετανάστευσε μαζικά από την Αφρική στην Ευρασία.
Στην πρώιμη φάση, 1,8 με 1,2 εκατομμύρια χρόνια πριν, έζησε ο Homo ERGASTER, ο οποίος θεωρείται είτε ξεχωριστό είδος, είτε υποείδος του Homo erectus, δηλαδή αποκαλείται Homo erectus ergaster.
Κατά την πρώιμη Πλειστόκαινο, 1,5-1 εκατομμύριο χρόνια πριν, στην Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη, πληθυσμοί του HOMO HABILIS πιστεύεται πως ανέπτυξαν μεγαλύτερους εγκεφάλους, και έφτιαξαν πιο περίπλοκα εργαλεία. Αυτές όπως και άλλες παρόμοιες διαφορές, υπήρξαν αρκετές για τους ανθρωπολόγους για να τα κατανείμουν ως το ξεχωριστό είδος Homo erectus.
O HOMO ERECTUS υπήρξε ο πρώτος ανθρώπινος πρόγονος που προχωρούσε τελείως όρθιος.Αυτό έγινε δυνατό όταν η εξέλιξη "σταθεροποίησε" τα γόνατα και μετακίνησε τη θέση του foramen magnum (η οπή του κρανίου που αρχίζει η σπονδυλική στύλη). Ίσως να υπήρξε και το πρώτο είδος που χρησιμοποίησε τη φωτιά για να ψήσει κρέας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα Homo erectus αποτελεί ο Άνθρωπος του Πεκίνου (HOMO ERECTUS PEKINENSIS).
Άλλα απολιθώματα εντοπίστηκαν στην Ασία (κυρίως στην Ινδονησία, την Αφρική και την Ευρώπη. Πολλοί παλαιοανθρωπολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο Homo ergaster για τους μη-Ασιατικούς τύπους του πληθυσμού, και αποκαλούν Homo erectus μόνο τα απολιθώματα που έχουν εντοπιστεί στην Ασία και τηρούν ορισμένες σκελετικές και οδοντικές συνθήκες που τους ξεχωρίζουν ελαφρώς από τον H. ergaster.
Είδη που πιθανότατα εμφανίστηκαν μεταξύ του H. erectus και του H. heidelbergensis:
Ο HOMO ANTECESSOR, γνωστός από τα απολιθώματα που βρέθηκαν σε Ισπανία (Atapuerca) και Αγγλία, χρονολογείται στα 900.000 χρόνια πριν.
Ο Homo CEPRANENSIS αναφέρεται σε ένα κρανίο που εντοπίστηκε στην Ιταλία και εκτιμάται να έχει ηλικία 800.000 ετών.
Ο HOMO HEIDELBERGENSIS (Χαϊδελβέργιος Άνθρωπος) έζησε 600.000 χρόνια πριν. Χαρακτηρίζεται από μερικούς επιστήμονες ως Homo sapiens heidelbergensis ή Homo sapiens paleohungaricus (Παλαιοουγγρικός) και είναι ο πρώτος που χρησιμοποίησε λίθους ως προέκταση του χεριού του, 500,000 χρόνια πριν.
Ο Homo RHODESIENSIS εκτιμάται πως έζησε πριν 300.000–125.000 χρόνια. Αρκετοί ερευνητές πιστεύουν πως ο H. rhodesiensis ανήκει στην ίδια ομάδα με τον Homo heidelbergensis, ενώ άλλοι τον επαναταξινομούν στην κατηγορία Αρχαϊκός ή Ροδεσιανός Homo sapiens (Homo sapiens rhodesiensis).Ο Homo neanderthalensis εμφανίστηκε 400.000[26] χρόνια πριν. Χαρακτηρίζεται και ως Homo sapiens neanderthalensis, καθώς υπάρχει αντιπαράθεση σχετικά με την περιγραφή του Νεάντερταλ ως ξεχωριστού είδους, ή υποείδους του H. sapiens.
Οι ερευνητές έβγαλαν το γενικότερο συμπέρασμα ότι οι Νεάντερταλ πιθανότατα εξαφανίστηκαν σχεδόν μόλις εμφανίστηκαν οι -προερχόμενοι από την Αφρική- πρώτοι “χόμο σάπιενς” στα εδάφη τους, στην Ευρώπη και την Ασία, πράγμα που έλαβε χώρα πριν από περίπου 44.000 – 40.000 χρόνια, και έτσι δεν συνυπήρξαν μαζί τους τουλάχιστον για 10.000 χρόνια, όπως υποστηρίζει η κυρίαρχη θεωρία. Μερικοί επιστήμονες πιστεύουν ότι οι Νεάντερταλ κατάφεραν να επιβιώσουν σε μερικά απομονωμένα μέρη της Ευρώπης, όπως στη Νότια Ισπανία και το Γιβραλτάρ, μέχρι πριν από 24.000 -29.000 χρόνια κι ενώ πια η Ευρώπη είχε «καταληφθεί» από τους χόμο σάπιενς.
Παρόλο που η επιστημονική κοινότητα δεν έχει καταλήξει ακόμα σε κάποιο συμπέρασμα, έρευνες πάνω στο μιτοχονδριακό DNA υποδεικνύουν πως δεν έγινε κάποια σημαντική μεταφορά γονιδίων μεταξύ H. neanderthalensis και H. sapiens, και κατά συνέπεια, τα δύο είδη μοιράστηκαν τον τελευταίο κοινό πρόγονο τους 660.000 πριν. Το 1997, ο ερευνητής Μαρκ Στόουνκινγκ είπε: "Τα αποτελέσματα έρευνας στο μιτοχονδριακό DNA οστών των Νεάντερταλ υποδεικνύουν πως οι Νεάντερταλ δεν συνέβαλαν στο DNA των σύχρονων ανθρώπων, άρα δεν είναι πρόγονοι μας. Μεταγενέστερες έρευνες υποστήριξαν αυτή την υπόθεση.
Όμως, το 2010 η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος των Νεάντερταλ έδειξε πως υπήρξε διασταύρωση με τον H. sapiens περίπου 75.000 χρόνια πριν (αφότου ο H. sapiens μετακινήθηκε έξω από την Αφρική, αλλά πριν χωριστεί ο πληθυσμός σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Ασία. Σχεδόν όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν 1% με 4% DNA που προέρχεται από το DNA των Νεάντερταλ. Αυτό το ποσοστό του 1-4% DNA είναι υπαρκτό μόνο στους μη-Αφρικανικούς ανθρώπους.Ο ανταγωνισμός με τον Homo sapiens οδήγησε στον αφανισμό των Νεάντερταλ. Πιθανότατα συνυπήρξαν στην Ευρώπη για τουλάχιστον 10.000 χρόνια.
Ο HOMO SAPIENS (Άνθρωπος ο Σοφός) ζει τα τελευταία 2,800,000 χρόνια. Μεταξύ 400.000 και 250.000 χρόνια πριν, εμφανίστηκε η τάση κρανιακής επέκτασης και χρήσης πιο περίπλοκων εργαλείων, γεγονός που αποτελεί απόδειξη μετάβασης από τον H. erectus στον H. sapiens. Άλλα αποδεικτικά στοιχεία υποδεικνύουν πως υπήρξε μετακίνηση των πληθυσμών του H. erectus έξω από την Αφρική, και ακολούθησε η περαιτέρω εξέλιξη και ειδογένεση του H. sapiens από τον H. erectus στην Αφρική. Μία μεταγενέστερη μετακίνηση μέσα και έξω από την Αφρική αντικατέστησε εντέλει τους διάσπαρτους πληθυσμούς του H. erectus. Η θεωρία αυτή είναι γνωστή και ως Θεωρία "Πέρα από την Αφρική". Τα υπάρχοντα ευρήματα δεν αποκλείουν την εξέλιξη σε διαφορετικές περιοχές, ή την πρόσμιξη των H. sapiens με άλλος υπάρχοντες πληθυσμούς Homo. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν πως οι άνθρωποι είναι γενετικά αρκετά ομογενείς. Αυτό σημαίνει πως το DNA δύο ατόμων είναι πολύ πιο όμοιο συγκριτικά με τα άλλα ζώα, γεγονός που ίσως οφείλεται στην σχετικά πρόσφατη εξέλιξη του είδους.
Το είδος HOMO SAPIENS αποτελείται από δύο υποείδη, τον HOMO SAPIENS SAPIENS (σύγχρονο άνθρωπο), και τον HOMO SAPIENS IDALTU, που έζησε πριν 160.000 στην Αιθιοπία και έχει αφανιστεί.
O HOMO FLORESIENSIS (Άνθρωπος Φλόρες) έζησε περίπου 700.000 χιλιάδες χρόνια πριν, και συχνά αποκαλείται HOBIT λόγω του μικρού μεγέθους του, που πιθανότατα ήταν αποτέλεσμα κάποιου είδους νανισμού. Ο H. floresiensis αποτελεί αξιοπρόσεκτο παράδειγμα όχι μόνο λόγω του μεγέθους του, αλλά και λόγω της ηλικίας του, όντας ένα αρκετά πρόσφατο μέλος του γένους Homo, που παρουσιάζει παρ'όλα αυτά αρκετά μη-κοινά χαρακτηριστικά με τους σύγχρονους ανθρώπους. Με άλλα λόγια ο H. floresiensis μοιράζεται έναν κοινό πρόγονο με τους σύγχρονους ανθρώπους, η εξελικτική πορεία των απογόνων του διαιρέθηκε στα δύο, και συνεχίστηκε ανεξάρτητα.
Το κυριότερο εύρημα είναι ένας σκελετός που ανήκε σε γυναίκα ηλικίας περίπου 30 ετών. Εντοπίστηκε το 2003 και χρονολογείται στα 18.000 χρόνια πριν. Η γυναίκα εκτιμάται να είχε ύψος ενός μέτρου και εγκέφαλο μόνο 380 cm3 (μέγεθος μικρότερο ακόμα και από αυτόν του χιμπαντζή και κατά ένα τρίτο μικρότερο του μέσου μεγέθους του εγκεφάλου του H. sapiens, 1400 cm3). Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει ομοφωνία στην επιστημονική κοινότητα σχετικά με το κατά πόσο ο H. floresiensis αποτελεί ανεξάρτητο είδος ή όχι.
Ορισμένοι επιστήμονες υποστηρίζουν πως ο H. floresiensis ήταν ένας μοντέρνος H. sapiens που υπέφερε από μία ακραία μορφή παθολογικού νανισμού. Αυτή η υπόθεση υποστηρίζεται εν μέρη, καθώς οι σύγχρονοι άνθρωποι που ζουν στο Φλόρες, το νησί που βρέθηκαν τα απολιθώματα, είναι μικρόσωμοι. Αυτό σε συνδυασμό με τον παθολογικό νανισμό, πιστεύεται από μερικούς πως είναι επαρκές για να δικαιολογήσει την εμφάνιση ανθρώπων με αυτά τα χαρακτηριστικά. Επίσης δεύτερο σημαντικό επιχείρημα, αποτελεί το γεγονός πως χαρακτηριστικά εργαλεία του H. sapiens εντοπίστηκαν μαζί με τον H. floresiensis. Παρ’όλα αυτά η υπόθεση του παθολογικού νανισμού αδυνατεί να εξηγήσει τα επιπλέον ανατομικά χαρακτηριστικά που δεν εντοπίζονται στους σύγχρονους ανθρώπους (νάνους και μη), αλλά εμφανίζονται κυρίως σε αρχαιότερα μέλη του γένους. Πέρα από τα κρανιακά χαρακτηριστικά, οι διαφορές αφορούν μεταξύ άλλων τη μορφή των οστών στον καρπό, τον ώμο, τον πήχη, τα γόνατα και τα πόδια.
Φυλετικός διμορφισμός είναι η ανάπτυξη ευδιάκριτων μορφολογικών (φαινοτυπικών) διαφορών μεταξύ θηλυκών και αρσενικών ατόμων σε ένα είδος ή πληθυσμό. Πιο απλά, φυλετικό διμορφισμό έχουμε όταν τα αρσενικά και τα θηλυκά ενός είδους παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά (π.χ. στο μέγεθος, στο χρώμα κτλ.). Homo Erectus (ο Όρθιος Άνθρωπος)
Το πρώτο ανθρωποειδές που εγκατέλειψε την Αφρική ήταν ο Homo erectus. Διαθέτοντας σχετικά μεγάλο εγκέφαλο, υπήρξε το μακροβιότερο είδος Homo.
Γιατί ο H. erectus ήταν τόσο πετυχημένος; • Λιγότερος φυλετικός διμορφισμός- όρθια στάση • Πιθανοί δεσμοί ζευγών, γάμοι • Λιγότερες τρίχες στο σώμα= ένδυση με γούνες, άλλα ρούχα • Ικανότητα να επεκταθεί βόρεια • Γρήγορη προσαρμογή στο περιβάλλον χωρίς φυσικές αλλαγές • Ο πολιτισμός ήταν η βασική αιτία για την επιτυχία του H. Erectus • Οργανωμένο κυνήγι • Ικανότητα προστασίας από θηρευτές • Έλεγχος φωτιάς • Πιθανές κατασκηνώσεις • Χρήση εργαλείων
NEANDERTHAL
Η κοιλάδα Νεάντερταλ (Γερμανικά: Neandertal) βρίσκεται στο ομόσπονδο κρατίδιο της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας στη Γερμανία, 12 χιλιόμετρα ανατολικά του Ντίσελντορφ. Η κοιλάδα αυτή του ποταμού Ντίσελ, που αποτελεί παραπόταμο του Ρήνου, ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του θεολόγου Γιοάχιμ Νεάντερ (Joachim Neander) που έζησε τον 17ο αιώνα στην περιοχή. Στο επώνυμο Neander προστέθηκε η κατάληξη thal που σημαίνει 'κοιλάδα' στα γερμανικά και η οποία μεταβλήθηκε σε tal το 1901. Το 1856 μερικοί εργάτες οι οποίοι ανέσκαπταν την περιοχή για την εξόρυξη άνθρακα, βρήκαν μέσα στη σπηλιά Φελιτχόφερ ένα απολιθωμένο κρανίο και μερικά οστά ανθρώπινου σκελετού, των οποίων τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά δεν έμοιαζαν με τα χαρακτηριστικά καμιάς σύγχρονης ανθρώπινης φυλής. Τα ευρήματα παραδόθηκαν στον Γερμανό φυσιοδίφη Γιόχαν Κάρλ Φούλροτ, ο οποίος εξέφρασε την άποψη ότι επρόκειτο για απολιθωμένο σκελετό προϊστορικού ανθρώπου. Άλλοι μελετητές της εποχής δεν συμφώνησαν και έδωσαν διάφορες εξηγήσεις για την ιδιοτυπία των μορφολογικών χαρακτηριστικών των οστών.
Αργότερα, παρόμοιοι σκελετοί βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής, και αποδείχτηκε πως οι σκελετοί αυτοί ανήκαν σε μία ιδιαίτερη ομάδα ανθρώπων που διέφερε από την ομάδα του Χόμο Σάπιενς στην οποία ανήκουν οι σύγχρονοι άνθρωποι. Η επιστημονική ονομασία που δόθηκε σε αυτό το ανθρώπινο είδος είναι Homo neanderthalensis, δηλαδή "Νεάντερταλ άνθρωπος". Επειδή τα οστά του σκελετού που βρέθηκαν ήταν χοντρά προτάθηκε η ονομασία Homo primigenus (πρωτογενής άνθρωπος). Σήμερα η ονομασία Νεάντερταλ είναι γενικευμένη και αναφέρεται σε όλους τους πρωτόγονους ανθρώπους που εμφανίστηκαν στη Γη πριν από εκατό με διακόσιες χιλιάδες χρόνια.
176,000 χρόνια πριν παρατηρούνται οι πρώτες σπηλαίες κατοικίες, κατασκευασμένες από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. 115.000 χρόνια πριν σημειώνονται οι πρώτες συμβολικές σπηλαιογραφίες (σπήλαιο Los Aviones Ισπανίας).
Οι Νεάντερταλ έζησαν κατά το ανώτερο Πλειστόκαινο, και συγκεκριμένα στη Μέση Παλαιολιθική εποχή. Εξαφανίσθηκαν στις αρχές της τελευταίας παγετώδους περιόδου, η οποία τοποθετείται πριν από σαράντα μέχρι εβδομήντα χιλιάδες χρόνια, οπότε άρχισε να εξαπλώνεται ο Χόμο Σάπιενς, ο οποίος, σύμφωνα με τη γνώμη των περισσότερων παλαιοντολόγων, δεν κατάγεται από τον Νεάντερταλ, παρόλο που συνδέεται συγγενικά με αυτόν. Σύμφωνα με μία άποψη, οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν γιατί δεν μπόρεσαν να συναγωνιστούν με επιτυχία τους συγγενείς τους. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι υπήρξε εκτεταμένη διασταύρωση μεταξύ των δύο ειδών. Οπωσδήποτε, όμως, δεν είναι φανερό ότι αντικαταστάθηκαν μόνο από τον Χόμο Σάπιενς και η απότομη εξαφάνισή τους, χωρίς να αφήσουν απογόνους, αφήνει αναπάντητα πολλά ερωτήματα.
Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ είχε σχετικά μικρό ανάστημα, που κυμαινόταν μεταξύ 1,5 και 1,6 μέτρων, με τους άνδρες να είναι πιο ψηλοί από τις γυναίκες. Είχε ισχυρές αρθρώσεις και πιο κοντά οστά σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο. Όπως φαίνεται από τα αποτυπώματα των μυών πάνω στα οστά τους, οι Νεάντερταλ είχαν ογκώδες και ρωμαλέο σώμα, με έντονη τριχοφυΐα και ήταν πιο δυνατοί από τους Χόμο Σάπιενς.Επίσης ο Νεάντερταλ διέφερε από τον σύγχρονο άνθρωπο και ως προς την ιδιαίτερη κατασκευή του κεφαλιού του που ήταν μεγάλο και δυσανάλογο με το υπόλοιπο σώμα του, αφού είχε μεγαλύτερη εγκεφαλική χωρητικότητα της τάξης των 1.600 κυβικών εκατοστών. Υστερούσε όμως σε όγκο στους μετωπιαίους λοβούς όπου βρίσκονται τα προκινητικά κέντρα που ελέγχουν τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες, άρα ήταν μειωμένης πνευματικής ικανότητας σε σχέση με τον σημερινό άνθρωπο. Είχε μεγάλες οφθαλμικές κόγχες, μεγάλα ζυγωματικά, μεγάλα ρουθούνια και έντονες γωνίες στο πρόσωπο, ενώ οι γνάθοι του ήταν δυνατές και προεξείχαν. Η πάνω γνάθος ήταν χονδροειδής και εμπόδιζε τη μεταβίβαση χαμηλής θερμοκρασίας μέσα στους γναθικούς κόλπους, πράγμα που αύξανε την αντοχή τους στο ψύχος, αφού το κλίμα των περιοχών όπου ζούσε ήταν πολύ πιο υγρό και ψυχρό σε σχέση με σήμερα. Η παρεγκεφαλίδα και η ινιακή περιοχή ήταν αναπτυγμένες. Το ινιακό τμήμα, σύμφωνα με ορισμένους ανθρωπολόγους, βρισκόταν στη θέση που υπάρχει και στον σημερινό άνθρωπο.
Το μέτωπο του Νεάντερταλ ήταν γερμένο προς τα πίσω και τα υπερόφρυα τόξα έντονα, παχιά και προεξέχοντα. Το πίσω μέρος του κρανίου του παρουσιάζει ένα εξόγκωμα, που ονομάζεται κόρυμβος. Σύμφωνα με τη γνώμη άλλων, ήταν μετατοπισμένο προς τα πίσω. Η όρθια στάση και το βάδισμά του πιστεύεται ότι ήταν ατελή, ενώ τα πόδια του παρουσίαζαν μια ελαφριά κάμψη στα γόνατα και το κεφάλι του έγερνε προς τα εμπρός. Τα οστά της κνήμης παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική κύρτωση, τα κάτω άκρα ήταν σχετικά κοντά και οι βραχίονές του προεξείχαν προς τα εμπρός. Ο εγκέφαλός του παρουσιάζει αρχαϊκούς χαρακτήρες και είναι φανερό πως ο ψυχισμός του παλαιάνθρωπου αυτού πρέπει να ήταν κατώτερος από οποιαδήποτε σημερινή φυλή. Εικάζεται ότι οι γυναίκες κυοφορούσαν 11 μήνες. Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα ευρήματα που αφορούν στις συχνότητες στις οποίες ήταν συντονισμένο το αυτί του, μετά από μελέτες ως προς το μέγεθος και το σχήμα των οσταρίων του αυτιού τα οποία οποία μετατρέπουν τους ήχους σε ηχητικά σήματα προς τον εγκέφαλο. Οι συχνότητες της φυσιολογικής ομιλίας σήμερα είναι 2-4 KHz, παρόμοιες με αυτές του Homo heidelbergensis, πρόγονου του Νεάντερταλ με τον οποίο είχαν την ίδια περίπου λειτουργία αυτιών. Αυτό ερμηνεύεται ως ένδειξη ότι ο Homo heidelbergensis, που ίσως έζησε 500.000 πριν, αναπαρήγαγε νοήμονες φωνητικούς ήχους που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια πρωτογλώσσα, μια πρώτη μορφή ομιλίας.
Ο Νεάντερταλ κατασκεύαζε λίθινα εργαλεία, στη λεγόμενη μουστέρια λιθοτεχνία με την οποία αξιοποιούνταν καλύτερα η πρώτη ύλη για την κατασκευή πιο εκλεπτυσμένων λίθινων εργαλείων. Η λιθοτεχνία του ήταν πολύ ανώτερη και με μεγαλύτερη πολυπλοκότητα εργαλειακών συνόλων σε σχέση με την ολδοβιανή λιθοτεχνία του Χόμο Χάμπιλις (Homo habilis) και την αχελαία του Χόμο Ερέκτους (Homo erectus). Επίσης σχημάτιζε αφηρημένες σκέψεις για την επεξεργασία του πυριτόλιθου και χάραζε ορισμένα σημάδια σε βότσαλα χωρίς να έχει εξακριβωθεί ακόμα η σημασία τους. Παρήγαγε μια υποτυπώδη τέχνη, αφού έχουν ανακαλυφθεί ζωγραφιές στις σπηλιές όπου ζούσε, ενώ ίσως χρησιμοποιούσε οστέινα μουσικά όργανα και είχε ανεπτυγμένο προφορικό λόγο. Ακόμα έκανε χρήση της φωτιάς και των ρούχων.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο άνθρωπος του Νεάντερταλ συμμετείχε σε διάφορες τελετουργίες, πράγμα που σημαίνει ότι είχε θρησκευτική συνείδηση, ενώ φαίνεται ότι πίστευε στην ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής. Έθαβε του νεκρούς του και μάλιστα σε πλάγια στάση με λυγισμένα τα γόνατα, ενώ ο ενταφιασμός των νεκρών γινόταν τελετουργικά, αφού βρέθηκε σε τάφο απολιθωμένη γύρη αγριολούλουδων και ένας κύκλος από κέρατα αγριοκάτσικου. Υπάρχουν επίσης αποδείξεις ότι φρόντιζε τα άρρωστα ή τραυματισμένα άτομα της ομάδας του, αφού ζούσε με την οικογένειά του που ήταν συμπαγής και οργανωμένη. Γενικότερα είναι αξιοσημείωτη η πρόοδος που παρουσίασε στην συμπεριφορά, στην σκέψη και την καλλιέργεια, που σημαίνει ότι στο συγγενές με το σύγχρονο άνθρωπο γονιδιακό του απόθεμα είχε αρχίσει η έκφραση όλο και πιο προχωρημένων ανθρώπινων χαρακτηριστικών που τελειοποιήθηκαν στο είδος μας.
Οι Νεάντερταλ πρέπει να ζούσαν παράλληλα με τους Χόμο Σάπιενς (Κρο Μανιόν) για κάποιο διάστημα, αλλά ανταγωνιστικά. Οι πρώτοι δεν είχαν εξαπλωθεί σε πολλά μέρη, καταδεικνύοντας τη μη προσαρμοστικότητά τους και τη μικρής διάρκειας ύπαρξή τους. Δείγματά τους βρέθηκαν στη νότια και κεντρική Ευρώπη, στην κεντρική Ασία στην περιοχή του σημερινού Ουζμπεκιστάν, καθώς και στη νοτιοδυτική Ασία. Απολιθώματά τους δεν βρέθηκαν στην Αφρική, την Αμερική και την ανατολική Ασία.Η απότομη εξαφάνιση των Νεάντερταλ έχει γίνει αντικείμενο πολλών μελετών. Αν και δεν έχουν εξακριβωθεί τα αίτια, έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες που μπορεί να οδήγησαν αυτό το είδος σε αφανισμό. Μία από αυτές υποστηρίζει ότι οι Νεάντερταλ έπεσαν θύματα της γενοκτονίας που εξαπέλυσαν οι Χόμο Σάπιενς, εξαιτίας των μαζικών τάφων που ανακαλύφθηκαν και που φέρουν ενδείξεις βίαιων θανάτων.
Ο Κάρολος Δαρβίνος πίστευε ότι ο αγώνας ανάμεσα στα συγγενικά είδη ήταν πολύ σκληρός. Οι Χόμο Σάπιενς όμως δεν ήταν τόσο μυώδεις όσο οι Νεάντερταλ, οπότε ήταν δύσκολο να τους εξοντώσουν, είχαν όμως υψηλότερη ευφυΐα και κατάφεραν να επικρατήσουν. Άλλη θεωρία που έχει διατυπωθεί είναι ότι οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν λόγω της μεγάλης ρινικής κοιλότητας που είχαν οι οποία τους έκανε ευάλωτους σε ασθένειες που σχετίζονταν με το κρύο στη μεσοπαγετώδη περίοδο όπου ζούσαν, ενώ μία άλλη υποστηρίζει ότι έπεσαν θύματα μεγάλης επιδημίας που μείωσε τον πληθυσμό τους σε χαμηλά επίπεδα και τελικά εξαφανίστηκαν. Η τελευταία όμως θεωρία αδυνατεί στο να εξηγήσει πως οι Χόμο Σάπιενς δεν επηρεάστηκαν από μια τυχόν επιδημία. Τέλος υπάρχει η υπόθεση ότι οι Χόμο Σάπιενς υπερτερούσαν αριθμητικά και κατάφεραν να αφομοιώσουν με επιμειξίες τους Νεάντερταλ, πράγμα που σημαίνει ότι γονίδια των Νεάντερταλ υπάρχουν στον σύγχρονο άνθρωπο.
1,700,000 χρόνια πριν εμφανίζονται οι πρώτοι λίθινοι πελέκεις, στην Τανζανία, που θα τους διαδεχθούν, 300.000 χρόνια αργότερα, τα οργανικά εργαλεία (τα κατασκευασμένα από κέρατα ζώων, οστά, κλπ). Μέχρι περίπου 10.000 χρόνια πριν, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν ως τροφοσυλλέκτες. Σχημάτιζαν μικρές νομαδικές ομάδες, που αποτελούσαν τις απλούστερες μορφές κοινωνίας. Η ανάπτυξη της γεωργίας οδήγησε στην Νεολιθική επανάσταση, όπου οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά σε μόνιμους οικισμούς, εξημέρωσαν τα ζώα και αξιοποίησαν τη χρήση μεταλλικών εργαλείων. Η γεωργία βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και της συνεργασίας, και συνέβαλε στη δημιουργία πολύπλοκων κοινωνιών.
Οι πρώτοι θαλασσοπόροι
65,000 χρόνια πριν εποικίζεται η Ωκεανία από τον homo sapiens.
46,000 xρόνια πριν μορφοποιείται το είδος μας, ο HOMO SAPIENS SAPIENS, που εκφράζεται αφηγηματικά με σπηλαιογραφίες χρωματισμένες με ώχρα και με μουσικά όργανα. 29,500 χρόνια πριν κατασκευάζονται οι πρώτες "Αφροδίτες" (σχηματικά ειδώλια της θεάς της γονιμότητας) από πέτρα.
32,000 χρόνια πριν μεταναστεύει ο HOMO SAPIENS στην αμερικανική ήπειρο, μέσω του Βερίγγειου Πορθμού.
12,000 χρόνια πριν (αρχή Ολοκαίνου και αλλαγή κλίματος προς το θερμότερο ) εξαφανίζονται από τον πλανήτη τα λευκά μαμούθ.
Γύρω στο 11,500 π.Χ. καλλιεργείται για πρώτη φορά η βρώμη.
Το 11,000 π.Χ. τειχίζεται η πρώτη πόλη, η Ιεριχώ.
To 10,500 π.Χ. εξημερώνονται τα πρώτα κατοικίδια ζώα και ο ανθρώπινος πληθυσμός ξεπερνά τα πέντε εκατομμύρια.
Το 9,500 π.Χ. χρησιμοποιούνται πήλινα τούβλα στην οικοδόμηση των πόλεων της Μεσοποταμίας.
To 8,000 π.Χ. καλλιεργείται ρύζι στα ατομικά νοικοκυριά της Ασίας. O ατομικός ορυζώνας γίνεται κριτήριο οικονομικής ευεξίας.
Το 5,500 π.Χ. γίνεται η εξημέρωση των αλόγων.
Πριν από λίγα χρόνια μια ομάδα Eλληνοαμερικανών αρχαιολόγων έκανε μία εντυπωσιακή ανακάλυψη. Βρήκαν τα αρχαιότερα στον κόσμο στοιχεία ναυσιπλοΐας στην περιοχή Πλακιάς Ρεθύμνου. Είναι μία σπουδαία ανακάλυψη στην οποία δεν δόθηκε η αρμόζουσα προσοχή, παρά το γεγονός ότι αυτό το εύρημα κατατάχθηκε στη λίστα με τις δέκα κορυφαίες ανακαλύψεις για το 2010. Η έρευνα της ομάδας με επικεφαλής τον Thomas F. Strasser, την κ. Ελένη Παναγοπούλου και με τη συμβολή του καθηγητή του πανεπιστημίου της Βοστώνης κ. Curtis Runnels, αναγκάζει τους μελετητές να θέσουν σε νέα βάση τα ιστορικά δεδομένα, όσον αφορά στις ικανότητες ναυσιπλοΐας των προϊστορικών ανθρώπων. Οι αρχαιολόγοι έκαναν ανασκαφές σε ένα φαράγγι στην Κρήτη και ανακάλυψαν ευρήματα της παλαιολιθικής εποχής στην ευρύτερη περιοχή της Πρέβελη. Εκεί εντόπισαν 30 τσεκούρια και εκατοντάδες άλλα πέτρινα μικροεργαλεία τα οποία βρέθηκαν σκόρπια σε περίπου 20 διαφορετικά σημεία.
Πριν από την ανακάλυψη, οι επιστήμονες πίστευαν ότι οι άνθρωποι που κατοίκησαν την Κρήτη, την Κύπρο, αλλά και κάποια άλλα ελληνικά νησιά και τη Σαρδηνία, έφτασαν σε αυτά τα μέρη πριν από 12.000 χρόνια. Όμως τα εργαλεία που ανακάλυψε η ομάδα των Ελληνοαμερικανών αρχαιολόγων χρονολογούνται πριν από 130.000 χρόνια. Τα εργαλεία, καθώς και το έδαφος που βρέθηκαν, χρονολογήθηκαν με σύγχρονες μεθόδους. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι βράχοι και τα σπήλαια της περιοχής ανυψώθηκαν με το πέρασμα του χρόνου λόγω γεωλογικής δραστηριότητας. Τα τμήματα που ήρθαν στην επιφάνεια αντιπροσωπεύουν τη σειρά των γεωλογικών περιόδων τα οποία αποτέλεσαν και το αντικείμενο μελέτης της ομάδας. Κατά την ανάλυση του γεωλογικού στρώματος που βρέθηκαν τα εργαλεία, η ομάδα έφτασε στο συμπέρασμα ότι το έδαφος αυτό ήταν στην επιφάνεια πριν από 130.000 ως 190.000 χρόνια.
Λαμβάνοντας υπ’όψιν το γεγονός ότι η Κρήτη είναι νησί και δεν έχει πρόσβαση απο στεριά εδώ και πέντε εκατομμύρια χρόνια, οι αρχαιολόγοι συμπεραίνουν ότι τα εργαλεία πρέπει να έφτασαν εκεί ακτοπλοϊκώς από προϊστορικούς ανθρώπους. Αυτό σημαίνει ότι η ναυσιπλοΐα υπήρχε στην Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν από την εποχή που πίστευαν οι αρχαιολόγοι και ότι οι πρώτοι Χόμο Σάπιενς ή κάποιοι πρόγονοί τους, χρησιμοποιούσαν σκάφη αξιόπλοα και πραγματοποιούσαν μακρινά ταξίδια. Πριν από αυτή την ανακάλυψη, το παλαιότερο αποδεδειγμένα θαλάσσιο ταξίδι ήταν ο διάπλους κάποιων Χόμο Σάπιενς προς την Αυστραλία, όπου χρειάστηκε να καλύψουν μεγάλες αποστάσεις, έως και 71 χιλιόμετρα, γεγονός που συνέβη 60.000 χρόνια πριν, αν και οι χρονολογήσεις αμφισβητήθηκαν. Αυτό που προκαλεί όμως μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι πως η τεχνοτροπία των ευρεθέντων εργαλείων μοιάζει με κάποια χειροτεχνήματα που ανήκαν σε προϊστορικούς πληθυσμούς της Αφρικής.
Για δεκαετίες οι επιστήμονες πίστευαν ότι αυτοί οι πληθυσμοί της Αφρικής έφτασαν στην Ευρώπη και την Ασία μέσω της Μέσης Ανατολής και στη συνέχεια περνώντας μέσα από την σημερινή Τουρκία στα Βαλκάνια. Τα ευρήματα στην Κρήτη αποτελούν απόδειξη ότι η μετανάστευση των πληθυσμών δεν γινόταν μόνο μέσω ξηράς και ίσως οι διαδρομές να ήταν από τη Βόρεια Αφρική προς την Ισπανία μέσω των Στενών του Γιβραλτάρ ή από την Λιβύη προς την Κρήτη, μία απόσταση περίπου 320 χιλιόμετρα. Αρχικά, υπήρχε η εντύπωση ότι τα πρώτα πλοιάρια δεν ήταν παρά μόνο απλές ξύλινες σχεδίες με ιστία φτιαγμένα από δέρμα ζώων συρραμμένα και στηριγμένα σε κούτσουρα δέντρων για να πιάνουν τον άνεμο. Ωστόσο, ειδικοί στην αρχαία ναυτιλία υποστηρίζουν ότι οι προϊστορικοί ναυτικοί θα χρειάζονταν μια πιο γερή κατασκευή για να διανύσουν την απόσταση από τη βόρεια Αφρική ως την Κρήτη.
2,6 εκατομμύρια χρόνια πριν: τα πρώτα εργαλεία και η έναρξη της Παλαιολιθικής Εποχής
Οι αρχαιολόγοι δεν μπορούν να τεκμηριώσουν την εικασία τους ότι τα εργαλεία φτιάχτηκαν από Χόμο Σάπιενς ή από κάποιους άλλους προγόνους τους. Πριν από 130.000 χρόνια οι Χόμο Σάπιενς συνυπήρχαν και με άλλα ανθρωποειδή όπως οι Νεάντερταλ ή οι Homo Heidelbergensis ( Χαϊδελβέργειος άνθρωπος). Δηλαδή οι επιστήμονες πίστευαν ότι οι πρώτοι άνθρωποι δεν ήταν σε θέση να κατασκευάσουν πλοιάρια ούτε ασφαλώς να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις. Όμως η νέα ανακάλυψη αναιρεί τα παλαιά δεδομένα και μάλιστα αποδεικνύει ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι γνώριζαν πολύ περισσότερα από όσα πιστεύαμε και κατασκεύαζαν κάτι παραπάνω από απλά πέτρινα εργαλεία. Το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε ότι τα ευρήματα της έρευνας ανατρέπουν τα έως τώρα δεδομένα και τις γνώσεις μας για τις ικανότητες των προϊστορικών ανθρώπων και αποδεικνύουν ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι ταξίδευαν στην Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ότι πιστεύαμε. Αν αυτή η έρευνα επιβεβαιωθεί και από περαιτέρω μελέτη, τότε θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις μετακινήσεις των πληθυσμών και τα μεταναστευτικά ρεύματα δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν.
5,300 χρόνια πριν: η αρχή της Εποχής του Χαλκού.
at
Labels: ,

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

Η ΓΕΝΙΑ ΤΩΝ BEAT ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ

Ο όρος μπιτ γενιά ή γενιά μπιτ (αγγλικά: beat generation) αναφέρεται στο λογοτεχνικό κίνημα που έδρασε στη Βόρεια Αμερική τις δεκαετίες το...