"ΑΝΤΙΓΟΝΗ" ΤΟΥ JEAN ANOUILH της Λουίζας Αρκουμανέα

Το 1942, ο Ζαν Ανούιγ είχε σοβαρότατο κίνητρο για να στραφεί στην Αντιγόνη. Η Γαλλία φλεγόταν από την επιθυμία να εκστομίσει ένα περίτρανο, αδιασάλευτο, ηρωικό «όχι» στους ναζί κατακτητές της (με εξαίρεση, φυσικά, τους δοσίλογους του Βισύ). Ζώντας «στην αυλή του Κρέοντα», όπως παρατηρεί ο Στάινερ στον Θάνατο της τραγωδίας, ο Ανούιγ αναζήτησε δημιουργικό καταφύγιο στους κώδικες του αρχαίου μύθου. «Αν είχε διαλέξει ένα σύγχρονο περιστατικό, το έργο δεν θα μπορούσε να είχε παρασταθεί. Έτσι, η αρχαία μάσκα επιστρατεύτηκε», όχι για να καλύψει αλλά για ν’ αποκαλύψει «το αληθινό πρόσωπο της εποχής». Αντιμέτωπος με το αξεπέραστο εμπόδιο που θέτει η νεωτερικότητα σε όσους συγγραφείς φιλοδοξούν να επανεφεύρουν την τραγωδία με σύγχρονους όρους –την παρακμή, δηλαδή, της θεολογικής διάστασης που νοηματοδοτούσε την έννοια του τραγικού, όπως αυτό αναπτύχθηκε σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό και κοινωνικό συγκείμενο του παρελθόντος–, ο Ανούιγ επιχειρεί να προσαρμόσει τη δική του εκδοχή στα προτάγματα μιας ιστορικής περιόδου βυθισμένης στις φρικαλεότητες του πολέμου.

Στο σύμπαν που πλάθει ο Γάλλος συγγραφέας, οι θεοί και οι νόμοι τους έχουν εξαφανιστεί. Υπάρχουν μονάχα πτώματα που εγκαταλείπονται παραδειγματικά σε κοινή θέα, πολιτικοί που μετατρέπονται σε «μάγειρες», γόνοι εκλεκτών οικογενειών που οργανώνουν πραξικοπήματα, εγωπαθείς προδότες που τιμούνται δημοσίως ως ήρωες.

Και εν μέσω όλων αυτών, εν μέσω της δυσωδίας και της αποσύνθεσης, εν μέσω της υποκρισίας και της εξουσιομανίας, στέκεται ένα νεαρό κορίτσι. Η Αντιγόνη. Που αποφασίζει, όπως προβλέπει ο μύθος της, να θάψει τον νεκρό αδελφό της Πολυνείκη, αψηφώντας την εντολή του Κρέοντα κι επισύροντας για τον εαυτό της ποινή θανάτου.

Η ιστορία είναι η ίδια αλλά η γεύση και η υφή της διαφορετικές. Η επαναστατική ορμή της καινούργιας ετούτης Αντιγόνης αδυνατεί να εκπέμψει μια λάμψη αδιάπτωτης έντασης. Ετούτη εδώ είναι η «petite Antigone»: έχει αδυναμία στη Νουνού της (την Τροφό) και στη Γλύκα (τον σκύλο της). Θάβει τον Πολυνείκη με ένα σκουριασμένο παιδικό φτυαράκι. Όταν συλλαμβάνεται, υπερασπίζεται με θαυμαστή αδιαλλαξία την πράξη της. Στην πορεία, όμως, μαθαίνοντας την πικρή αλήθεια για τον αδερφό της, υποχωρεί. Και ετοιμάζεται να γυρίσει στο δωμάτιό της.

Τελευταία στιγμή αλλάζει γνώμη και προσφέρεται στις αρχές για να θανατωθεί. Η μεταστροφή της παρουσιάζεται, από τη μία, ως απόρροια της νοσταλγίας της για την απόλυτη ομορφιά της παιδικής της ηλικίας και, από την άλλη, ως απέχθεια για τη μικροαστική, «νερωμένη» ευτυχία που της υπόσχονται οι ενήλικες. Αν δεν μπορεί να ζήσει σε έναν κόσμο αγνό, καθαρό και απόλυτο, προτιμά να πεθάνει. Βρισκόμαστε έτη φωτός μακριά από τη σοφόκλεια Αντιγόνη. Αν εκείνη είναι (ακόμη ως σήμερα) φορέας μιας αδιαπραγμάτευτης επιθυμίας αυτοπραγμάτωσης και ελευθερίας, ένα σύμβολο γυναικείας επαναστατικότητας που διαγράφει μια αδάμαστη και αστάθμητη τροχιά, διαταράσσοντας τη διαλεκτική τάξη και αποδίδοντας στη γυναίκα μια πρωτοφανή δύναμη αμφισβήτησης του ηθικού και του πολιτικού, η απόγονός της ξεπηδά στο προσκήνιο για να κλωτσήσει τη ζυγισμένη μακαριότητα των βολεμένων αστών, να αρνηθεί την ενηλικίωση και να δηλώσει: «Δεν θέλω να είμαι μετριόφρων και ν’ αρκούμαι σε μια μικρή μπουκιά που μου τη δίνουν επειδή ήμουν φρόνιμη. Θέλω να είμαι σίγουρη για όλα σήμερα και πως όλα είναι τόσο όμορφα όπως κι όταν ήμουνα μικρή – ή αλλιώς να πεθάνω». ²

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτή την εκδοχή του μύθου ο Κρέων βγαίνει νικητής. Για την ακρίβεια, αποχωρεί στηριζόμενος σε ένα νεαρό αγόρι για να πάει στο συμβούλιο του κράτους, αστειευόμενος ότι «δεν πρέπει ποτέ κανείς να ενηλικώνεται».

Όλα έχουν εκπέσει, κατά συνέπεια, γονιμοποιώντας την αρχαία τραγωδία μπορούμε να γεννήσουμε μόνο μια μετα-τραγωδία, μοιάζει να λέει ο Ανούιγ, και προχωρά στην πλαισίωση του έργου του από έναν μεταθεατρικό σχολιασμό: «Ιδού. Αυτά τα πρόσωπα θα σας παίξουν την ιστορία της Αντιγόνης. Αντιγόνη, αυτή η αδυνατούλα που κάθεται εκεί πέρα και που δεν λέει τίποτα», μας ενημερώνει ο Πρόλογος, ο οποίος, εν είδει Κορυφαίου του Χορού, παρεμβαίνει στη δράση αναλύοντας την πλοκή, τους ήρωες, τη διαφορά μεταξύ δράματος και τραγωδίας κ.ο.κ.