ΡΩΜΗ: ΑΝΘΙΣΜΕΝΟΙ ΚΗΠΟΙ, ΚΡΗΝΕΣ, ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙΑ ΚΑΙ ΠΛΑΤΕΙΕΣ

ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΑΙΩΝΑ μ.Χ. η Ρώμη έγινε η πρώτη πόλη στην ιστορία με ένα εκατομμύριο κατοίκους. Μέχρι τον 19ο αιώνα, όταν το Πεκίνο και το Λονδίνο πέτυχαν αυτό το ορόσημο, καμία άλλη πόλη δεν είχε φτάσει σε τέτοιο πληθυσμό.

Ο σατιρικός ποιητής Γιουβενάλης (60-128 μ.Χ.) είχε ήδη προειδοποιήσει στις «Σάτιρες» του ότι το κόστος αγοράς μιας πολυτελούς κατοικίας σε ένα χωριό νότια της Ρώμης ισοδυναμούσε με το ετήσιο ενοίκιο «μιας παράγκας στην πρωτεύουσα.Υπήρχε τεράστια πίεση εξαιτίας της έλλειψης στέγης για όλους τους ανθρώπους που συνέρρεαν από την επαρχία κι έτσι έχτιζαν όλο και ψηλότερα κτίρια. Τα συγκροτήματα κατοικιών έφταναν τους πέντε, ακόμη και τους έξι ορόφους, σε ύψος 25 ή 30 μέτρων. Η Ρώμη ήταν μια μεγαλούπολη με εκτεταμένες γειτονιές, μερικές από αυτές πολύ υποβαθμισμένες, με κατοικίες που χτίστηκαν σε πολλές περιπτώσεις από ασυνείδητους ιδιοκτήτες που δεν τηρούσαν ούτε τα ελάχιστα πρότυπα ασφαλείας. Αυτό που ανησυχούσε περισσότερο τους αυτοκράτορες ήταν οι πυρκαγιές, οι οποίες ήταν καταστροφικές, όπως στην περίπτωση της πυρκαγιάς που κατέστρεψε την πόλη την εποχή του Νέρωνα, το 64 μ.Χ. Ο αυτοκράτορας κατηγορήθηκε ως υπαίτιος κι αυτός με τη σειρά του, σύμφωνα με μια εκδοχή που πάντως αμφισβητούν πολλοί ιστορικοί, κατηγόρησε τους χριστιανούς – αν και η εικόνα του Νέρωνα να παίζει τη λύρα του ενώ η Ρώμη καιγόταν είναι εντελώς ψευδής.

Για αιώνες, επί Δημοκρατίας, ο λόφος Aventino συνδεόταν στενά με τους πληβείους. Ωστόσο, στους αυτοκρατορικούς χρόνους, οι πλουσιότερες κοινωνικές τάξεις εγκαταστάθηκαν εκεί και ο Αβεντίνος λόφος μεταλλάχτηκε σε μια γειτονιά για την ελίτ όπου αφθονούσαν οι πολυτελείς κατοικίες.

Όπως και οι σημερινές μεγαλουπόλεις, η Ρώμη ήταν μια έντονα κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα, όπου συνυπήρχαν πολλές εθνικότητες, θρησκείες και γλώσσες. Υπήρχαν σημαντικές εβραϊκές κοινότητες, άνθρωποι που προέρχονταν από άλλα μέρη της ιταλικής χερσονήσου και δούλοι από όλη την αυτοκρατορία, οι οποίοι αποτελούσαν πολύ σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Και πολλοί ανατολίτες έμποροι επίσης. Οι Σύριοι, για παράδειγμα, ήταν πολύ διάσημοι στην αρχαιότητα ως μεγάλοι έμποροι, στον απόηχο των Φοινίκων.

Δώδεκα χιλιόμετρα βόρεια της Ρώμης, στην περιοχή Prima Porta του Lazzio, βρίσκεται μία από τις μεγαλύτερες επαύλεις της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου, η έπαυλη της Λιβίας Δρουσίλλας, συζύγου του αυτοκράτορα Αυγούστου. Η έπαυλη εκτείνεται στην πλαγιά ενός λόφου με θέα προς τη Ρώμη και την κοιλάδα του Τίβερη και καταλαμβάνει 14.000 μ2 H έπαυλη της Λιβίας αναφέρεται από τον Πλίνιο, τον Σουητώνιο και τον Δίωνα τον Κάσσιο. Φαίνεται ότι ανήκε στην προίκα της Λιβίας, ήταν δηλαδή ιδιοκτησία της οικογενείας των Ιουλιο-Κλαυδίων. Tο λατινικό όνομα της έπαυλης ήταν Gallinas Albas, «Λευκές Όρνιθες» και αναφέρεται σε μια ράτσα λευκών ορνίθων που εκτρέφονταν εκεί. Η Λιβία υποτίθεται ότι είχε δει ένα ευοίωνο όνειρο ότι ένας αετός έριξε στην ποδιά της μια λευκή κότα, κι έκτοτε εκτρέφονταν εκεί μόνον λευκές όρνιθες.

Στην τοιχογραφία απεικονίζεται ένας θαυμάσιος κήπος σε γαλάζιο βάθος. Ένας κήπος υπόγειος και μαγικός: όλα τα δέντρα συγχρόνως είναι σε καρποφορία κι όλα τα λουλούδια είναι ανθισμένα. Ανάμεσα στη βλάστηση πετούν πουλιά. Άνθρωποι δεν διακρίνονται πουθενά. Ο ζωγράφος του υπόγειου κήπου της Λιβίας αποδίδει τη φύση σε μια μαγική ώρα. Προκειμένου να επιτύχει την αίσθηση του βάθους χρησιμοποιεί την λεγόμενη ατμοσφαιρική τεχνική, δηλαδή τα αντικείμενα που βρίσκονται πιο μακριά από το θεατή εικονίζονται λιγότερο ευκρινή.

Η ποικιλία της χλωρίδας που απεικονίζεται είναι αξιοπρόσεκτη: σε πρώτο επίπεδο ένα μεγάλο πεύκο, μια βελανιδιά, μια ερυθρή ελάτη.

Πίσω από έναν χαμηλό μαρμάρινο φράχτη φυτρώνουν μυρτιές, πικροδάφνες, δάφνες, αγιόκλημα, πρίνοι, πύξοι, κυπαρίσσια, κισσοί και άκανθες. Ο κήπος είναι γεμάτος μηλοκύδωνα, ρόδια, χουρμάδες, φράουλες και ρόδια. Στο έδαφος κάτω από τα δέντρα ανθίζουν παπαρούνες, τριαντάφυλλα, χρυσάνθεμα και χαμομήλι. Στα μονοπάτια ανάμεσα στις φτέρες φυτρώνουν βιολέτες και ίριδες. Μοναδικοί ένοικοι αυτού του κήπου είναι κάποιες ποικιλίες πουλιών.

Αυτό το υπέροχο τοπίο διακοσμούσε ένα δωμάτιο που βρισκόταν πάνω από τρία μέτρα κάτω από τη γη και προοριζόταν ως δροσερό καταφύγιο, ίσως και τραπεζαρία, για τις ώρες της μεγάλης ζέστης το καλοκαίρι. Σύντομα όμως αυτό και τα άλλα δύο υπόγεια θολωτά δωμάτια καταργήθηκαν, γέμισαν με χώμα, προκειμένου να οικοδομηθεί επάνω τους άλλο κτίσμα κι έτσι διατηρήθηκε μέχρι σήμερα αυτός ο θαυμάσιος κήπος σε τόσο καλή κατάσταση.

Περπατώντας στη σημερινή Ρώμη, μπορεί κανείς να συναντήσει αμέτρητες κρήνες, συντριβάνια και πλατείες: οι περισσότερες είναι αναγεννησιακές ή της περιόδου Μπαρόκ, ωστόσο κάποιες απ'αυτές συγκρατούν μνήμες της αρχαιότητας.

Η Κρήνη του Σαπιοκάραβου (ιταλικά: Fontana della Barcaccia) βρίσκεται στην πόλη της Ρώμης και συγκεκριμένα στην Πιάτσα ντι Σπάνια, στη βάση της διάσημης Σκαλινάτα. Ανήκει στην τεχνοτροπία του μπαρόκ και κατασκευάστηκε το 1627-28. Οφείλει το όνομά της στο πρωτότυπο σχήμα της, αυτό μιας μισοβυθισμένης βάρκας από τα πλαϊνά της οποίας κυλά νερό σε μία λεκάνη.
Την κρήνη παρήγγειλε στον Πιέτρο Μπερνίνι ο Πάπας Ουρβανός Η', σε ανάμνηση μιας φοβερής πλημμύρας του ποταμού Τίβερη το 1598. Αξιοσημείωτα, όταν αποσύρθηκαν τα νερά, παρά τη μεγάλη απόσταση από την κοίτη του ποταμού, βρέθηκε στο σημείο εκείνο μια βάρκα. Ο Πιέτρο Μπερνίνι εργάστηκε με φροντίδα για την ολοκλήρωση του έργου του, υποβοηθούμενος από τον γιο του, Τζιαν Λορέντσο. Προκειμένου να κατασκευαστεί η κρήνη δόθηκαν με ευφυή τρόπο λύσεις σε διάφορα προβλήματα με κυριότερο αυτό της χαμηλής πίεσης του νερού, το οποίο παρέχει η Άκουα Βέρτζινε. Λόγω της εγγύτητας του υδραγωγείου αυτού, η συγκεκριμένη κρήνη είναι η πρώτη που τροφοδοτείται με νερό. Ως αποτέλεσμα η πίεση του νερού δεν επαρκεί για να δημιουργηθούν εντυπωσιακοί πίδακες νερού. Επίσης ήταν απαραίτητο να ενταχθεί το έργο αρμονικά στο περιβάλλον του, κάτι που λύθηκε δίνοντάς του αφενός τη μορφή βάρκας και αφετέρου καθιστώντας το συμμετρικό (η πλώρη και η πρύμνη είναι ολόιδιες). Τέλος, το οικόσημο με τον ήλιο και τις μέλισσες είναι χαρακτηριστικά του Οίκου των Μπαρμπερίνι, μέλος του οποίου ήταν και ο Ουρβανός Η'.

Στο κέντρο της πολύβουης Πιάτσα Μπαρμπερίνι στη Ρώμη βρίσκεται η Κρήνη του Τρίτωνα (ιταλικά: Fontana del Tritone) του Τζiαν Λορέντσο Μπερνίνι. Δημιουργήθηκε για τον Πάπα Ουρβανό Η΄ το 1642, λίγο μετά την ολοκλήρωση του ανακτόρου του, του Παλάτσο Μπαρμπερίνι, που σήμερα στεγάζει την Έκθεση Αρχαίας Τέχνης. Δελφίνια ισορροπούν πάνω στα κεφάλια τους, στρίβοντας τις ενωμένες ουρές τους για να στηρίξουν ένα τεράστιο όστρακο. Πάνω σε αυτό παρουσιάζεται γονατιστός και σε υπερφυσικό μέγεθος, ο Τρίτων, μια θεότητα της θάλασσας κατά την ελληνορωμαϊκή μυθολογία. Ρίχνει πίσω το κεφάλι φυσώντας ένα πίδακα νερού ψηλά μέσα από ένα κοχύλι. Ανάμεσα στις ουρές των δελφινιών φαίνονται τα κλειδιά του Αγίου Πέτρου, η Τιάρα του Πάπα και το οικόσημο των Μπαρμπερίνι, με τις χαρακτηριστικές μέλισσες. Το σιντριβάνι αυτό από ασβεστόλιθο ήταν από τα πρώτα του διάσημου καλλιτέχνη και φτιάχτηκε για να παρέχει νερό από τo υδραγωγείο της Acqua Felice, το οποίο και ο Ουρβανός αναπαλαίωσε με μια μεγάλη γιορτή. Ήταν η τελευταία παραγγελία που ο Μπερνίνι έλαβε από το μεγάλο του προστάτη. Στην ίδια πλατεία βρίσκεται και η Κρήνη των Μελισσών του ίδιου καλλιτέχνη.

Η Κρήνη των Μελισσών (ιταλικά: Fontana delle Api) βρίσκεται στην Πιάτσα Μπαρμπερίνι της Ρώμης και συγκεκριμένα στη γωνία με τη Βία Βένετο. Αποτελεί έργο του Τζιαν Λορέντσο Μπερνίνι και έχει κατασκευαστεί το 1644.
Την παρήγγειλε ο Πάπας Ουρβανός Η΄, μέλος της οικογένειας Μπαρμπερίνι. Επειδή το σύμβολο της οικογένειας αυτής ήταν οι μέλισσες, η κρήνη διακοσμήθηκε με τα έντομα αυτά, που μοιάζουν σαν να πίνουν από το νερό που πέφτει ψηλά. Με μέλισσες είναι διακοσμημένη και η Κρήνη του Τρίτωνα, του ίδιου καλλιτέχνη, που βρίσκεται στην πλατεία αυτή, επίσης.

Η επιγραφή επάνω στην κρήνη αναγράφει:

VRBANVS VIII PONTIFEX MAXIMVS
FONTI AD PVBLICVM VRBIS ORNAMENTVM
EXSTRVCTO
SINGVLORVM VSIBVS SEORSIM COMMODITATE HAC
CONSVLVIT
ANNO MDCXLIV PONT XXI

Η Κρήνη παρουσιάζεται ως ένα ανοιχτό κοχύλι. Το κάτω κέλυφος αποτελεί τη λεκάνη όπου μαζεύεται το νερό, ενώ το άνω στηριζόταν στο Παλάτσο Σοντερίνι. Η κρήνη χρησίμευε ουσιαστικά στο πότισμα των αλόγων και αρχικά ήταν τοποθετημένη στη γωνία της Βια Σιστίνα με την Πιάτσα Μπαρμπερίνι. Μεταφέρθηκε κάπως άτεχνα το 1867. Το 1915, όταν αποφασίστηκε η ανακατασκευή της, πολλά κομμάτια της δεν μπορούσαν πια να βρεθούν και συμπληρώθηκε με ασβεστόλιθο και μάρμαρο. Το κάτω κέλυφος που κάποτε βρισκόταν στο επίπεδο του δρόμου ανυψώθηκε, ενώ το άνω κέλυφος δεν ακουμπά πλέον σε κανένα κτίριο. Στις 20 Ιουλίου 2004 και 10 Ιουλίου 2005 η κρήνη υπήρξε θύμα βανδαλισμού. Περιπαικτικά ο λαός της Ρώμης, κατά την εποχή κατασκευής της, αποκαλούσε την κρήνη, "Κρήνη των Μυγών", ειρωνευόμενος την δίψα των Μπαρμπερίνι για εξουσία. Καυτηρίαζαν επίσης το γεγονός ότι οι μέλισσες (σύμβολο της οικογένειας) καταναλώνουν το νερό χωρίς να το επιστρέφουν σε ίσες ποσότητες. Σύμφωνα με μια ιστορία, στο παρελθόν η επιγραφή αφιέρωνε την κρήνη στον εορτασμό του 22ου έτους της θητείας του Πάπα Ουρβανού Η'. Επειδή αυτό όμως ήταν ένα μελλοντικό γεγονός, στον Πασκουίνο, ένα από τα λεγόμενα "ομιλούντα αγάλματα" της πόλης, όπου ο λαός άφηνε σατιρικά μηνύματα, αναγράφηκε η απάντηση του λαού: "Οι Μπαρμπερίνι απομύζησαν όλον τον κόσμο, τώρα επιθυμούν να απομυζήσουν και το χρόνο". Τελικά από το λατινικό αριθμό της επιγραφής ΧΙΙ αφαιρέθηκε το ένα Ι, ωστόσο ήταν ήδη αργά. Ο Ουρβανός απεβίωσε οκτώ ημέρες πριν την έναρξη του 22ου έτους της θητείας του. Ο Μποτιτσέλι έγραψε, στην ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ του:

" Τον επόμενο χρόνο επισκέφθηκα τη Ρώμη, προσκεκλημένος του πάπα Σίξτου Δ', προκειμένου να διακοσμήσω μαζί με άλλους διακεκριμένους ζωγράφους της εποχής όπως ο Γκιρλαντάγιο, ο Κόζιμο Ροσέλι και ο Περουτζίνο, τους τοίχους της Καπέλα Σιξτίνα. Έκαμα, για τον σκοπό αυτόν, δύο νωπογραφίες στις οποίες απεικονίζω τους Πειρασμούς του Χριστού και την Εξέγερση των Εβραίων. Επέστρεψα στη Φλωρεντία την άνοιξη του 1482 και τα επόμενα χρόνια ολοκλήρωσα αρκετά αλληγορικά έργα, με θέματα δανεισμένα από τη μυθολογία, χωρίς ωστόσο να εγκαταλείψω τις θρησκευτικές συνθέσεις. Σε αυτή την περίοδο ανήκει και ένα από τα σημαντικότερα έργα μου, η Αλληγορία της Άνοιξης (La Primavera), πίνακας που συμβολίζει τον ερχομό της ομώνυμης εποχής και αποτελεί ένα από τα πλέον δυσερμήνευτα έργα μου. Κεντρική μορφή του έργου είναι η θεά του έρωτα Αφροδίτη, την οποία απεικονίζω στον κήπο της, πλαισιωμένη από τις τρείς Χάριτες που εκτελούν ένα κυκλικό χορό, τον αγγελιοφόρο Ερμή, τον φτερωτό Έρωτα, τη θεά των λουλουδιών Φλώρα και τον Ζέφυρο, ο οποίος κυνηγά μία νύμφη. Εμπνεύστηκε την Άνοιξη από το έργο του ποιητή της αυλής των Μεδίκων, Άντζελο Πολιτσιάνο, ενώ άλλες γραπτές πηγές μου είναι το έργο του Οβίδιου Fasti, καθώς και το De rerum natura του Λουκρήτιου".