ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

ΒΟΛΤΑΙΡΟΣ

ΕΡΓΑΣΙΑ: Να αναφέρετε ένα ιστορικό παράδειγμα που να αποδεικνύει τη φράση του Βολταίρου .

«Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δεν είναι η καταγωγή, αλλά η αρετή που κάνει τη διαφορά», δήλωνε η κορυφαία για την ιστορία του πνεύματος μορφή του Διαφωτισμού, στρώνοντας το έδαφος για τις ραγδαίες εξελίξεις που θα δονούσαν την ευρωπαϊκή διανόηση. Ο Φρανσουά Μαρί Αρουέ, γνωστός με το ψευδώνυμο Βολταίρος, ανέλαβε το έργο να υπερασπιστεί την ελευθερία του πνεύματος, την ανεξιθρησκία και τον διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους, ενσαρκώνοντας με το έργο και τη ζωή του την ίδια την ουσία του Διαφωτισμού. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι ο Διαφωτισμός αποκαλείται συχνά «η εποχή του Βολταίρου»! Η φαρμακερή πένα, το χιούμορ που τσάκιζε κόκαλα και η διάχυτη ειρωνεία του γάλλου φιλοσόφου τον έκαναν στοχαστή πρώτης γραμμής, την ίδια ώρα που διακρίθηκε και στη συγγραφή έμμετρου λόγου και το θέατρο φυσικά, τη μεγάλη του αγάπη. Τα σατιρικά του ποιήματα, οι επιθέσεις στην εκκλησία, τη γαλλική κυβέρνηση, την αριστοκρατία και η ανεκτικότητα που κήρυττε τον έφεραν πολλές φορές αντιμέτωπο με τις Αρχές, πεποιθήσεις που θα πλήρωνε με φυλακή και εξορία, μένοντας έτσι πιστός και κάνοντας πράξη τη φράση που τον έκανε διάσημο: «Δεν συμφωνώ με όσα λες, αλλά θα υπερασπιστώ και με το τίμημα της ζωής μου ακόμη το δικαίωμά σου να λες ελεύθερα όσα πρεσβεύεις».

Τα έργα του Βολταίρου χωρίζονται σε 5 κατηγορίες: ποίηση, μυθιστόρημα/διήγημα, θέατρο, ιστορικά έργα και φιλοσοφικά δοκίμια. Οι κυριότερες ποιητικές του συλλογές είναι τα έπη «Henriade» (Ερρικειάς) (1723) και η «Παρθένος της Ορλεάνης», το οποίο άρχισε να γράφει το 1730 παρέμεινε όμως ημιτελές, αλλά και το μακροσκελές «Puccele» (Παρθένος). Οι σατιρικοί του στίχοι, που διακωμωδούσαν την αριστοκρατία, τη γαλλική κυβέρνηση και τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία θα του φέρουν πολλές προσωπικές περιπέτειες, όπως θα δούμε αργότερα.

Συνεπής στο θέατρο ως το τέλος της ζωής του, ο Βολταίρος, μετά τον «Οιδίποδα», θα φιλοτεχνήσει μια σειρά από τραγωδίες, με το σύνολο της θεατρικής του παραγωγής να αγγίζει τον αριθμό των 50-60 έργων, αν και τα περισσότερα δεν σώζονται. Πέρα από τα σατιρικά του έργα για το σανίδι και τις κωμωδίες (όπως η σπουδαία «Nanine), διακρίθηκε ιδιαίτερα στην τραγωδία και το δράμα (27 περίπου έργα), με τον μεγάλο δραματουργό να αποκρυσταλλώνει το ταλέντο του στα «Mariamne», «Μερόπη» (Merope), «Mahomet», «Βρούτος» (Brutus), «Εριφύλη» (Eriphile) και την περίφημη «Ζαΐρα» (Zaïre - 1732), που θα τον εγκαθιδρύσει ως κορυφαίο γάλλο θεατρικό συγγραφέα του καιρού του.

Στα ιστορικά και ιστοριογραφικά του πονήματα, που καταλαμβάνουν και το μεγαλύτερο ποσοστό της πολυγραφότατης πένας του, περιλαμβάνονται οι πραγματείες του για τον Κάρολο ΙΒ' και τον Πέτρο τον Μέγα, πρότυπα οξυδερκούς βιογραφικής αφήγησης, αλλά και οι αξιοσημείωτες «Εποχές» του («Εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ'» και «Εποχή του Λουδοβίκου ΙΕ'»), που αποδεικνύουν την αξεπέραστη ικανότητά του στη γραφή και τη μελέτη των πηγών. Ο Βολταίρος εγκαινίασε μια νέα ιστοριογραφική παράδοση, καθώς εντόπιζε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού στη βάση της κοινωνικής ιστορίας και των τεχνών. Στο μυθιστορηματικό/αφηγηματικό του έργο, τη δημοφιλέστερη εκδοχή της πένας του, που συχνά εκδιδόταν σε τεύχη, επιτέθηκε με σφοδρότητα στην εκκλησία και την πολιτική διαφθορά. Ξεχωρίζουν ως έξοχα δείγματα του δηκτικού, σπινθηροβόλου και σχεδόν αμείλικτου πνεύματός του η συλλογή διηγημάτων «Μικρομέγας» (Micromégas - 1752), το «Όνειρο του Πλάτωνα» (1756), το «Zadig» και κυρίως το περίφημο σατιρικό μυθιστόρημα «Candide» (1759). Η λογοτεχνική του πένα τα βάζει με τα παραδεδομένα ήθη της εποχής, τη θρησκευτική καταπίεση αλλά και τη μεταφυσική.

Το 1764 ο Βολταίρος δημοσιεύει το κυριότερο φιλοσοφικό του πόνημα, το «Φιλοσοφικό Λεξικό» (Dictionnaire philosophique), ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό όρων που αγκαλιάζει τις αρχές του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού απορρίπτοντας συλλήβδην τις πεποιθήσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. Στα κορυφαία του στοχαστικά πονήματα περιλαμβάνονται επίσης οι «Φιλοσοφικές» και «Αγγλικές Επιστολές» αλλά και το «Δοκίμιο περί των ηθών». Ο Αρουέ υιοθετεί το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Βολταίρος (αναγραμματισμός πιθανότατα του ονόματός του) τον καιρό που γράφει τη δική του εκδοχή του «Οιδίποδα». Οι περιπέτειές του με το γαλλικό κατεστημένο θα ξεκινήσουν ωστόσο πολύ νωρίτερα στη ζωή του: ήταν το 1715 όταν αυτο-εξορίζεται από το Παρίσι επειδή συνέθεσε ένα σατιρικό έργο για τον Φίλιππο Β' της Ορλεάνης, που συνέβαινε να είναι ο αντιβασιλιάς της Γαλλίας! Το μακρύ χέρι του νόμου ωστόσο τον βρίσκει και ο Βολταίρος θα περάσει 11 μήνες στη φυλακή για προσβολή του αξιωματούχου. Τον Μάιο του 1717 σέρνεται αλυσοδεμένος στη Βαστίλη, όπου και υιοθετεί το νέο του όνομα. Μετά την απόσυρση των κατηγοριών για το λιβελογράφημα και την απελευθέρωσή του, παρέμεινε στο Παρίσι συνεχίζοντας το λογοτεχνικό και δοκιμιακό του έργο, διαταράσσοντας τα κοινωνικά, πολιτικά και ηθικά θεμέλια της εποχής, μέχρι η μοίρα να του χτυπήσει ξανά την πόρτα το 1725. Σε λογομαχία με νεαρό ευγενή (Guy Auguste de Rohan-Chabot), η οξύτητα του χαρακτήρα του Βολταίρου κλιμακώνει την κατάσταση και η σκηνή καταλήγει με τον στοχαστή να καλεί σε μονομαχία τον αντίπαλό του, μόνο για να γνωρίσει από πρώτο χέρι τη διαπλοκή της αριστοκρατίας: την προκαθορισμένη μέρα της μονομαχίας, ο Βολταίρος συλλαμβάνεται και στέλνεται πάλι στη Βαστίλη! Αφού παρέμεινε έγκλειστος για δύο εβδομάδες, αποδέχθηκε πρόθυμα την επιλογή της εξορίας και εκδιώχθηκε άρον-άρον από τη Γαλλία. Ο φιλόσοφος θα παραμείνει τα επόμενα τρία χρόνια στη Βρετανία, απολαμβάνοντας το φιλελεύθερο πνεύμα που επικρατούσε στη χώρα και ερχόμενος σε επαφή με τα γραπτά του εμπειριστή φιλόσοφου Τζον Λοκ αλλά και την επιστημονική επανάσταση που ευαγγελιζόταν ο Ισαάκ Νεύτων.

Στην Αγγλία και τα αγγλικά θα συγγράψει τα πρώτα του φιλοσοφικά δοκίμια, αλλά και τα περίφημα «Αγγλικά Γράμματα» (Letters concerning the English Nation), που έπαιξαν τον δικό τους ρόλο στη διανόηση της χώρας. Πολλά από τα δοκίμια, ιστορικά έργα και βιογραφίες που έγραψε στην περίοδο της εξορίας του απαγορεύτηκαν στη Γαλλία. Επιστρέφοντας στο Παρίσι, συνεχίζει τη θεατρική του παραγωγή, με τη φήμη που κατακτά να είναι μεγάλη. Με τα κέρδη μάλιστα από το ανέβασμα των παραστάσεών του επενδύει σε εταιρίες και έτσι λύνει το οικονομικό του πρόβλημα. Τα «Αγγλικά Γράμματα» εξαγρίωσαν ωστόσο τη γαλλική κυβέρνηση και τον κλήρο αναγκάζοντας τον συγγραφέα του να αποσυρθεί διακριτικά από τη δημόσια ζωή του Παρισιού και να αυτοεξοριστεί στη Λοραίνη, ένα σαφώς πιο ήσυχο περιβάλλον. Εκεί θα παραμείνει για τα επόμενα 15 χρόνια, όπου και θα γνωρίσει τη σύντροφο της ζωής του, την Emile de Breteuil, στο πλευρό της οποίας θα παραμείνει μέχρι τον θάνατό της το 1749.

Στην περίοδο που πέρασε στη Λοραίνη, ο Βολταίρος πειραματίστηκε με τη φυσική και τη χημεία, έγραψε το σπουδαίο «Στοιχεία της νευτώνειας φιλοσοφίας» (1736), που συνέβαλε κι αυτό με τη σειρά του στην αναγνώριση του νέου επιστημονικού παραδείγματος στην Ευρώπη, αλλά και πλήθος τραγωδιών και μυθιστορημάτων. Είναι μια γόνιμη περίοδος για τον ίδιο. Παρά την απαγόρευση να ζει στο Παρίσι και το μένος εκκλησίας και κυβέρνησης, η φήμη του Βολταίρου και το πνεύμα του δεν μπορεί να αγνοηθεί από την αριστοκρατία: γίνεται επίσημος ιστοριογράφος του βασιλιά και τακτικό μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας! Ταυτόχρονα, η εδώ και χρόνια αλληλογραφία που διατηρούσε με τον -μετέπειτα- Φρειδερίκο Β' της Πρωσίας θα τον φέρει στις Βρυξέλλες και αργότερα στο Βερολίνο, όπου θα περάσει ένα διάστημα δίπλα στον νεαρό και κατοπινό πρώσο μονάρχη. Την εποχή αυτή, στη δεκαετία του 1740, ταξιδεύει συχνά από τη Λοραίνη στο Βερολίνο, όπου συμμετέχει ακόμα και σε διπλωματική αποστολή της Γαλλίας για να πείσουν τον Φρειδερίκο Β' να συμμαχήσει με τους Γάλλους παρά το γεγονός ότι δεν τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα στον θρόνο. Ανεπιθύμητος πάντα στη Γαλλία, ο Βολταίρος εγκαταστάθηκε στη Γενεύη. Η δαιμόνια πένα του ωστόσο και το αντισυμβατικό του πνεύμα θα του φέρουν και πάλι περιπέτειες, καθώς οι επιθέσεις του στον κλήρο έφεραν τη μήνη των Αρχών της πόλης. Ο διανοητής που δεν έλεγε να καθίσει στα αυγά του εξαναγκάστηκε για άλλη μια φορά να εγκαταλείψει την πόλη όπου ζούσε και αυτή τη φορά θα βρει νέο καταφύγιο σε κτήμα που αγόρασε στα γαλλο-ελβετικά σύνορα, όπου θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος από το υπόλοιπο της ζωής του. Γέρος πια και ταλαιπωρημένος, στα 84 χρόνια του, του επιτρέπεται να παραβρεθεί στο ανέβασμα της τραγωδίας του «Ειρήνη» στο Παρίσι: η υποδοχή του κόσμου ήταν αποθεωτική! Ο ίδιος δεν θα προλάβει ωστόσο να απολαύσει την καταξίωση, καθώς λίγο μετά, στις 30 Μαΐου 1778, η κορυφαία μορφή του Διαφωτισμού θα εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Όχι βέβαια ότι οι περιπέτειές του τελείωσαν με τον θάνατό του: λίγο πριν καταλήξει, του ζητήθηκε να αποκηρύξει τα γραπτά του για να ενταφιαστεί χριστιανικά. Ο ίδιος συμφώνησε σε μια μερική ανάκληση των γραπτών του (όχι όμως αποκήρυξη), δηλώνοντας στο νεκροκρέβατό του: «Πεθαίνω λατρεύοντας τον Θεό, που αγαπά τους φίλους μου, που δεν μισεί τους εχθρούς μου και που απεχθάνεται την καταπίεση». Ένας από τους πλέον σφοδρούς επικριτές του διαμαρτυρόταν για τον Βολταίρο: «Το πηγαίο, άφθαστο και δηκτικό του πνεύμα δεν τραυματίζει απλώς, αλλά συντρίβει, σκοτώνει, μαστιγώνει, δηλητηριάζει, γκρεμίζει. Αν δεν έγραφε, θα δολοφονούσε και καλύτερα θα ήταν να δολοφονούσε»...

Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού. Με τον πρώτο δίνεται το προβάδισμα στην κριτική σκέψη που θέτει υπό αμφισβήτηση όλες τις αξίες των προηγούμενων αιώνων. Με τον δεύτερο αντιτάσσονται στην απολυταρχία τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου και η ελευθερία του ατόμου και προτείνονται βαθιές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Τα δύο αυτά ρεύματα εξέφρασε ο Διαφωτισμός (Aufklarung, Age des Lumieres, Enlightenment) Ο ορθολογισμός και ο φιλελευθερισμός ήταν φυσικό να μην αφήσουν ανεπηρέαστη και την οικονομική σκέψη. Η πορεία των οικονομικών μεταβολών τροφοδοτεί τις οικονομικές θεωρίες και αντίστροφα, με αποτέλεσμα η Ευρώπη να γνωρίσει την απαρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης και του οικονομικού φιλελευθερισμού κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Οικονομική σκέψη και πράξη συμβαδίζουν και θα επιταχύνουν την επικράτηση ενός νέου οικονομικού συστήματος, του κεφαλαιοκρατικού. Εξάλλου και οι πολιτικές θεωρίες των διαφωτιστών εφαρμόζονται στην πράξη, κατά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα, με την εκδήλωση μεγάλων επαναστατικών κινημάτων στην Αμερική και στην Ευρώπη. Προηγείται ο επιτυχής αγώνας για την Αμερικανική Ανεξαρτησία, ο οποίος από την άποψη αυτή αποτελεί ορόσημο για τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις σε ολόκληρο τον πλανήτη. Από τα τέλη του 17ου αιώνα οι χώρες της δυτικής Ευρώπης γνωρίζουν ταχύτατους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και πνευματικής προόδου. Αντίθετα, οι χώρες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης παρακολουθούν από απόσταση τις μεταβολές ή παραμένουν στο περιθώριο. Αλλά ακόμη και μεταξύ των δυτικών χωρών υπάρχει ανισομερής ανάπτυξη, ανάλογα με το βαθμό συμμετοχής τους στις εξελίξεις. Η Αγγλία, για παράδειγμα, αναδεικνύεται από τις αρχές του 18ου αιώνα ως η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο. Η αστική τάξη κατορθώνει να επικρατήσει στην πολιτική σκηνή επιβάλλοντας τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό με την Ένδοξη Επανάσταση (1688). Έκτοτε η χώρα αυτή θα αποτελέσει τον πόλο έλξης των ανθρώπων εκείνων που απεχθάνονται την απολυταρχία και θέλουν να ζήσουν σε συνθήκες φιλελευθερισμού. Αντίθετα, στη Γαλλία υπάρχει μια παρατεταμένη κρίση, που καθίσταται ολοένα και οξύτερη. Η απόλυτη μοναρχία αποτελεί τροχοπέδη στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της αστικής τάξης, η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση την πολιτική και κοινωνική δομή του κράτους και επιδιώκει γενικότερες αλλαγές. Η αντιπαράθεση αυτή θα κορυφωθεί προς το τέλος του 18ου αιώνα, όταν πλέον ο μοναρχικός θεσμός, αποκομμένος από τα δρώμενα και χωρίς να έχει συνειδητοποιήσει τις ζυμώσεις που έχουν συντελεστεί στη γαλλική κοινωνία, θα βρεθεί αντιμέτωπος με την κρίση (1789). Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές εκφράσεις ενός γενικότερου ιδεολογικού κινήματος της εποχής, του Διαφωτισμού ή Αιώνα των Φώτων (1688-1789). Οι εκφραστές αυτού του νέου πνεύματος, οι φιλόσοφοι, δεν περιορίζονται μόνον στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων, αλλά, ξεκινώντας από τις επιτυχίες της επιστήμης και βασιζόμενοι στον ορθά λόγο προτείνουν λύσεις για τη βελτίωση του ανθρώπου και την ανάπλαση της κοινωνίας. Έτσι, στρέφονται κατά του θρησκευτικού φανατισμού και επιχειρηματολογούν υπέρ της ανεξιθρησκίας και γενικότερα της πνευματικής ανεκτικότητας. Στον τομέα αυτό διακρίθηκε, κυρίως, ο Βολταίρος (1694-1778), ο οποίος, για την υπεράσπιση των ιδεών του, δεν δίστασε να έλθει σε σύγκρουση ακόμη και με την κρατική εξουσία.

Στον χώρο των πολιτικών ιδεών οι διαφωτιστές είχαν ως πρότυπο τους το αγγλικό σύστημα διακυβέρνησης και ήταν θεωρητικά επήρεασμένοι από τον Τζόν Λοκ (1632-1704), έναν από τους σπουδαιότερους προδρόμους του Διαφωτισμού. Ο Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Η παραβίαση της συμφωνίας αυτής εκ μέρους των κυβερνώντων παρέχει αυτόματα στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της επανάστασης. Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ (1698-1755). Στο βιβλίο του με τίτλο Το Πνεύμα των Νόμων διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική με στόχο να αποτρέπεται ο κίνδυνος αυταρχικής διακυβέρνησης. Η θεωρία αυτή άσκησε μεγάλη επίδραση στην πολιτική σκέψη και αποτέλεσε συστατικό στοιχείο των σημαντικότερων πολιτικών και πολιτειακών κειμένων της εποχής (π.χ. της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη κατά τη Γαλλική Επανάσταση).

Τη σκέψη των διαφωτιστών απασχόλησαν και τα ζητήματα της ελευθερίας του ατόμου και της ισότητας των ανθρώπων. Ο Ρουσσό (1712-1778) στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση, την οποία πρέπει να εκφράζει και στην οποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Αυτό όμως προϋποθέτει δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το σεβασμό των νόμων.

Η πολιτική θεωρία του Ρουσσό δεν εγγυάται μόνο την ελευθερία αλλά και την ισότητα, κάτι που όμως απαιτεί μια ριζική αναμόρφωση της κοινωνίας. Η ισότητα, υποστήριξε ο Ρουσσό, υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε, όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός της ιδιοκτησίας και της εξουσίας. Για να ξεπεραστεί η κοινωνική ανισότητα, πρέπει, κατά τον Ρουσσό, να επιστρέψουν οι άνθρωποι σε μια ενδιάμεση κοινωνία μεταξύ της φυσικής και της σύγχρονής του, χωρίς αυτό να σημαίνει επιστροφή σε πρωτόγονες συνθήκες διαβίωσης ή απόρριψη της προόδου και του θεσμού της ιδιοκτησίας. Για τη βελτίωση της κοινωνίας, η οποία αποτελούσε βασικό σκοπό του Διαφωτισμού, αναγκαία προϋπόθεση θεωρήθηκε η παιδεία του λαού. Ο Ρουσσό στο έργο του Αιμίλιος ή περί Αγωγής (1762) διακήρυξε το σεβασμό της προσωπικότητας του παιδιού και καθόρισε τις αρχές μιας παιδαγωγικής μεθόδου που βασίζεται στη φυσική διδασκαλία. Από τους διαφωτιστές προτάθηκαν, επίσης, κοινωνικές μεταρρυθμίσεις για την προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Σημαντικό υπήρξε στον τομέα αυτό το έργο του Μπεκαρία, (1738-1794) ο οποίος στο βιβλίο του Περί εγκλημάτων και ποινών (1764) αναφέρεται στον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης. Τέλος, άλλοι διαφωτιστές μίλησαν και για την κατάργηση της δουλείας. Τα κέντρα και οι φορείς του Διαφωτισμού πολλαπλασιάστηκαν με την πάροδο του χρόνου. Οι εφημερίδες, τα βιβλία, η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, οι κοινωνικές συγκεντρώσεις σε σαλόνια ή σε άλλους χώρους, οι επιστημονικές ακαδημίες, οι λέσχες και οι μυστικές ενώσεις συνέβαλαν αποφασιστικά στη διάδοση των νέων ιδεών. Ακόμη οι διαφωτιστές ταξίδευαν στο εξωτερικό, όπου εξέθεταν τις απόψεις τους, προσκεκλημένοι συχνά από ηγεμόνες της λεγόμενης φωτισμένης δεσποτείας, όπως ήταν ο Φρειδερίκος Β' της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας.

Η νέα ιδεολογία προωθήθηκε αποτελεσματικότερα μέσα από το μετασχηματισμό του λεξιλογίου και τη διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων λέξεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική, εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών κατά το 18ο αι. Αντίθετα, στη Γαλλία υπάρχει μια παρατεταμένη κρίση, που καθίσταται ολοένα και οξύτερη. Η απόλυτη μοναρχία αποτελεί τροχοπέδη στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της αστικής τάξης. Βέβαια, δεν δίνουν όλοι οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού σ' αυτές τις έννοιες το ίδιο περιεχόμενο, υπάρχουν όμως πολλά πεδία στα οποία αποκαλύπτεται το κοινό πνεύμα του αιώνα. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας επανάστασης του λεξιλογίου αντίστοιχης εκείνης των ιδεών. Στον τομέα αυτό η συμβολή των λεξικών (όπως το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου) της εποχής και ιδίως της Εγκυκλοπαίδειας, που περιγράφεται ως Συστηματικό Λεξικό των Επιστημών, των Τεχνών και των Επαγγελμάτων και εκδόθηκε (1751-1772) από μια ομάδα διαφωτιστών με επικεφαλής τον Ντιντερό (1713-1784), υπήρξε αποφασιστική.

Οι νέες ιδέες διαμόρφωσαν το κατάλληλο πνευματικό υπόβαθρο για ριζικές αλλαγές και δρομολόγησαν ραγδαίες εξελίξεις στην Ευρώπη και την Αμερική. Συνέβαλαν στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου, στη διεύρυνση της εκπαίδευσης, στην υποχώρηση του θρησκευτικού φανατισμού, στην ενίσχυση του αιτήματος για ισότητα μεταξύ των ανθρώπων και για κατάργηση της δουλείας. Αποφασιστική ήταν η επίδραση των ιδεών αυτών σε κρίσιμες στιγμές της παγκόσμιας Ιστορίας: του Λοκ στην αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776), του Μοντεσκιέ στα βασικά άρθρα του Αμερικανικού Συντάγματος (1787) και του Ρουσσό στη Γαλλική Επανάσταση (1789).

Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια όμως καθυστέρηση, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε, στη συνέχεια, τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Αναπτύχθηκε και εδώ έντονη πνευματική δραστηριότητα γύρω από θεμελιώδεις ιδέες (όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη) με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε αυτοί να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους. Παράλληλα ιδρύθηκαν σχολεία, εκδόθηκαν βιβλία, μελετήθηκαν οι θετικές επιστήμες και επιδιώχθηκε η σύνδεση με την αρχαιότητα. Οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέων του Διαφωτισμού στον ελληνικό χώρο έχουν μεγάλο εύρος και εκτείνονται από την προσκόλληση σε παραδοσιακές αξίες μέχρι την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.

Σημαντικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι, μεταξύ άλλων, ο Ευγένιος Βούλγαρις, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Δημήτριος Καταρτζής, οι συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Κορυφαίοι, όμως, αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.

Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798) επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό έργο του να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το έργο του "Φυσικής Απάνθισμα", με το οποίο επιχειρεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέψη μέσω των φυσικών επιστημών. Συγκεκριμένα, ο Ρήγας κάνει την εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα το 1790 με τα πρώτα δύο βιβλία του. Το πρώτο είναι το βιβλίο "Σχολείον των ντελικάτων εραστών", το οποίο είναι μετάφραση από το βιβλίο του Retif de la Bretonne (1734-1806), "Les Contemporaines", θεωρείται ως το πρώτο βιβλίο από το νέο είδος λογοτεχνικού έργου, του μυθιστορήματος, στο ελληνικό χώρο. Στο βιβλίο αυτό από πολύ νωρίς δείχνεται η πρωτοπόρα πολιτικοκοινωνική του σκέψη, διότι εναντιώνεται εκτός των άλλων στους τίτλους ευγενείας, που τότε συνηθιζόταν. Με έμφαση παρατηρεί: " Η αληθινή ευγένεια είναι φυτεμένη εις το υποκείμενον του ανθρώπου και όχι εις τους ματαίους τίτλους των προπατόρων (καθώς μεγαλαυχούν μερικοί και υπεραίρονται, ωσάν να εκατέβηκαν από τα σύννεφα με το ζιμπίλι) και άν τους παρατηρήσει κανείς, τους ευρίσκει ή τρελλούς ή μωρούς".

Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι η Νέα Πολιτική Διοίκησις, μέρος του οποίου αποτελεί και ο περίφημος Θούριος. Ο Ρήγας τονίζει τη σημασία της ελευθερίας, ως πρώτιστου αγαθού του ανθρώπου, που είναι και πάνω από τη ζωή: "Κάλλιο 'ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή" (στίχ. 7-8) Στους στίχους διεκτραγουδεί την θλιβερή κατάσταση των σκλαβωμένων, την αβεβαιότητα της ζωής και της περιουσίας από τις αυθαιρεσίας της οθωμανικής εξουσίας: "Ανδρείοι καπετάνοι, παπάδες, λαϊκοί σκοτώθηκαν, κι' αγάδες, με άδιοκον σπαθί. Κι' αμέτρητ' άλλοι τόσοι, και Τούρκοι και Ρωμιοί, ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμμιά 'φορμή" (Θούριος, στίχ. 17-20). Ως πραγματικός επαναστάτης, ακόμη, προσπαθεί να συνενώσει τους λαούς των Βαλκανίων να αρπάξουν τα όπλα και να ριχθούν στον ιερό αγώνα της επανάστασης, εναντίον του κοινού τυράννου. Γι΄ αυτό διακηρύσσει: "Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί, αράπηδες και άσπροι, με μιά κοινή ορμή, για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί πως είμεθ΄ αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή" (Θούριος, στίχ. 45-48). Ο Ρήγας τη σημαντική χρονιά, που αρχίζει να εφαρμόζει το επαναστατικό του σχέδιο, το 1797, μεταφράζει και τυπώνει δύο θεατρικά έργα, γνωρίζοντας τον παιδευτικό ρόλο του θεάτρου στην πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων. Γι' αυτό εξ άλλου στο έβδομο φύλλο της Xάρτας της Ελλάδος παραθέτει και την εικόνα του αρχαίου θεάτρου, την οποία πήρα από το βιβλίο του Barbie du Bogage, Recueil de Cartes Geographiques plans, vues et medalles de l' ancienne Grece relatif au voyage de Jeune Anacharsis, Paris 1788. Στα "Ολύμπια", μετάφραση από έργο του P. Metastassio, (1698-1792), απαριθμεί τα αθλήματα των Ολυμπιακών αγώνων της αρχαιότητας, όπου ωστόσο προσθέτει και τη σημαντική πληροφορία ότι στην εποχή του μερικά από αυτά τα αθλήματα διατηρούνται στην Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα. Προφανής ο σκοπός του Ρήγα. ΄Ηθελε να συνδέσει το παρόν με το ένδοξο παρελθόν και να δημιουργήσει τα ανάλογα συναισθήματα στους αναγνώστες του, που θα είναι απαραίτητα στην ανάπτυξη της επαναστατικής τους διάθεσης. Μάλιστα βρίσκει ευκαιρία και με τα πιο έντονα τυπογραφικά στοιχεία της εποχής του τονίζει ιδιαίτερα τέσσερις φορές τη λέξη "Ελευθερία", φορτίζοντάς την με νόημα επαναστατικό. Επίσης στην αρχή του δευτέρου θεατρικού έργο η "Βοσκοπούλα των Αλπεων" του L. F. Marmontel, (1723-1799), με έμφαση υπογραμμίζει τη ρήση "Ο ιερός της πατρίδος έρως εμφωλεύει εις την καρδίαν και η καρδία δεν γηράσκει ποτέ", θέλοντας κατ' αυτόν τον τρόπο να τονίσει την προς την πατρίδα αφοσίωση των Ελλήνων. Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Τα επαναστατικά του όμως σχέδια ματαιώθηκαν, όταν οι αυστριακές αρχές τον συνέλαβαν στην Τεργέστη μαζί με τους συντρόφους του και τον παρέδωσαν στις οθωμανικές αρχές του Βελιγραδίου, όπου και εκτελέστηκε στις 24 Ιουνίου 1798. Αποδεικνύεται ότι ήταν και πολιτικός νούς με το επαναστατικό του κείμενο "Νέα Πολιτική Διοίκησις", που το μεγαλύτερο μέρος είναι μετάφραση από το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793, (Acte Constitutionnel precede de la Declaration des Droits de l' Homme et du Citoyen, presente au Peuple Francais par la Convention Nationale, le 24 juin 1793, l' an II de la Republique). ΄Ηταν γνώστης της διπλωματίας και της σημασίας του ψυχολογικού παράγοντα στην έκβαση ιδιαίτερα των επανασταστικών κινημάτων. Γι' αυτό είχε προνοήσει, με την κήρυξη της επανάστασής του, να έχει έτοιμη την Επαναστατική Προκήρυξη, όπου διατυπώνει το δίκαιον της ένοπλης εξέγερσης κατά της τυραννικής εξουσίας του Σουλτάνου. Δημιουργούσε έτσι δίκαιον για τη νομιμότητα του επαναστατικού του κινήματος, για να είναι σε θέση αμέσως να ζητήσει την πολιτική αναγνώριση από τα άλλα έθνη. Η ενέργεια αυτή του Ρήγα, να έχει δηλ. έτοιμη την Επαναστατική Προκήρυξη δείχνει την προνοητικότητα του, τη σοβαρότητα της προετοιμασίας της επανάστασής του, καθώς επίσης, και ότι είχε προετοιμάσει τη νομική και πολιτική κάλυψη του κινήματός του. Με την κατηγορία ότι είχε καταστρώσει επαναστατικό σχέδιο για την κατάλυση της οθωμανικής τυραννία και την απελευθέρωση της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών, ο Ρήγας οδηγήθηκε στη φυλακή. Δεν ήταν δυνατόν να στοιχειοθετηθεί κατηγορία εναντίον του Ρήγα, εφ’ όσον οι ενέργειές του δεν εστρέφοντο εναντίον της νομιμότητος του κράτους της Αυστρίας. Γι΄αυτό και καταβλήθηκε προσπάθεια από τον υπουργό της Αστυνομίας να μην δικασθεί από τα ποινικά δικαστήρια, γιατί ο Ρήγας και οι σύντροφοί του θα απαλλάσσονταν από τους δικαστές. Με σίδερα στα πόδια και στα χέρια, όπως γράφουν τα σχετικά έγγραφα, και μαρτύρια έξι μηνών, παραδόθηκε από τους Αυστριακούς στον Τούρκο καϊμακάμη του Βελιγραδίου. Τέλος στραγγαλίσθηκε τον Ιούνιο του 1798 στον πύργο Νεμπόϊζα του Βελιγραδίου, που βρίσκεται δίπλα στον Δούναβη, μαζί με άλλους επτά Συντρόφους του. Πιστός στο καθήκον για τα ιδανικά της ελευθερίας και των "Δικαίων του Ανθρώπου".

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), βαθύτατα επηρεασμένος και αυτός από τη γαλλική σκέψη, είναι υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου. Απορρίπτει όμως τις επαναστατικές ακρότητες και γι αυτό στις γλωσσικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδέες ακολουθεί τη μέση οδό. Υπερασπίζεται όμως θερμά τις φιλελεύθερες ιδέες με την Αδελφική Διδασκαλία (1798), που αποτελεί δριμύτατο κατηγορητήριο ενάντια στους εθελόδουλους και τους συντηρητικούς. Ο Κοραής υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλαδή τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και γενικότερα της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα και αφοσιώνεται, από το 1804, στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων με προλεγόμενα, όπου εκθέτει τις γλωσσικές και παιδαγωγικές του απόψεις. Κατά του ενθουσιασμού των προοδευτικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού για τη δυτική παιδεία εκδηλώθηκαν, όμως, και αντιδράσεις από συντηρητικούς κύκλους. Παράδειγμα αποτελεί το έργο του Αθανάσιου Πάριου Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων (1802). Παρά τις ιδεολογικές αντιθέσεις, που σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρξαν οξύτατες, οι πνευματικές ζυμώσεις συντέλεσαν στην ωρίμαση της ιδέας για εθνική απελευθέρωση που θα στηριζόταν μόνον σε ελληνικές δυνάμεις. Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε και σε άλλες υπό οθωμανική κυριαρχία χώρες της Βαλκανικής, κυρίως όμως στη Μολδοβλαχία με φορείς τους Έλληνες και τους εξελληνισμένους ηγεμόνες.

Κατά τον Φ. Ενγκελς «ο αγώνας της ευρωπαϊκής τάξης εναντίον του φεουδαρχισμού έφτασε ως την ανώτερη ένταση σε τρεις μεγάλες αποφασιστικές επαναστάσεις» που είναι: Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία το 1525, η αγγλική επανάσταση του 1642 - '49 και η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789 - '94, η οποία κατέχει την κορυφαία θέση και συγκλόνισε όλο τον κόσμο.

Η Γαλλική Επανάσταση, με βίαια μέσα, ανέτρεψε την εξουσία της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, κατήργησε τη μοναρχία και τα προνόμια των ευγενών, εγκαθίδρυσε την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, καθιέρωσε αστικούς θεσμούς στη γαλλική κοινωνία, δημιούργησε εθνικό στρατό, διαχώρισε την εκκλησία από το κράτος, συνέβαλε στην ενίσχυση και στην κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που έχουν ως κυριότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και την εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Με τη Γαλλική Επανάσταση, για πρώτη φορά στην ιστορία, ο λαός αναλαμβάνει το ρόλο του πρωταγωνιστή στην εξέλιξη των ιστορικών πραγμάτων, χωρίς ωστόσο να μπορέσει να επιβάλει τελικώς τα δικά του συμφέροντα. Αποτέλεσμα μακράς κοινωνικής διεργασίας Η Γαλλική Επανάσταση δεν ήταν τυχαίο φαινόμενο, μια παρέκκλιση από το «φυσιολογικό» δρόμο ανάπτυξης της κοινωνίας, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι ιστορικοί. Τα αίτιά της βρίσκονται στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Γαλλία εκείνη την εποχή και συνδέονται με την ανάπτυξη των σχέσεων παραγωγής, την εξασθένιση του φεουδαρχικού συστήματος και τον πλουτισμό της ανερχόμενης αστικής τάξης, η οποία είχε στα χέρια της την οικονομική δύναμη, όμως επιθυμούσε φορολογικές μεταρρυθμίσεις και ιδιαιτέρως την άνοδό της στην πολιτική εξουσία. Η επανάσταση ήταν αποτέλεσμα μακράς κοινωνικής διεργασίας, προϊόν ιστορικών αναγκών, το αποκορύφωμα της βαθιάς ταξικής πάλης.

Η επανάσταση προετοιμάστηκε θεωρητικά -ιδεολογικά από τις νέες φιλοσοφικές, κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις που εμφανίστηκαν στην προεπαναστατική περίοδο. Αυτές οι αντιλήψεις αποτελούν τις θεωρητικές πηγές της επανάστασης. Τον 18ο αιώνα, ιδιαιτέρως στη Γαλλία, αναπτύσσονται: Η κριτική σκέψη, η επιστημονική έρευνα που κατευθύνεται σε μεθόδους βασισμένες στην παρατήρηση, στο πείραμα, στη λογική. Είναι ο αιώνας του πειραματισμού, του διαφωτισμού, του ορθολογισμού, του φιλελευθερισμού, και γι' αυτό ονομάστηκε «αιώνας, κατ' εξοχήν, γαλλικός». Διατυπώθηκαν αντιλήψεις που ήταν αντίθετες με την κυρίαρχη φεουδαρχική θρησκευτική κοσμοθεωρία, υποστηρίχτηκε η ιδέα ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι ίσοι και καλοί (η θεωρία του «φυσικού δικαίου»), εδραιώνεται η πίστη στην ανάγκη της κοινωνικής προόδου, των κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών, προβάλλεται το καθήκον της λύτρωσης της ανθρώπινης συνείδησης από τα δεσμά του μυστικισμού, της θεολογίας, του σχολαστικισμού, από την κατάργηση της πνευματικής κυριαρχίας της καθολικής εκκλησίας, η οποία για να διαφυλάξει την κυριαρχία της κατέφευγε σε σκληρούς διωγμούς των αντιπάλων της. Ολα αυτά εκφράζονται από το κοινωνικό στρώμα των προοδευτικών ανθρώπων, που στην ουσία προετοίμασαν ιδεολογικά - πολιτικά την αστική τάξη για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας.

Οι φιλοσοφικές απόψεις εκφράστηκαν από γάλλους φιλοσόφους του 18ου αιώνα, και ιδιαιτέρως από τους Denis Diderot (1713 - 1784), Claude Helvetius (1715 - 1771), Baron von Holbach (1723 - 1789) κ.ά. Οι φιλοσοφικές τους αντιλήψεις αποτελούν την ανώτατη βαθμίδα ανάπτυξης της φιλοσοφικής σκέψης της εποχής, σταθμό στην ιστορία της φιλοσοφίας, όπλο της αστικής τάξης κατά της απόλυτης μοναρχίας, του φεουδαρχισμού και του καθολικού αυταρχισμού.

Κορυφαίος φιλόσοφος της εποχής ήταν ο αρχισυντάκτης της περίφημης «Εγκυκλοπαίδειας» ο Ντ. Ντιντερό. Ο Ντιντερό προσπαθεί να συνδέσει οργανικά τη φιλοσοφία με την επιστήμη, να θεμελιώσει επιστημονικά τις θέσεις και τα συμπεράσματά του. Τάσσεται κατά της απόλυτης μοναρχίας και του φεουδαρχικού συστήματος, το οποίο, κατά την άποψή του, δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ανθρώπινης νόησης και του φυσικού δικαίου και δεν δικαιώνει την ύπαρξή του. Ο Ντιντερό ζητά την εγκαθίδρυση ενός ορθολογικού κοινωνικού συστήματος. Το ανήθικο φεουδαρχικό καθεστώς μπορεί να παραμεριστεί και να εξαλειφθεί με την εκπαίδευση, τη γνώση, την αναζήτηση της αλήθειας από τον άνθρωπο. Μάχεται για τη μόρφωση του λαού και καταδικάζει τον σκοταδισμό της θρησκείας. Οι αντιλήψεις του αποτέλεσαν τη βάση για την άρνηση της θεϊκής καταγωγής της βασιλικής εξουσίας, της κοινωνικής ανισότητας και της υποταγής της επιστήμης στη θρησκεία.

Στη θεωρητικο-ιδεολογική προετοιμασία της Γαλλικής Επανάστασης σημαντικό ρόλο είχαν οι κοινωνικο-πολιτικές αντιλήψεις του Montesquieu (1689 - 1755), του Voltaire (1694 - 1778) και ιδιαιτέρως του Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778). Αυτοί έβαλαν γερές ιδεολογικές βάσεις με τα έργα και την κοινωνική τους δράση, στις οποίες στηρίχτηκαν οι πρωτεργάτες της επανάστασης.

Ο Μοντεσκιέ δανείζεται ιδέες από τον Τζων Λοκ (που έκανε διακρίσεις ανάμεσα στα δικαιώματα του προσώπου (του ατόμου) και του πολίτη) και θεωρούσε πως το κράτος δεν μπορεί να αμφισβητήσει τα προσωπικά δικαιώματα. Ο Μοντεσκιέ υπογραμμίζει πως τα δικαιώματα, που ο πολίτης θα παραχωρεί στο κράτος (στην πολιτεία), πρέπει να τα διαφυλάξει. Στο έργο του «Το πνεύμα των νόμων» (1748), ο Μοντεσκιέ εξετάζει τη φύση και τις μορφές των πολιτευμάτων και διακρίνει τρεις μορφές τους: Δημοκρατία, Αριστοκρατία, Μοναρχία. Καταδικάζει τον δεσποτισμό, επιθυμεί τον περιορισμό των αυθαιρεσιών του απόλυτου μονάρχη, δε ζητά όμως την κατάργηση της μοναρχίας. Σημαντικό στοιχείο στη σκέψη του Μοντεσκιέ είναι ο διαχωρισμός των εξουσιών: Νομοθετική, Εκτελεστική, Δικαστική - θεωρεί πως αυτές πρέπει να είναι απολύτως ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Κατά την άποψή του η Νομοθετική εξουσία πρέπει να εκφράζεται από ένα κοινοβούλιο, η Εκτελεστική από την κυβέρνηση και η Δικαστική από τη Δικαιοσύνη. Είναι στην ουσία βασικές θέσεις της αστικής δημοκρατίας.

Ο Βολταίρος υποστήριζε πως την εξουσία του μονάρχη τη θεμελιώνει όχι το θεϊκό δίκαιο, αλλά η λογική. Μόνο με αφετηρία τη λογική ο μονάρχης μπορεί να εξασφαλίσει ορθή διακυβέρνηση. Ο Βολταίρος μέχρι το 1770 ήταν υπέρ της «πεφωτισμένης δεσποτείας» και στην ωριμότητα της σκέψης του έκανε λόγο για μορφές λαϊκής διακυβέρνησης. Πίστευε στην ελευθερία των πολιτών, στην κοινωνική πρόοδο.

Αλλά ο κατ' εξοχήν ιδεολόγος της Επανάστασης, ο εκφραστής των πόθων της και της φιλοδοξίας των λαϊκών στρωμάτων και πρωτίστως της μικροαστικής τάξης ήταν ο Ρουσώ. Ο Ρουσώ υπήρξε οπαδός της θεωρίας του «κοινωνικού συμβολαίου» και του «φυσικού δικαίου», θεωρούσε πως η κοινωνία είναι αποτέλεσμα μιας ελεύθερης ένωσης, ενσωμάτωσης ατόμων, που από τη φύση τους είναι ίσοι και πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα, αλλά παραχωρούν ορισμένα από αυτά στην πολιτική εξουσία. Κατ'αυτόν, η μικρή ατομική ιδιοκτησία, βασισμένη στην εργασία, μπορεί να εξασφαλίσει μια σωστή κοινωνική τάξη όπου «όλοι θα έχουν κάτι και κανένας δε θα έχει κάτι περιττό (παραπανίσιο)». Κατά τον Ρουσώ κανένας άνθρωπος δεν πρέπει να ασκεί φυσική εξουσία πάνω σε συνανθρώπους του, καμία εξουσία δεν είναι νόμιμη εάν δεν ασκείται με τη συγκατάθεση εκείνων που είναι εθελοντικά υποταγμένοι σε αυτήν. Κατά συνέπεια, κάθε κυβέρνηση πρέπει να είναι μια εξουσία υποταγμένη στη βούληση του λαού και οι νόμοι της να εκφράζουν επακριβώς τη βούλησή του. Οι αλλαγές, οι μεταρρυθμίσεις στην κοινωνία, πρέπει να γίνονται προς την κατεύθυνση της αποκατάστασης των φυσικών δικαιωμάτων των πολιτών, προς την ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη, αδελφότητα. Κατακρίνει τη θρησκεία και ό,τι αυτή συνεπάγεται, χωρίς να αρνείται την ύπαρξη μιας «ανώτερης νόησης» του Θεού. Είναι, δηλαδή, οπαδός του Θεϊσμού (Deisme).

Παραμονές της Επανάστασης είχαν πλατιά διάδοση και απόψεις όπως η ανάγκη μόρφωσης και διαπαιδαγώγησης του λαού, κατάργησης των βασανιστηρίων, της θανατικής ποινής (όπως τα διατύπωσε ως αιτήματα ο Τζέζαρε Μπεκαρία, βλ. παραπάνω φωτό), αλλά και η αναγκαιότητα της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας των πολιτών, της ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής, του εμπορίου κ.τ.λ.

Ολες οι παραπάνω πολιτικές, οικονομικές, ιδεολογικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις εκφράστηκαν στη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του πολίτη» του 1789, αλλά και στο Σύνταγμα του 1791, σύνταγμα που καθόριζε αντιπροσωπευτικές μορφές διακυβέρνησης της χώρας. Μ' αυτά η αστική τάξη έδωσε νομική μορφή στα ταξικά της συμφέροντα. Το Σύνταγμα των Ιακωβίνων του 1793 έκανε ένα βήμα μπροστά προς την αλλαγή, διακηρύσσοντας την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ομως αυτό το Σύνταγμα δεν εφαρμόστηκε λόγω του εμφυλίου πολέμου όπου η επανάσταση, κατά τη γνωστή ρήση, «έφαγε τα παιδιά της». Θα δούμε τις λεπτομέρειες στα επόμενα μαθήματα Ιστορίας. Τα διδάγματaα της Γαλλικής Επανάστασης είναι πολλά, σημαντικά, αποτελούν πολύτιμη εμπειρία για την ιστορική εξέλιξη, αφού άνοιξε το δρόμο για το πέρασμα από μια κατώτερη κοινωνία (φεουδαρχία) σε μια κάπως ανώτερη (καπιταλισμός).

Συντηρητισμός: Edmund Burke Το 1790, ένας Άγγλος πολιτικός ιρλανδικής καταγωγής ονόματι Edmund Burke συντάσσει ένα κείμενο, με τη μορφή επιστολής προς έναν νεαρό Γάλλο αριστοκράτη, που είχε τον τίτλο Reflections on the Revolution in France (Στοχασμοί για τη Γαλλική Επανάσταση). Σε αυτό επιτίθεται με σφοδρότητα στη Γαλλική Επανάσταση, η οποία τότε ήταν στο αποκορύφωμά της. Οι Γάλλοι επαναστάτες, ισχυρίζεται ο Burke, καταστρέφουν τη φυσική τάξη, αδιαφορούν για τη συμμόρφωση με τη φύση και διαλύουν παραδόσεις, ήθη και έθιμα που έως τότε κατάφερναν να διατηρούν την κοινωνική συνοχή. Θεωρούν ως δικαίωμά τους να εξαφανίσουν όσα τους έχουν παραδοθεί: σχολεία, εκκλησίες, νοσοκομεία, ό,τι είχε θεμελιωθεί από τις προηγούμενες γενιές και επρόκειτο και αυτοί με τη σειρά τους να παραδώσουν στις επόμενες. Είναι ενδιαφέρον ότι ο ίδιος άνθρωπος, λίγα μόλις χρόνια νωρίτερα, βρέθηκε αντιμέτωπος με ολόκληρο το πολιτικό προσωπικό της Αγγλίας, όταν μόνος αυτός υποστήριξε την Αμερικανική Επανάσταση. Εξίσου θετικός ήταν ο Burke και απέναντι σε μία ακόμα επανάσταση, στην Ένδοξη Αγγλική Επανάσταση του 1688. Πρόκειται για φαινομενική μόνον αντίφαση, καθώς, αντίθετα με τη Γαλλική Επανάσταση, στην περίπτωση της Αμερικανικής Επανάστασης και της Ένδοξης Αγγλικής Επανάστασης, ο Burke δεν έβλεπε από την πλευρά των επαναστατών τη διάθεση να σαρώσουν τον παλιό κόσμο και τους κοινωνικούς δεσμούς που εκείνος είχε θεμελιώσει. Ο Burke αντιλαμβανόταν την κοινωνία ως ένα συνεχές, ως έναν σύνδεσμο ανάμεσα σε νεκρούς, ζώντες και αγέννητους, που δεν στηρίζεται σε ένα νομικό συμβόλαιο αλλά σε κάτι άλλο, πολύ κοντινό στην αγάπη. Η κοινωνία, σύμφωνα με τον Burke, είναι μια κληρονομιά χάριν της οποίας μαθαίνουμε να περιορίζουμε τις απαιτήσεις μας, να βλέπουμε τον εαυτό μας ως μέρος μιας συνεχούς αλυσίδας δούναι και λαβείν και να αναγνωρίζουμε πως ό,τι καλό κληρονομήσαμε δεν έχουμε δικαίωμα να το καταστρέφουμε. Έχουμε –υποστηρίζει- ένα σύνολο υποχρεώσεων προς εκείνους που μας παρέδωσαν όσα έχουμε και προς όσους θα έρθουν μετά από εμάς. Η κοινωνία, πίστευε ο Burke, στηρίζεται πάνω σε σχέσεις στοργής και αφοσίωσης, και αυτές μπορούν να χτιστούν μόνο από κάτω προς τα πάνω, με όρους αμοιβαιότητας. Μέσα στην οικογένεια, στο σχολείο, στους τόπους εργασίας, στις εκκλησίες, στις ομάδες και στα πανεπιστήμια οι άνθρωποι μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν ως ελεύθερα όντα, να γίνονται υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και να υπολογίζουν τους άλλους. Όταν η κοινωνία οργανώνεται από τα πάνω ή από μια top down κυβέρνηση μιας επαναστατικής δικτατορίας ή από τις απρόσωπες αποφάσεις μιας σχολαστικής γραφειοκρατίας, τότε η ευθύνη εξαφανίζεται από την πολιτική τάξη και από την κοινωνία. Αντίθετα, η φυσική μας ανάγκη να συμβιώνουμε με τους άλλους δημιουργεί κοινότητα και παραδόσεις, και είναι αυτά που μπορούν να σχηματοποιήσουν την κοινωνία, ενεργώντας ως παράγοντες ελέγχου της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Δεν πρόκειται, λέει ο Burke, για αυθαίρετες συνήθειες, αλλά για μορφές γνώσης που είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας trial-error, σε μια προσπάθεια των ανθρώπων να βρουν τρόπους ώστε να προσαρμοστούν και να συμβιώσουν με τους άλλους. Με αυτές τις θέσεις, επηρεασμένες και από το κυρίαρχο ρομαντικό πνεύμα της εποχής του, ο Edmund Burke αναδείχθηκε ως ο πατέρας της συντηρητικής σκέψης.