ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ, ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ

Ο εθνικισμός είναι η ιδεολογία που θεωρεί ότι η εθνική οντότητα πρέπει να συμπίπτει με την κρατική οντότητα. Επιδιώκει τη συλλογική πολιτική έκφραση, ανάπτυξη και επιβίωση ενός έθνους, την ένωση των μελών ενός έθνους υπό μία πολιτική στέγη (με ανεξαρτησία, ένωση, ίδρυση αυτονομίας ή ομόσπονδου κράτους) και σε ορισμένες περιπτώσεις τον αλυτρωτισμό (irredentism), δηλαδή την επέκταση με εθνοτικά ή εθνικά κριτήρια σε άλλα κράτη. Ορισμένα ανεξάρτητα έθνη (εθνικά κράτη ή έθνη-κράτη) καταλήγουν και στον επιθετικό σοβινιστικό εθνικισμό (π.χ. γερμανικό ναζισμό, ιταλικό φασισμό, ιαπωνικό επιθετικό εθνικισμό το 1931-1945).

Το έθνος ορίζεται με αντικειμενικά κριτήρια (γλώσσα, πολιτισμός, ήθη και έθιμα, θρησκεία, εδαφική περιοχή, κ.λπ.) και κυρίως με υποκειμενικά κριτήρια (τη συλλογική ταυτότητα, τη συνείδηση ή βούληση ότι ανήκουμε σε ένα σύνολο). Κατά βάση, το έθνος είναι ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν πιστέψει ότι έχουν κοινή καταγωγή και κοινή ιστορία.

Ο εθνικισμός «κατασκευάζει» το έθνος και όχι το αντίθετο, αλλά τα εθνοτικά σύμβολα προϋπάρχουν (γλώσσα, θρησκεία, κουλτούρα, κοινή ζωή και ιστορία σε μία περιοχή) και δεν «εφευρίσκονται» από το μηδέν, στο κενό. Υπό αυτή την έννοια πιο εύκολα πείθει ο ελληνικός, ο γαλλικός, ο σερβικός, ο ιρλανδικός, ο αρμενικός, ο κουρδικός, ο εβραϊκός ή ο τουρκικός εθνικός μύθος και εθνικισμός από ό,τι η προσπάθεια δημιουργίας μίας παγκυπριακής εθνικής συνείδησης ή μίας νοτιοσλαβικής (γιουγκοσλαβικής), βρετανικής, πανσλαβικής ή οθωμανικής εθνικής συνείδησης. Με άλλα λόγια, αν δεν προϋπάρχουν εθνοτικές ρίζες, δεν ριζώνει ένα εθνικό δέντρο ή, αν προς στιγμή φανεί ότι επικρατεί ως ταυτότητα, είναι εύθραυστη, εφήμερη και περιορισμένη μόνο σε μία ομάδα ελίτ και όχι στον ευρύτερο λαό.

Ο εθνικισμός συνέπεσε ιστορικά και συμπορεύτηκε με το αίτημα για λαϊκή κυριαρχία. Εκεί ίσως βρίσκεται και το μυστικό της επιτυχίας του εθνικισμού, στο ότι κατόρθωσε –παρά το τόσο αίμα που χύθηκε εν ονόματί του– να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη σε εύρος συλλογική ταυτότητα που είναι σε θέση να αποκτήσει κρατική οντότητα. Η συζήτηση για τη νέα έννοια του έθνους και διάφορες πτυχές του εθνικισμού απασχόλησαν αρκετές μεγάλες μορφές του Διαφωτισμού και τον «διευρυμένο 19ο αιώνα». Τα πρώτα σπέρματα της έννοιας του έθνους βρίσκονται στον Giambattista Vico (1768-1744) και στον Montesquieu. Επίσης η έννοια ενυπάρχει ως ένα σημείο και στους θεωρητικούς του κοινωνικού συμβολαίου, και κατά κύριο λόγο στον Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), καθώς και στον David Hume (1711-1776) αλλά και στον Kant με την έμφασή του στην αυτονομία των ανθρώπων και των λαών.

Η εναρκτήρια ημερομηνία του εθνικισμού ως ιδεολογίας και λόγου (discourse) τοποθετείται στην Ευρώπη από τους σύγχρονους ιστορικούς στα τέλη του 18ου αιώνα. Οι συνηθέστερες ημερομηνίες για την απαρχή του είναι οι ακόλουθες: το 1775 με τον πρώτο διαμελισμό της Πολωνίας, το 1776 με την Αμερικανική Ανακήρυξη Ανεξαρτησίας, το 1789 και το 1792, με την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης και με την έναρξη της δεύτερης φάσης της Γαλλικής Επανάστασης, και το 1807 με τις Ανακοινώσεις προς το γερμανικό έθνος του Fichte. Το φαινόμενο του εθνικισμού αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα ζητήματα που απασχόλησαν τα κράτη και τη διεθνή κοινωνία από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, με πρώτη, όπως είπαμε, την ελληνική περίπτωση του 1821-1830.

Ο όρος Natio (έθνος) είναι μια λέξη που την κληρονόμησε η Δύση από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα . Τη συναντούμε στον Κικέρωνα (δήλωνε μια ομάδα λαού : τους αριστοκράτες) και στον Πλίνιο (δήλωνε μια φιλοσοφική σχολή) . Συχνά ο όρος Natio σημαίνει το αντίθετο της civitas , της πολιτισμένης και οργανωμένης πολιτικά κοινωνίας . Περιέγραφε δηλαδή ο όρος Natio στα ρωμαϊκά χρόνια τους βάρβαρους – ιθαγενείς. Ο όρος Natio χρησιμοποιούνταν επίσης στο Δυτικό Μεσαίωνα για να περιγράψει ομάδες ομόγλωσσων φοιτητών που φοιτούσαν σε πανεπιστήμια της Ευρώπης (Παρίσι, Μπολόνια) . Από τον 10ο αιώνα μέχρι και τα τέλη του 18ου αιώνα ο όρος Natio δήλωνε στη Δύση όχι το σύνολο του έθνους , αλλά μόνον τους ευγενείς, οι οποίοι ήταν οι μόνοι που είχαν πολιτικά δικαιώματα και αντιπροσώπευαν το έθνος (natio hungarica).

Μετά από τη Γαλλική Επανάσταση διαφοροποιείται το σημασιολογικό περιεχόμενο της έννοιας «έθνος» (Natio , Nation) . Ενώ στην προεπαναστατική Ευρώπη (15ος – 18ος αιώνας) το έθνος (Natio) ταυτίζεται μόνο με εκείνη την τάξη η οποία σύμφωνα με το πολίτευμα έχει πολιτικά δικαιώματα (ευγενείς) , αδιακρίτως γλώσσας και καταγωγής , μετά τη Γαλλική Επανάσταση το «σύγχρονο έθνος» ταυτίζεται με το σύνολο των μελών μιας κοινωνίας η οποία ανήκει σε ένα κράτος. Ο Abbe Sieyes με το κείμενό του Τι είναι η Τρίτη Τάξη (Qu’ est-ce que le tiers etat) , γραμμένο στα 1789, ταυτίζει το έθνος (Nation) όχι με τους ευγενείς αλλά με την Τρίτη Τάξη (Tiers Etat) , δηλαδή τον εργαζόμενο αστικό πληθυσμό και τους αγρότες. Στην παλαιά κοινωνία (πριν από τη Γαλλική Επανάσταση) μόνο οι ευγενείς σύμφωνα με το πολίτευμα ανήκαν στον populus , τη societas civilis , ενώ οι μη ευγενείς δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα . Οι κοινοί άνθρωποι δηλαδή , χαρακτηρίζονταν σύμφωνα με το πολίτευμα ως plebs. Κατά συνέπεια, όταν κάνουμε λόγο για σύγχρονο έθνος πρέπει να έχουμε υπόψη μας το γεγονός ότι αυτό διαφέρει από το «πολιτικό έθνος» της τάξης των ευγενών και έχει άμεση σχέση με τη σύλληψη του «νέου» έθνους και της «νέας» κοινωνίας που επικράτησε μετά τη Γαλλική Επανάσταση και περιλαμβάνει όλα τα μέλη μιας κοινωνίας . Έτσι στην επαναστατημένη Γαλλία οι υπήκοοι μεταλλάσσονται σε πολίτες και το κράτος απλώς αλλάζει ιδιοκτήτη. Στο εξής η Τρίτη Τάξη ταυτίζεται με το γαλλικό έθνος και ιδιοποιείται την πολιτική εξουσία που ανήκε παλαιότερα στο βασιλιά και τους ευγενείς. Ένα τμήμα λοιπόν του πληθυσμού στη Γαλλία διεκδίκησε επαναστατικά και κατέλαβε για λογαριασμό του το κράτος με το επιχείρημα ότι εκφράζει το γαλλικό έθνος. Και ενώ στη Γαλλία το σύγχρονο γαλλικό έθνος γεννήθηκε από μια επανάσταση εντός του υπάρχοντος γαλλικού κράτους και ως συνέχεια αυτού, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη η εθνογένεση ακολούθησε διαφορετική πορεία. Εκεί τα έθνη δεν υπήρχαν ως κρατικές οντότητες , αλλά ως πολιτισμικά μορφώματα εντός πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Εντός δηλαδή των πολυεθνικών αυτοκρατοριών της Αυστρίας , της Ρωσίας και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας διαβιούσε ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, οι οποίες είχαν βέβαια διαφορετική γλώσσα , θρησκεία και κουλτούρα όχι όμως και ιδιαίτερη εθνική κρατική υπόσταση. Γι’ αυτό και στο χώρο αυτό της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης τα σύγχρονα έθνη στράφηκαν εναντίον των δυναστικών πολυεθνικών μοναρχιών (Αυστρίας, Ρωσίας, Οθωμανικής αυτοκρατορίας) και τελικά γεννήθηκαν μέσα από τις στάχτες αυτών των αυτοκρατοριών.

Η διαφορετική διαδικασία εθνογένεσης στη Δυτική Ευρώπη (Αγγλία , Γαλλία) από το ένα μέρος και στην Κεντρική , Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη από το άλλο μέρος παραπέμπει σε δυο διαφορετικές συλλήψεις της ιδέας του έθνους. Στη Δυτική Ευρώπη το έθνος γεννήθηκε από μια εσωτερική πολιτική επανάσταση εντός του ήδη υπάρχοντος κράτους και όχι ενάντια σ’ αυτό . Το έθνος στη Δυτική Ευρώπη εκλαμβάνεται ως μια πολιτική κοινότητα η οποία θεμελιώνεται πάνω στη βάση ενός Κοινωνικού Συμβολαίου και με μοναδικό κριτήριο την ελεύθερη βούληση των μελών αυτής της πολιτικής κοινότητας. Στην περίπτωση αυτή είναι ολοφάνερη η επίδραση των ιδεών του Διαφωτισμού (για παράδειγμα, του Τζον Λοκ και του Ρουσσώ) και του ορθολογισμού που αφορούν στην πολιτική οργάνωση της κοινωνίας. Σύμφωνα με την πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού στόχος της κοινωνίας πρέπει να είναι η ευδαιμονία των μελών της. Αυτή μπορεί να διασφαλιστεί αν τις σχέσεις των ατόμων τις διέπει ο ορθός λόγος , ο οποίος είναι κοινός σε όλους, αδιακρίτως γλώσσας, θρησκείας, κουλτούρας , κοινωνικής τάξης και φυλής. Κατά συνέπεια, η συνομολόγηση ενός κοινωνικού συμβολαίου σύμφωνα με τις καθολικής ισχύος αρχές του ορθού λόγου εγγυάται την κοινωνική ειρήνη και την επίγεια ευδαιμονία. Είναι φανερό πως στη σκέψη των θεωρητικών του Κοινωνικού Συμβολαίου δεσπόζει η πρόθεσή τους να ρυθμίσουν τη σχέση ατόμου – κράτους με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε να διασφαλιστεί κατά το μέγιστο δυνατόν η ελευθερία του ατόμου. Το άτομο όμως στην περίπτωση αυτή νοείται αφαιρετικά , χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι δεσμοί του με μια συγκεκριμένη γλωσσική κοινότητα, μια θρησκεία , μια κοινωνική τάξη , μια οικογένεια. Μοναδική προϋπόθεση λοιπόν για να ανήκει κάποιος σε ένα έθνος, σύμφωνα με την ορθολογική σύλληψη του έθνους που επικράτησε με τη Γαλλική Επανάσταση, ήταν η υπηκοότητα. Ο υπήκοος του κράτους μετά την Επανάσταση αποτέλεσε τον πολίτη του έθνους. Καμία άλλη προϋπόθεση πέραν της υπηκοότητας δεν θεωρήθηκε ως προαπαιτούμενο για να ανήκει κάποιος στο έθνος.

Όμως στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη το έθνος δηλώνει κάτι το διαφορετικό. Εδώ η κοινότητα του έθνους δεν θεμελιώνεται πάνω στη βάση ενός Κοινωνικού Συμβολαίου, μιας πολιτικής σύμβασης δηλαδή, αλλά πάνω στα αντικειμενικά στοιχεία της γλώσσας και του πολιτισμού. Οι δεσμοί που συνδέουν τα μέλη της κοινότητας του έθνους στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη είναι οργανικοί, αιώνιοι, καθορίζουν αμετάκλητα ένα άτομο ήδη από τη γέννησή του. Η ρομαντική σύλληψη του έθνους ως ζωντανού οργανισμού σημαίνει ότι το έθνος παρομοιάζεται με ένα δέντρο και τα άτομα με τα κλαδιά αυτού του δέντρου. Όπως δεν υπάρχει ζωή για εκείνο το κλαδί που θα αποκοπεί από το δέντρο , έτσι και δεν υπάρχει αυθεντική και δημιουργική ζωή για εκείνο το άτομο που θα αποκοπεί από το ζωοδότη εθνικό κορμό. Έτσι, σύμφωνα με τη ρομαντική σύλληψη του έθνους που επικράτησε τελικά στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, δεν μπορεί να συγκροτηθεί η πολιτική κοινωνία πάνω στις αφηρημένες καθολικές αρχές ενός Κοινωνικού Συμβολαίου, το οποίο περιφρονεί την ιδιαίτερη πολιτισμική φυσιογνωμία ενός λαού, αλλά θα πρέπει το κράτος να παρουσιάζει γλωσσική και πολιτισμική ομοιογένεια. Κατά συνέπεια οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες της εποχής φαίνονταν στα μάτια των ρομαντικών εθνικιστών ως τερατώδεις μηχανές χωρίς έναν γνήσιο εθνικό χαρακτήρα. Εύλογα λοιπόν το αίτημα μετασχηματισμού των τεχνητών πολυεθνικών αυτοκρατοριών σε φυσικά εθνικά κράτη ενέπνεε τα εθνικά κινήματα των λαών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης κατά τον 19ο αιώνα.

Μία άλλη διάκριση που γίνεται όσον αφορά τα ήδη ανεξάρτητα κράτη είναι αφενός η αντίληψη του εθνικισμού στον ρόλο του «κακού», ως αρνητικού και επιθετικού γνωρίσματος (επιθετικός εθνικισμός), και αφετέρου η αντίληψη του «πατριωτισμού» στον ρόλο του «καλού», ως θετικού γνωρίσματος, που αναγνωρίζει και σέβεται τις εθνικές ταυτότητες και την εθνική αυτοδιάθεση και άλλων εθνών.

Πέρα από την απλοϊκή δημοσιογραφική χρήση του πατριωτισμού κατά αντιδιαστολή με τον εθνικισμό, ο πατριωτισμός διακρίνεται από τον εθνικισμό (δηλαδή από την αγάπη για ένα έθνος, που ενίοτε αποβαίνει υπερβολική ή και επιθετική), γιατί θεωρείται ότι αποτελεί την αφοσίωση και ταύτιση κυρίως σε σχέση με ένα κράτος σε αντιδιαστολή με το έθνος. Ωστόσο, αν ένα κράτος είναι εθνικό κράτος, όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ιαπωνία, το Ισραήλ, η Γαλλία, η Ιρλανδία ή η Σερβία, τα όρια κράτους και έθνους είναι δυσδιάκριτα αν όχι ανύπαρκτα.

Η διάκριση πατριωτισμού και εθνικισμού είναι πιο σαφής κυρίως σε δύο περιπτώσεις: (α) Όταν υπάρχει αφοσίωση-ταύτιση με ένα κράτος που η κοινωνία του είναι πολυεθνοτική, και αυτή η ταύτιση έρχεται σε αντίθεση ή υπερβαίνει τον εθνικισμό των επιμέρους εθνοτικών ομάδων, όπως στην περίπτωση της Ελβετίας, του Βελγίου, της Ισπανίας, της Βρετανίας, του Καναδά, της Τανζανίας ή της Iνδίας. (β) Όταν μπορεί να διακρίνει κανείς μεταξύ κρατικού εθνικισμού και πανεθνικισμού, όπως στην Ελλάδα του 19ου αιώνα (η μικρή Ελλάδα του 1830-1850, σε αντιδιαστολή με την Ελλάδα της Μεγάλης Iδέας που επικρατούσε από τη δεκαετία του 1850 ως το 1922) ή στον αραβικό κόσμο που υπάρχει εννοιολογική διάκριση μεταξύ της αφοσίωσης σε ένα αραβικό κράτος (ουατανίγια), π.χ. με την Αίγυπτο ή τη Συρία, και της ταύτισης με το ευρύτερο αραβικό έθνος (ούμα, καουμίγια) και με τον αραβικό εθνικισμό. Το αραβικό όνομα που επικράτησε τελικά για το έθνος είναι η λέξη «umma», η οποία σήμαινε ουσιαστικά τη θρησκευτική κοινότητα και συμπεριλάμβανε όλους τους μουσουλμάνους (alumma al-muhammadiya). Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών αποκαλείται στα αραβικά «alumam al-muttahida» , μπορεί όμως να μεταφραστεί λόγω της αμφίσημης λέξης umma και ως «Ηνωμένες Θρησκευτικές Κοινότητες». Σύμφωνα με τους οπαδούς του κινήματος Χιντούτβα στην Ινδία, οι ινδουιστές ήταν ο ιθα-γενής πληθυσμός της Ινδίας και ζούσαν σύμφωνα με πατριαρχικά έθιμα και αυστηρές πουριτανικές σεξουαλικές πρακτικές, μέχρι την άφιξη των μουσουλμάνων και αργότερα των χριστιανών, που κατ'αυτούς "εισήγαγαν παρηκμασμένες δυτικές αξίες". Το κίνημα Χιντούτβα έχει επινοήσει μια εκδοχή ενός μυθικού ινδικού παρελθόντος με ένα καθαρό έθνος ινδουιστών, συμπληρώνο-ντας με μάλλον δραματικό τρόπο την πραγματική ιστορία της Ινδίας, όπως αυτή περιγράφεται από τους μελετητές .

Ας σημειωθεί πάντως ότι η συντριπτική πλειονότητα των κρατών σήμερα δεν είναι εθνικά κράτη ή έθνη-κράτη, και ας επιμένουν ότι είναι, όπως π.χ. η Τουρκία ή το Iσραήλ. Το έθνος, η εθνική συνείδηση και η εθνική ιδεολογία (εθνικισμός) θεμελιώνονται με την καθιέρωση και πλήρη αποδοχή μίας «εθνικής ιστορίας», που με πειστικά επιχειρήματα (πειστικά για τον λαό στον οποίο αναφέρονται αλλά συχνά ακατάληπτα ή παράλογα για τους λοιπούς λαούς) αποδεικνύει την ύπαρξη και συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας. Οι εθνικές ιστορίες προεκτείνουν αναχρονιστικά την ύπαρξη ενός έθνους σε ένα μακρινό και ένδοξο παρελθόν, σε εποχές που δεν υπήρχε η σημερινή έννοια και αίσθηση του έθνους και της εθνικής ταυτότητας. Η μεγάλη επιτυχία των κατασκευών αυτών οφείλεται στο ότι είναι λογικοφανείς και σπάνια απλές ή χονδροειδείς επινοήσεις, όπως είναι π.χ. ο συλλογικός μύθος των Ρασταφάρι (ότι προέρχονται από την Αιθιοπία και συνδέονται με τους Αιθίοπες αυτοκράτορες, ενώ όλοι οι Αφρικανοί της Καραϊβικής προέρχονται από τη δυτική Αφρική). Η εθνική ιστορία έχει επιλεκτική μνήμη, κρύβει και αποσιωπά τα «δυσάρεστα οικογενειακά μυστικά» της εθνικής πορείας και εμπεριέχει ηθελημένα ή μη ιστορικά λάθη, όπως είχε παρατηρήσει ο Ernest Renan, π.χ. ένοπλες συγκρούσεις ή αποτρόπαιες πράξεις, σφαγές εντός του μετέπειτα έθνους. Η στρατευμένη εθνική ιστορία παρουσιάζει και ερμηνεύει ή παρερμηνεύει, με μαεστρία, πραγματικά ιστορικά γεγονότα, αναδεικνύοντας πολιτισμικά επιτεύγματα, ηρωικούς αγώνες και θυσίες.396 Το εγχείρημα αυτό μοιραία καταλήγει στον εθνοκεντρισμό: άκρως θετική αυτοεικόνα, αρνητική για τους κατά καιρούς ιστορικούς αντιπάλους.

Η «αρχή των εθνοτήτων» (19ος αιώνας) ή «αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης» (όπως ονομάστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα) είναι η κανονιστική (normative) πλευρά του εθνικισμού και των εθνών. Υπαγορεύει ότι κάθε έθνος πρέπει να αντιστοιχεί προς ένα κράτος, να είναι «εθνικό κράτος», δηλαδή «έθνος-κράτος» με τη στενή έννοια του όρου. Τα πρακτικά επακόλουθα της αρχής αυτής είναι ότι, αν θέλουν, τα διηρημένα έθνη μπορούν να ενωθούν, τα ακρωτηριασμένα να επεκταθούν και τα αλύτρωτα να αποκτήσουν ανεξαρτησία. Από την άλλη, μπορεί να αρκεστούν σε κάποια άλλη λύση, όπως η αυτονομία ή η δημιουργία ομόσπονδου κράτους σε μία ομοσπονδία. Παρά τις προσπάθειες των υποστηρικτών της, η αρχή αυτή της εθνικής αυτοδιάθεσης δεν επικράτησε στο διεθνές δίκαιο παρά μόνο, όπως θα δούμε, στιγμιαία και πολύ επιλεκτικά την επαύριον του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στη Διάσκεψη των Παρισίων (1918-1920).

Η αρχή των εθνοτήτων ήταν μία αρχή ριζοσπαστική και ανατρεπτική, θέτοντας σε αμφισβήτηση τις περισσότερες εδραιωμένες εξουσίες των κρατών, εσωτερικά με το κάλεσμά της για δημοκρατική πλειοψηφι- κή διακυβέρνηση, και εξωτερικά με το να είναι το όχημα μέσω του οποίου θα γίνονταν δεκτά τα νέα κράτη στον περιορισμένο κύκλο των «πολιτισμένων κρατών» (αυτό μέχρι το 1914). Η εθνική αυτοδιάθεση υπήρξε μία φωνή χειραφέτησης από οποιαδήποτε μορφή ηγεμονίας ενός λαού από έναν άλλο. Επίσης θεωρεί νομιμοποιημένη ακόμη και τη χρήση ένοπλης βίας για τον «ιερό σκοπό» της ανεξαρτησίας, πολύ περισσότερο αν ένας λαός θεωρεί τον εαυτό του καταπιεσμένο και ταπεινωμένο. Η αρχή αυτή έχει την προέλευσή της και βρίσκει τις ρίζες της σε ορισμένες βασικές αρχές και έννοιες που είναι συνυφασμένες με την πολιτική φιλοσοφία της νεωτερικότητας: με την ισότητα, την ελευθερία και την αυτονομία του ανθρώπου, με τη δυνατότητα επιλογής για όλους ανεξαιρέτως, με τη λαϊκή κυριαρχία και τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Ως αρχή, η αρχή των εθνοτήτων, όπως και εθνικισμός, είναι αποκύημα τόσο του Διαφωτισμού όσο και του μεγάλου επικριτή του, του ρομαντισμού.

Στο πολιτικό-συνταγματικό επίπεδο η αρχή αυτή διατυπώνεται για πρώτη φορά στην Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του 1776 και στο Σχέδιο Συντάγματος που υποβλήθηκε από τον Condorcet στη Γαλλική Εθνοσυνέλευση (1793) κατά το τέταρτο έτος της Γαλλικής Επανάστασης. Στην Αμερικανική Διακήρυξη (1776) η σχετική διατύπωση είναι ασαφής. Κατ’ αυτήν, όταν μια μορφή κυβέρνησης καταστρέφει τους σκοπούς μιας διακυβέρνησης, που είναι «η ζωή, η ελευθερία και η αναζήτηση της ευτυχίας» και δεν διαθέτει πια την αποδοχή των κυβερνωμένων, τότε ένας λαός έχει το δικαίωμα να την καταργήσει και να θεσπίσει νέα διακυβέρνηση. Στο γαλλικό πλαίσιο, από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι την εφήμερη Αυτοκρατορία του Ναπολέοντα, η εθνική αυτοδιάθεση δεν εμφανίζεται ως δικαίωμα στην απόσχιση, αλλά ως ανάληψη της υποχρέωσης να μην προσαρτώνται εδάφη ή άλλα κράτη χωρίς τη βούληση της πλειοψηφίας των κατοίκων της εν λόγω περιοχής.

Οι πλέον γνωστές εκδηλώσεις της αρχής των εθνοτήτων, που απασχόλησαν τη διεθνή (ευρωπαϊκή εννοείται) κοινωνία πριν το 1848 είναι η ανεξαρτησία των λατινοαμερικανικών αποικιών από την Ισπανία, η Ελληνική Επανάσταση (ο ελληνικός πόλεμος της ανεξαρτησίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία) και η δημιουργία του Βελγίου. Ωστόσο, από αυτές μόνο η ελληνική περίπτωση ήταν εθνική, εν ονόματι ενός έθνους, του ελληνικού. Το 1848, το «Έτος των Επαναστάσεων», είχαμε την ουγγρική προσπάθεια για ανεξαρτησία υπό τον Lajos Kossuth (1802-1894), και λίγο μετά την ιταλική ενοποίηση με ένοπλο αγώνα στο όνομα της αρχής των εθνοτήτων (1861), τη γερμανική ενοποίηση (1871) και στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878) τις ανεξαρτησίες της Σερβίας, του Μαυροβουνίου της Ρουμανίας και την αυτονομία της Βουλγαρίας. Όπως είναι φυσικό, υπήρχε αρχικά μεγάλη αντίσταση στην αρχή αυτή από τις καθιερωμένες εξουσίες, ειδικά από τα ανακτοβούλια. Σταδιακά όμως η αρχή των εθνοτήτων άρχιζε να κερδίζει έδαφος. Μετά από το 1848 η αρχή των εθνοτήτων, αν και δεν είχε γίνει δεκτή στο υπάρχον διεθνές δίκαιο, είχε ιδιαίτερη απήχηση και λαμβανόταν σοβαρά υπόψη και από τις μεγάλες δυνάμεις στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι έλαβε χώρα σειρά δημοψηφισμάτων υπό διεθνή επίβλεψη για να διαπιστωθεί η βούληση των κατοίκων, όπως στην ιταλική χερσόνησο (1860-1870), στη Βλαχία και Μολδαβία (1857), στα Ιόνια νησιά (1863) και ανεπιτυχώς στο ζήτημα του Σλέσβιγκ-Χόλσταϊν. Προς το τέλος του 19ου αιώνα και στην πρώτη δεκαετία του 20ού ήταν σαφές ότι υπήρξε σημείο αναφοράς και κριτήριο στην εξωτερική πολιτική, τόσο για τις μικρές όσο και για τις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης (που λόγω ισχύος ήταν περισσότερο σε θέση να την αγνοήσουν), και η απήχηση της άρχισε να αγγίζει και μη ευρωπαϊκούς λαούς, όπως τους Αρμένιους και τους Άραβες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και ορισμένες αποικίες, όπως κατά πρώτο λόγο τους κατοίκους των Ινδιών με ηγέτη τον Mahatma Gandhi (1869-1948).

Η μεγάλη ώρα για την αρχή αυτή ήρθε λίγο μετά, το 1919-1920, στη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων, όπου, όπως είχε επισημάνει ο Alfred Cobban, προς στιγμή φάνηκε ότι θα καθίστατο αρχή της διεθνούς έννομης τάξης. Την αυλαία είχε ανοίξει ο πρόεδρος των ΗΠΑ Wilson, ο οποίος στα «14 Σημεία» του (18 Ιανουάριου 1918), πριν από τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου, είχε σταθεί ιδιαίτερα στην αρχή της εθνικής αυτοδιάθεσης, ως τον πυλώνα της νέας, μεταπολεμικής διεθνούς τάξης, κυρίως ως λαϊκή κυριαρχία και εφαρμογή της αρχής της πλειοψηφίας και όχι ως αποαποικιοποίηση.

Παρεμφερείς θέσεις υποστήριζε και ο Lenin (στο νέο κράτος της Σοβιετικής Ένωσης) στο άλλο άκρο του ιδεολογικού φάσματος, με έμφαση όμως και στην αυτοδιάθεση των αποικιών.

Η θέση του Wilson είχε τέτοια απήχηση ως η μελλοντική συνταγή για την ειρήνη, ώστε, όταν συνήλθε το 1919 η Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων, να έχει δοθεί η εντύπωση ότι η κύρια αρχή που θα εφαρμοζόταν θα ήταν η αυτοδιάθεση για όλα τα έθνη. Τελικά έγινε επίκληση της αρχής σε αρκετές περιστάσεις, αλλά εφαρμόστηκε επιλεκτικά μόνο στην περίπτωση των Πολωνών, των Τσέχων και Σλοβάκων (λόγω και του μεγάλου κύρους που διέθετε τότε ο Τσέχος φιλόσοφος και πολιτικός Tomáš Masaryk), των Ελλήνων (λόγω και του μεγάλου κύρους που διέθετε ο Ελευθέριος Βενιζέλος), των Φινλανδών, των τριών κρατών της Βαλτικής, και εφήμερα (με τη Συνθήκη των Σεβρών) στην περίπτωση των Αρμενίων και των Κούρδων (δημιουργία αυτόνομου κράτους των Κούρδων). Έγιναν και ορισμένα δημοψηφίσματα, και τα καθεστώτα μειονοτικής προστασίας υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών κάλυπταν τις μειονότητες σε δεκαπέντε κράτη (Φινλανδία, Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία, Πολωνία, Αυστρία, Ουγγαρία, Τσεχοσλοβακία, Γιουγκοσλαβία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Αλβανία, Ελλάδα, Τουρκία και Ιράκ). Τα δημοψηφίσματα που έγιναν ήταν επιλεκτικά, και τα μειονοτικά καθεστώτα δεν αφορούσαν τις μειονότητες που διαβιούσαν στις μεγάλες δυνάμεις, όπως η Γαλλία, η Βρετανία ή η Γερμανία. Η τραγική ειρωνεία είναι ότι στα πρόθυρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Hitler επικαλέστηκε την αρχή της αυτοδιάθεσης, σε σχέση με τους εκτός Γερμανίας Γερμανούς, τις γερμανικές μειονότητες στη Σουδητία της Τσεχοσλοβακίας και στη Σιλεσία της Πολωνίας.

Tο έθνος, ως συλλογική ταυτότητα, και η αντίστοιχη ιδεολογία του εθνικισμού είναι προϊόν των δύο τελευταίων αιώνων της ανθρώπινης ιστορίας. Προηγουμένως, η όποια εθνοτική/πολιτισμική συλλογική (και σε καμία περίπτωση εθνική) ταυτότητα ή ταύτιση ήταν ανύπαρκτη ή χωρίς πολιτική σημασία, και πάντως επικρατούσαν άλλες πολύ πιο καθοριστικές συλλογικές ταυτίσεις, όπως της εντοπιότητας (πόλη, χωριό, επαρχία χώρας), της θρησκείας ή του θρησκευτικού δόγματος (σουνίτης ή σιίτης μουσουλμάνος, καθολικός, προτεστάντης ή ορθόδοξος χριστιανός, ινδουιστής ή βουδιστής κ.λπ.) ή της νομιμοφροσύνης στον ηγεμόνα, της ταύτισης με μία κοινωνική τάξη, της ταύτισης με ένα κράτος-πόλη, δουκάτο, πριγκιπάτο, μπεϊλίκι, εμιράτο κ.λπ.

Tα έθνη και ο εθνικισμός είναι ανθρώπινες κατασκευές και μύθοι που δημιουργήθηκαν από τα τέλη του 18ου και συνεχίζουν να δημιουργούνται μέχρι σήμερα, με τους ιδεολόγους εκάστου έθνους να επινοούν την παράδοση και την εθνική ιστορία εκάστου καινούριου έθνους, από το τι είναι Άγγλος, Γάλλος, Γερμανός ή Έλληνας χθες, μέχρι το τι είναι Ερυθραίος, Μολδαβός ή Βόσνιος σήμερα.

Ο εθνικισμός «κατασκευάζει» το έθνος και όχι το αντίθετο, αλλά τα εθνοτικά σύμβολα προϋπάρχουν (γλώσσα, θρησκεία, κουλτούρα, κοινή ζωή και ιστορία σε μία περιοχή) και δεν «εφευρίσκονται» από το μηδέν, στο κενό. Υπό αυτή την έννοια πιο εύκολα πείθει ο ελληνικός, ο γαλλικός, ο σερβικός, ο ιρλανδικός, ο αρμενικός, ο κουρδικός, ο εβραϊκός ή ο τουρκικός εθνικός μύθος και εθνικισμός από ό,τι η προσπάθεια δημιουργίας μίας παγκυπριακής εθνικής συνείδησης ή μίας νοτιοσλαβικής (γιουγκοσλαβικής), βρετανικής, πανσλαβικής ή οθωμανικής εθνικής συνείδησης. Με άλλα λόγια, αν δεν προϋπάρχουν εθνοτικές ρίζες, δεν ριζώνει ένα εθνικό δέντρο ή, αν προς στιγμή φανεί ότι επικρατεί ως ταυτότητα, είναι εύθραυστη, εφήμερη και περιορισμένη μόνο σε μία ομάδα ελίτ και όχι στον ευρύτερο λαό.

Ο αποσχιστικός εθνικισμός

Αντίθετα από ό,τι γενικά πιστεύεται, ο αποσχιστικός εθνικισμός δεν αποτελεί έκφραση μόνο του «εθνοτικού εθνικισμού», δηλαδή της ιδεολογίας και της λαϊκής κινητοποίησης που εμπνέεται από τη συνειδητοποίηση εθνοτικής ταυτότητας ή τη συνείδηση ξεχωριστού έθνους, ούτε εκτρέφεται μονάχα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο πρόδηλης ανισότητας, κατάφωρων διακρίσεων και αδικίας. Για να αναπτυχθεί αποσχιστικός εθνικισμός ως μαζικό κίνημα που εκπροσωπεί την πλειοψηφία ενός λαού, πρέπει να συντρέχουν τρεις θεμελιώδεις προϋπο- θέσεις: 1. ύπαρξη μιας ευδιάκριτης πολυπληθούς οντότητας η οποία αποτελεί (σχεδόν εξ ορισμού) μία αριθμητική μειοψηφία που σαφώς διακρίνεται από τον υπόλοιπο πληθυσμού μιας χώρας, 2. ανισότητα, διαφορική μεταχείριση, αδικία ή καταπίεση, πραγματική ή όχι, και πάντως αίσθηση συγκριτικής μειονεξίας υπό το κράτος του ισχύοντος καθεστώτος, 3. διαβίωση διαχρονική και ιστορική σε μια περιοχή της χώρας (σχεδόν εξ ορισμού σε παραμεθόρια ή παράκτια περιοχή) κατά τρόπο συμπαγή και στην οποία η εν λόγω ομάδα αποτελεί την αριθμητική πλειοψηφία. Αν ένας πληθυσμός θεωρεί ότι αποτελεί έθνος ή εθνότητα, η ανισότητα δεν χρειάζεται να είναι πρόδηλη, αρκεί μόνο η αίσθηση της συγκριτικής μειονεξίας (με χαρακτηριστικό ιστορικό παράδειγμα την ελληνική περίπτωση της Επανάστασης του 1821).

Αντίθετα, αν ένας πληθυσμός δεν αποτελεί έθνος ή εθνότητα, αλλά θρησκευτική κοινότητα (π.χ. οι Μόρο στις Φιλιππίνες), φυλετική-πολιτισμική ομάδα(π.χ. Νότιοι Σουδανοί) ή απλώς τους διαβιούντες σε μια περιοχή που αποτελούν ξεχωριστή κοινωνία από την υπόλοιπη χώρα και έχουν ταυτιστεί ιστορικά με την περιοχή αυτή (π.χ. η περίπτωση της Ερυθραίας στην Αιθιοπία), τότε δεν αρκεί η συγκριτική μειονεξία αλλά χρειάζονται και σαφείς διακρίσεις, ανισότητα και καταπίεση, για να λειτουργήσει μια τάση για χωριστική κινητοποίηση.

Αυτές καθαυτές οι ανωτέρω τρεις προϋποθέσεις δεν οδηγούν αναγκαστικά στην ανάπτυξη χωριστικής τάσης. Ένα σύνολο άλλων παραγόντων τη διευκολύνουν: πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών ή κοινωνιοψυχολογικών παραγόντων. Οι πολιτικοί παράγοντες που οδηγούν σε χωριστική τάση περιλαμβάνουν την ιστορική εμπειρία πριν το κράτος γίνει ανεξάρτητο: την ξένη διακυβέρνηση (π.χ. κατάκτηση, υπόδουλος λαός σε αυτοκρατορία), την αποικιοκρατία (και τα εξ αυτής αυθαίρετα σύνορα) και την αποικιακή διακυβέρνηση (εσωτερικές διοικητικές διαιρέσεις της αποικίας, σχέσεις των αποικιοκρατών με τη συγκεκριμένη μετέπειτα αποσχιστική μειονότητα). Στους χρονικά πιο πρόσφατους παράγοντες συμπεριλαμβάνονται η άναρχη ανάπτυξη και ο ανεξέλεγκτος εκσυγχρονισμός, η μαζική επικοινωνία, που, αντί να επιφέρει μεγαλύτερη «κοινωνική επικοινωνία» μεταξύ πλειοψηφίας και μειοψηφίας, οδηγεί στην παγίωση των εθνοτικών ομάδων και στην αμοιβαία καχυποψία και εχθρότητα, ο αυξανόμενος κρατικός παρεμβατισμός, η αποξένωση που δημιουργεί το απόμακρο γραφειοκρατικό κράτος, η συρρίκνωση της πολιτικής σκηνής που περιορίζει την άνοδο σε νέες ηγετικές ελίτ , καθώς επίσης και τα πρόσφατα παραδείγματα επιτυχημένων αγώνων ανεξαρτησίας, ειδικά των γειτονικών χωρών, και τα παραδείγματα βιώσιμων και ευημερουσών μικρών χωρών όπως η Ουρουγουάη, λόγου χάριν. Ο ρόλος της κρατικής πολιτικής είναι να επιταχύνει την ανάδειξη χωριστικής μειονοτικής ηγεσίας, την τοπική κινητοποίηση και πολιτικοποίηση, την πρόκριση της αποσκίρτησης ως πολιτικής επιλογής της πληθυσμιακής ομάδας. Το κράτος με την πολιτική του (ή με την έλλειψη πολιτικής του, την αδιαφορία του) είναι αυτό που συνήθως έχει την πρωτοβουλία και ενισχύει ή όχι την αυτονομιστική τάση. Όσο απορρίπτει τα εύλογα αιτήματα της ομάδας αυτής και τον αυτοπροσδιορισμό της, τόσο προκαλεί ή ενισχύει τη χωριστική τάση (π.χ. Τουρκία και Κούρδοι). Αντίθετα, η έγκαιρη αποδοχή των λογικών αιτημάτων της πληθυσμιακής ομάδας μπορεί να αποδυναμώσει την τάση αυτή (κάτι που πολλές κυβερνήσεις με τέτοια προβλήματα δεν φαίνεται να κατανοούν). Επίσης, στο μέτρο που το κράτος δίνει ελπίδες για τη βελτίωση της στάθμης της μειονότητας αλλά κατόπιν δεν τις εκπληρώνει, ενισχύεται η συσπείρωση, πολιτικοποίηση και αγωνιστικότητα της αυτονομιστικής ομάδας. Με τα σημερινά δεδομένα τεχνολογικού εκσυγχρονισμού και ευαισθησίας για τα ανθρώπινα και μειονοτικά δικαιώματα, στάσεις «άρνησης» από μέρους του κράτους, που για να επιβληθούν καθίσταται απαραίτητη η προσφυγή στον βίαιο καταναγκασμό, είναι όλο και πιο αναποτελεσματικές και έχουν σοβαρές συνέπειες.

Το ταυτοτικό πρόβλημα τροφοδοτείται από τις εντεινόμενες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, υποσκελίζοντας την παραδοσιακή διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση κλονίζεται από την οικονομική κρίση και την επίταση των ανισοτήτων. Ετσι μεγεθύνονται απότομα τα προνομιακά πεδία παρέμβασης των εθνικιστών. Το ακροατήριό τους διευρύνεται, ιδίως ανάμεσα στους νέους. Η εθνικιστική ρητορεία διαστρεβλώνει τις θετικές όψεις της φιλοπατρίας και τις μετατρέπει σε επιθετικό λόγο με ρατσιστικό, ξενοφοβικό και αντικοινοβουλευτικό περιεχόμενο. Υπάρχει μόνο μια απάντηση απέναντι στην επέλαση του μισαλλόδοξου εθνικισμού και αυτή είναι η επανοικειοποίηση κεντρικών σημασιών. Η έννοια του έθνους, ο λόγος περί εθνικού συμφέροντος, η υπεράσπιση της εθνικής ταυτότητας εκχωρήθηκαν ελαφρά τη καρδία στην Ακρα Δεξιά. Μέσα από την παραχάραξη εννοιών και ρόλων που λειτουργούν ως συνεκτικά στοιχεία σε κάθε κοινωνία δημιουργούνται οι συνθήκες για να εκκολαφθεί το αυγό του φιδιού. Όπως είπε ο Αϊνστάιν: "Ο εθνικισμός είναι η προσπάθεια να φανεί λογικός ο μιλιταρισμός και να εξορθολογισθεί η επιθετικότητα".

Παρατηρεί ο Αλέξανδρος Δελμούζος: "Υπερτίμηση του εαυτού μας, εθνικό μονοπώλιο κάθε αρετής, ξιπασμός εθνικός, αδιαφορία ή υποτίμηση και πιο πολύ περιφρόνηση των άλλων, μίσος ή εκδίκηση, αυτό ήταν συχνότατα το κύριο περιεχόμενο της εθνικής αγωγής". Είναι, όπως ξέρετε, ίσως, μια παρατήρηση ρεαλιστική· πρόκειται για μια πραγματικότητα που ταλάνιζε και ταλανίζει όλους τους λαούς. Γι' αυτό και όλοι μαζί είναι ανάγκη να κάνουν παράλληλα βήματα, συγχρόνως, για να απεγκλωβιστούν από τα δεσμά της εθνικής αγωγής αυτού του είδους. Αυτό είναι αλήθεια. Όπως επίσης αλήθεια είναι ότι η εθνική αγωγή στα ολοκληρωτικά καθεστώτα αποκτούσε, και αποκτά, τη διάσταση της απροκάλυπτης προπαγάνδας. Στις περιπτώσεις αυτές δε μιλούμε πια για εθνική αγωγή. Δε μιλούμε καν για αγωγή ή για παιδεία. Μιλούμε για ανεπίτρεπτη προπαγάνδα, για βάναυση κακομεταχείριση των παιδιών από το ίδιο το κράτος, για καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κι αυτό θα δοκιμάσουμε να προσεγγίσουμε τώρα.

Το περιεχόμενο μιας εθνοκεντρικής παιδείας συγκροτείται από θέματα (καθεστωτικές επετειακές γιορτές και πανηγύρεις, προγραμματισμός και δημιουργία έργων, ύμνοι εγκωμιαστικοί του καθεστώτος κτλ.) κοινά και προσφιλή σε όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, και χαρακτηρίζονται από τον τρόπο με τον οποίο οι δικτατορίες περνούν με την προπαγάνδα τη βούλησή τους και προβάλλουν τα "έργα" τους.

Η γλώσσα που επιστρατεύει μια εθνοκεντρική παιδεία διακρίνεται από γλυκερούς τόνους, δογματισμό, εθνικισμό, επίμονη ηθικολογία, διακρίνεται δηλαδή από τα γνωρίσματα της εξουσιαστικής γλώσσας. Προσέξτε ιδιαίτερα την υποκριτικά και παραπλανητικά φιλική και οικεία γλώσσα με την οποία εκφράζονται και κολακεύουν τους λαούς οι δικτατορίες, ενώ είναι γνωστό ότι δεν τους σέβονται, αφού, για να επικρατήσουν, καταλύουν τα δημοκρατικά τους δικαιώματα και όχι μόνον αυτά. Στις βασικές επιδιώξεις των ολοκληρωτικών καθεστώτων είναι να εξανδραποδίσουν τους νέους, δηλαδή, με ιδεολογήματα και ιδεοληψίες και ποικίλους άλλους τρόπους, να κάμψουν τη βούλησή τους και την ηθική τους αντίσταση και την προσωπική τους στάση απέναντι στη ζωή, και να τους μεταβάλουν σε πειθήνια όργανά τους, ώστε να εκτελούν τυφλά τις θελήσεις τους. Με άλλα λόγια τα ολοκληρωτικά καθεστώτα δε σέβονται τον νέο, γιατί γενικά δε σέβονται το άτομο και την ατομική ζωή, όπως δε σέβονται και την παιδεία· νοθεύουν τα πάντα, διότι τα πάντα τα υποτάσσουν στη δύναμη της εξουσίας· έτσι μόνον αισθάνονται ασφαλή. Μία από τις πάγιες τακτικές τους π.χ. είναι η οργάνωση των νέων από την τρυφερή τους ακόμη ηλικία σε κατευθυνόμενες ομάδες, όπου με γλώσσα συνθηματική και δογματική, αντιδιαλεκτική και αντικριτική, ασαφή και αόριστη, μεγαλόστομη και εθνικιστική, προσπαθούν να τους χειραγωγήσουν και να τους χρησιμοποιήσουν σύμφωνα με τους σχεδιασμούς τους. Δε λείπουν, φυσικά, από τέτοιους σχεδιασμούς και οι διάφοροι ύμνοι των νέων, οι οποίοι εγκωμιάζουν το καθεστώς και υψώνουν σε μοναδικό ίνδαλμα τον δικτάτορα. Εννοείται ότι η γλώσσα αυτών των κατασκευασμένων ύμνων είναι φθηνή, όπως φθηνός είναι και ο στίχος τους και η μουσική τους. Μ' αυτούς τους ύμνους, που αναπαράγονται πανομοιότυποι σχεδόν από τα διάφορα ολοκληρωτικά καθεστώτα, καλλιεργείται πνεύμα αγελαίο και ομαδικό, ένα πνεύμα στο οποίο οφείλει σε κάθε ευκαιρία να δηλώνει, με λόγο και με έργο, πίστη και αφοσίωση μέχρι θυσίας. Άλλωστε μέσα από την ομάδα το καθεστώς οργανώνει τον νέο, τον κατευθύνει, τον ελέγχει: τον αφομοιώνει. Ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός δεν έχει καμία σχέση με τον φιλελεύθερο εθνικισμό των αρχών του 19ου αιώνα , αφού στην περίπτωση του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού το γνήσιο έθνος ταυτίζεται με μια περιούσια φυλή, η οποία έχει ως αποστολή να κυριαρχήσει πάνω στις κατώτερες φυλές και μερικές μάλιστα να τις εξοντώσει για το καλό της ανθρωπότητας (εβραίοι , τσιγγάνοι). Η εθνική ιδεολογία των εθνικοσοσιαλιστών διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της θεωρίας του κοινωνικού δαρβινισμού. Σύμφωνα με την ψευοδοεπιστημονική αυτή θεωρία, όπως στη Φύση επικρατεί ο αγώνας όλων εναντίον όλων και στον αγώνα αυτόν επιβιώνει ο ικανότερος, έτσι και στην ανθρωπότητα επικρατεί ένας θανάσιμος αγώνας μεταξύ εθνών διαφορετικής ράτσας . Η ισχυρότερη , υγιέστερη και καθαρόαιμη ράτσα είναι η μόνη που θα υπερισχύσει και θα έχει ως αποστολή να καθοδηγήσει την ανθρωπότητα στο δρόμο της προόδου. Ο πόλεμος καθαγιάζεται , λειτουργεί μάλιστα ως καθαρτήριο , προκειμένου να απαλλαχτεί το έθνος από τα μιάσματα της νέας εποχής , τον ατομικισμό και το σοσιαλισμό. Μέσα από τον πόλεμο , υποστηρίζουν οι εθνικοσοσιαλιστές , το έθνος αναγεννάται από τις στάχτες του, όπως ο μυθικός φοίνικας. Άλλωστε ο Oswald Spengler στο βιβλίο του «Η Παρακμή της Δύσεως» είχε διακηρύξει πως «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ένα αρπακτικό ζώο». Με τον ολοκληρωτικό εθνικισμό των γερμανών εθνικοσοσιαλιστών η ιδέα του έθνους απομακρύνεται από το ιδανικό της αρμονίας των συνεργαζόμενων μεταξύ τους και ισότιμων εθνών που εξέφραζε το κοσμοείδωλο της φιλελεύθερης αστικής τάξης των αρχών του 19ου αιώνα. Αντίθετα το εθνικοσοσιαλιστικό ιδεώδες του έθνους διέπει ο αγώνας, η πάλη μέχρι θανάτου των εθνών για την εξασφάλιση ζωτικού χώρου. Είναι φανερό λοιπόν πως ο ρατσισμός βρίσκεται στον πυρήνα του εθνικοσοσιαλισμού. Αλλά ας δώσουμε το λόγο στον αρχηγό των SS Χίμλερ , ο οποίος περιγράφει στον λόγο του στο Πόζεν (4 Οκτωβρίου 1943) ως εξής την ιδιαιτερότητα της εθνικής ιδεολογίας των εθνικοσοσιαλιστών: «Υπάρχει μια απόλυτη αρχή για τα SS : οφείλουμε να συμπεριφερόμαστε με τρόπο έντιμο , άψογο, πιστό και φιλικό απέναντι σ’ εκείνους που ανήκουν στο δικό μας αίμα, αλλά σε κανέναν άλλο. Δεν δίνω πεντάρα για το τι γίνονται οι Ρώσοι και οι Τσέχοι. Το καθαρό αίμα των άλλων λαών που συγγενεύει με το δικό μας θα το οικειωθούμε, κλέβοντας στην ανάγκη τα παιδιά τους και ανατρέφοντάς τα. Ποτέ δεν θα φανούμε ωμοί και άκαρδοι , αν δεν υπάρχει φυσικά ανάγκη. Εμείς οι Γερμανοί , οι μόνοι στον κόσμο που φερνόμαστε με λεπτότητα στα ζώα , θα κάνουμε το ίδιο και προς αυτά τα ανθρώπινα κτήνη (zu diesen Menschentieren). Θα ήταν όμως έγκλημα κατά του ιδίου του αίματός μας να σκοτιζόμαστε γι’ αυτά και να τους αποδίδουμε κάποιο ιδανικό…»

H ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΊΚΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ "ΔΙΚΩΝ ΜΑΣ" ΑΠΟ ΤΟΥΣ "ΑΛΛΟΥΣ": Ο εθνικισμός, είναι αλήθεια , θεμελιώνεται πάνω στη διάκριση Εμείς και οι Άλλοι. Ο Άλλος είναι απαραίτητος για να αποκτήσει μια κοινότητα συνείδηση της ιδιαιτερότητάς της και της συλλογικής της ταυτότητας. Το πρόβλημα όμως δεν βρίσκεται τόσο στη διάκριση αυτή όσο στη δαιμονοποίηση του Άλλου, του μισητού Ξένου . Όταν δηλαδή ο Άλλος θεωρείται διαρκής απειλή, όταν φορτώνεται με όλα τα αρνητικά στερεότυπα, για να φτάσει στο τέλος να ταυτιστεί με το απόλυτο κακό. Όταν το έθνος υποστασιοποιείται καταλαμβάνοντας τη θέση του Θεού και απολυτοποιείται ως αξία διαγράφοντας όλες τις άλλες , τότε εκμηδενίζεται ο άνθρωπος ως πρόσωπο και καταργείται η ελευθερία του. Τότε βρισκόμαστε στον ολισθηρό δρόμο του ολοκληρωτικού εθνικισμού.

Στερεοτυπικές πεποιθήσεις στην Ιστορία προκύπτουν, συχνά, από την εσφαλμένη ιστοριογραφική ερμηνεία των γεγονότων. Όταν γενικεύθηκε η αποδοχή της θεωρίας του Δαρβίνου περί της Εξέλιξης των Ειδών, κάποιοι κοινωνιολόγοι και ιστορικοί την παρερμήνευσαν, εφαρμόζοντάς την και στην Κοινωνική Εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτή η τάση ονομάστηκε "κοινωνικός δαρβινισμός", και απέβλεπε στην ερμηνεία της προόδου OΡΙΣΜΕΝΩΝ μόνο φυλών βάσει μιας εσφαλμένης εικασίας: πως οι "ικανοί" και οι "ισχυρότεροι βιολογικά" επιβιώνουν μέσα στην εξέλιξη της Ιστορίας, ενώ κάποιοι "αδύναμοι" ή "υποδεέστεροι" εκφυλίζονται και χάνονται. Αυτήν τη θεωρία την "αγκάλιασαν" με μεγάλη χαρά οι ναζιστές επιστήμονες,όσοι δηλαδή εργάστηκαν πριν από τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην οικοδόμηση του τερατουργήματος του ναζισμού στη χιτλερική Γερμανία.

Στη φωτογραφία προσέξτε το αποβλακωμένο ύφος αυτών των γυναικών, που έχουν πεισθεί από τα επιχειρήματα των Ναζί.

Η προπαγάνδα μπορεί να μετατρέψει γενιές ολόκληρες παιδιών σε φασίστες.Το εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα αναπτύχθηκε από το γερμα-νικό κίνημα völkisch . Οι οπαδοί του επεδίωκαν την επιστροφή στις παραδόσεις ενός μυθικού γερμανικού μεσαιωνικού παρελθόντος . Ο Χίτλερ είχε μεγαλύτερη εμμονή με ένα συγκεκριμένο όραμα της Αρχαίας Ελλάδας ως υπόδειγμα για το Ράιχ, άλλοι κορυφαίοι Ναζί όπως ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ και ο Χάινριχ Χίμλερ, ένα από τα ισχυρότερα μέλη του καθεστώτος, θαύμαζαν και προωθούσαν τη σκέψη völkisch.

"Ο φέρων τον δαυλόν": ναζιστική γλυπτική στα αρχαιοελληνικά πρότυπα

Συνήθως η ναζιστική προπαγάνδα περιλαμβάνει αφίσες και διαφημιστικές εκστρατείες όπου ο 'ηγέτης' (στον πίνακα/αφίσα ο Χίτλερ ο ίδιος) "αγκαλιάζει" τις νέες γενεές με "τρυφερότητα".

Το "αυγό του φιδιού" έπιασε τόπο και γέννησε νεαρούς φασίστες στη μουσολινική Ιταλία. Η μέθοδος είναι κλασική: ανατρέφεις μια ολόκληρη γενιά παιδιών, διδάσκοντάς τους ψεύτικες ιδέες στα σχολεία. Τους γαλουχείς με μίσος κατά κάποιων κατηγοριών ανθρώπων, τους δίνεις την ψευδαίσθηση ότι ανήκουν σε κάποιον "εκλεκτό" λαό. Μετά, ο δρόμος προς τον φασισμό/ναζισμό είναι ανοιχτός....

Στη μεσοπολεμική Γερμανία, διάφορες οργανώσεις υποστήριζαν την αντικατάσταση της δημοκρατίας από μια «Νέα Τάξη», όπου οι Γερμανοί θα είχαν την πιο σεβαστή θέση. Μια από αυτές ήταν και το Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα (ναζιστικό κόμμα), που είχε ιδρυθεί το 1919. Ένα από τα πρώτα μέλη του ήταν και ο άσημος τότε Αδόλφος Χίτλερ. Κερδίζοντας οπαδούς από τα κοινωνικά στρώματα που είχαν πληγεί περισσότερο (αγρότες, μικροαστοί, άνεργοι), το ναζιστικό κόμμα ισχυροποιήθηκε την ίδια στιγμή που ενισχυόταν και το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας. Σε αυτές τις συνθήκες, μια μερίδα ισχυρών Γερμανών κεφαλαιούχων αποφάσισε να υποστηρίξει τον Χίτλερ, για να αντιμετωπίσει τους κομμουνιστές, ελπίζοντας ότι αργότερα θα απαλλασσόταν εύκολα από αυτόν. Στις εκλογές του 1932 οι ναζί συγκέντρωσαν το 37,4% των ψήφων και τον Ιανουάριο του 1933 ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος (πρωθυπουργός) της Γερμανίας. Λίγο αργότερα οι ναζί πυρπόλησαν τη γερμανική Βουλή (Ράιχσταγκ) αποδίδοντας το γεγονός στους κομμουνιστές. Αμέσως προχώρησαν σε συλλήψεις χιλιάδων κομμουνιστών και σοσιαλιστών, ενώ το Ράιχσταγκ έθεσε εκτός νόμου όλους τους κομμουνιστές βουλευτές και παραχώρησε στον Χίτλερ απόλυτες εξουσίες για τέσσερα χρόνια. Λίγο αργότερα, ο Χίτλερ ανέλαβε και τη θέση του αρχηγού του κράτους και ονομάστηκε φύρερ (οδηγός, ηγέτης). Παράλληλα, οι ναζί διέλυσαν όλα τα πολιτικά κόμματα, εκτός από το ναζιστικό. Όπως ακριβώς στην Ιταλία, η νεολαία χειραγωγούνταν και η προπαγάνδα οργίαζε. Επιπλέον, οι ναζί οργάνωναν συγκεντρώσεις εκατομμυρίων ανθρώπων για να φανατίσουν τον γερμανικό λαό. Τα βιβλία που δεν ήταν αρεστά καίγονταν δημοσίως και πολλοί διανοούμενοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη Γερμανία (π.χ. Αϊνστάιν, Μπρεχτ κ.ά.). Εφαρμόζοντας επιθετική ρατσιστική πολιτική, οι ναζί περιόρισαν ή εξόντωσαν όλους όσοι ήταν διαφορετικοί (πολιτικοί αντίπαλοι, τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι). Αυτοί οι οποίοι κυριολεκτικά εξολοθρεύτηκαν ήταν οι Εβραίοι, οι οποίοι αρχικά υποχρεώθηκαν να κυκλοφορούν φορώντας ένα κίτρινο άστρο, σταδιακά περιορίστηκαν στις γειτονιές και στα σπίτια τους, σύντομα αναγκάστηκαν να μετακινηθούν όλοι μαζί σε ειδικά κατασκευασμένα "γκέτο" σε υποβαθμισμένες γειτονιές όλων των ευρωπαϊκών πόλεων που τελούσαν υπό γερμανική κατοχή, και στο τρίτο έτος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου άρχισαν να φορτώνονται (χωριστά οι άντρες και χωριστά τα γυναικόπαιδα) σε επιταγμένα τραίνα και να αναχωρούν μαζικά για τις "Μονάδες Εργασίας" του Άουσβιτς, του Νταχάου και του Μπίρκεναου, χωρίς να γνωρίζουν ποιος ήταν ο πραγματικός λόγος της απομάκρυνσής τους: δηλαδή η μαζική εξολόθρευση με χρήση αερίων και η καύση τους σε ομαδικούς φούρνους. Η ρατσιστική φρίκη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έχει δια παντός κηλιδώσει τη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία και δεν εξαλείφεται με τίποτα. Ένα ολόκληρο έθνος, καθώς και μια σειρά από ανθρώπινες ομάδες που δεν ενέπιπταν στο φυλετιστικό πρότυπο του ναζισμού, υπέστησαν απάνθρωπους διωγμούς και εξολοθρεύτηκαν με μεθόδους που κάνουν κάθε άνθρωπο να ανατριχιάζει.

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Να αναζητήσετε στο διαδίκτυο και σε βιβλιογραφία τα επιχειρήματα των ρατσιστών πριν και μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εργασία θα πρέπει να είναι βασισμένη σε όσα διδαχθήκατε στη Β' Λυκείου για το ιστορικό φαινόμενο της αποικιοκρατίας.

Το φαινόμενο του ρατσισμού (φυλετισμού) οδήγησε στις αποτρόπαιες και ασυγχώρητες για την ευρωπαϊκή ιστορία καταστάσεις του Β'Παγκοσμίου Πολέμου.

Η κηλίδωση της αξιοπρέπειας, ο χαρακτηρισμός των ανθρώπων με κίτρινα, ροζ και μαύρα αστέρια, η εξορία τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο ακατάπαυστος βασανισμός τους και η τελική εξολόθρευσή τους με αέρια σε θαλάμους όπου οδηγούνταν μαζικά, και όλα αυτά με τη σιωπηρή συναίνεση των ευρωπαίων πολιτικών και των θρησκευτικών ηγετών της ηπείρου μας, αποτελούν όνειδος που θα πρέπει να μας βάζει σε πολύ σοβαρές σκέψεις σχετικά με την ποιότητα του πολιτισμού μας.