ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΤΖΗ, " ΤΟ ΔΙΠΛΟ ΒΙΒΛΙΟ"

Στο ΔΙΠΛΟ ΒΙΒΛΙΟ του Δημήτρη Χατζή η αφηγηματική τεχνική είναι η διπλή αφήγηση. Οι κύριοι αφηγητές είναι δύο, ο Κώστας και ο «συγγραφέας», ενώ την ιστορία συμπληρώνει και η Αναστασία. Όταν αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο, αφηγητής είναι ο Κώστας, που ξεκινά την αφήγησή του απευθυνόμενος σε κάποιον άλλο. Η αρχική εντύπωση, ότι το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται είναι ο αναγνώστης, διαψεύδεται από την τελευταία παράγραφο του ίδιου κεφαλαίου. Εκεί αποδεικνύεται ότι το πρόσωπο αυτό είναι ένας «συγγραφέας-ερευνητής», που ταυτόχρονα παίζει τον ρόλο του ακροατή. Ο σκοπός του είναι να συγκεντρώσει και να χρησιμοποιήσει τις ιστορίες που αφηγείται ο Κώστας, ώστε να γράψει ένα βιβλίο.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, ο αφηγητής Κώστας μιλάει για τον «συγγραφέα» που βρίσκεται μαζί του στη Σούρπη, κρατώντας ένα τετράδιο με σημειώσεις. Απόσπασμα απ’ αυτές παρατίθεται στο κεφάλαιο με πλάγια στοιχεία. Στο τέταρτο κεφάλαιο η αφήγηση περιπλέκεται περισσότερο. Επειδή είναι δύσκολο για τον Κώστα να αφηγηθεί την τραγική ιστορία του πατέρα του, δηλώνει πως θα την αφηγηθεί ο «συγγραφέας» και ο ίδιος αρκείται σε μια μικρή εισαγωγή. Στην πορεία, ωστόσο, θα εμπλακεί και πάλι στην αφήγηση. Στη συνέχεια φαίνεται πως εμφανίζεται ένας τρίτος, εξωτερικός αφηγητής. Στην τελευταία παράγραφο του έκτου κεφαλαίου ο «συγγραφέας» επανεμφανίζεται ως καταγραφέας της ιστορίας και τα δύο αφηγηματικά πρόσωπα, εξωτερικός αφηγητής και «συγγραφέας» γίνονται ένα.

Στο τελευταίο κεφάλαιο αφηγητής είναι ο Κώστας, που μιλά καταρχάς για τον «συγγραφέα», τη φωνή του οποίου ακούμε μέσα από τα αποσπάσματα του τετραδίου του. Τα αποσπάσματα αυτά τα παραθέτει ο Κώστας ,που φροντίζει για την τελική σύνταξη του Διπλού Βιβλίου. Οι δύο κύριοι αφηγητές επομένως, ο Κώστας και ο «συγγραφέας», ακολουθούν αντίστροφη πορεία. Ενώ ο «συγγραφέας» ξεκινά την προσπάθειά του με στόχο να γράψει ένα βιβλίο και χρησιμοποιώντας τον Κώστα εμπλουτίζει την αφήγησή του με όσα μαθαίνει απ’ αυτόν, στην πορεία η αφηγηματική του φωνή υποχωρεί.

Στο τελευταίο κεφάλαιο δυναμώνει η φωνή του Κώστα, ο οποίος δεν αφηγείται πλέον για να ακούσει ο «συγγραφέας» αλλά μετατρέπεται σε αυτόνομο αφηγητή. Στο τέλος του βιβλίου οι δύο φωνές καταφέρνουν να επικοινωνήσουν, παρά τους θορύβους του σύγχρονου κόσμου.

Η εναλλασσόμενη, πολυφωνική εξιστόρηση δεν εξασφαλίζει περισσότερες οπτικές γωνίες παρά μόνο διαφορετικές πτυχές της ίδιας. Η επινόηση της μορφής του « συγγραφέα» δίνει τη δυνατότητα στον Χατζή να εκφράσει σκέψεις με λεξιλόγιο και σύμβολα που δεν είναι δυνατό να κατέχει και να χειρίζεται ένα πρόσωπο λαϊκό. Έτσι, τον ακαλλιέργητο προφορικό λόγο του Κώστα τον διαδέχεται ο επεξεργασμένος λόγος του «συγγραφέα», που διατηρεί ωστόσο την οπτική του Κώστα.

Τη σύμπραξη ενός λογοτεχνικού προσώπου μ’ έναν «συγγραφέα» τη συναντάμε και σε άλλους Έλληνες λογοτέχνες.

Αναφέρω, χαρακτηριστικά, τον Ν. Καζαντζάκη (Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά), τον Στρ. Μυριβήλη (Η Ζωή εν τάφω), τον Θ. Βαλτινό (Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη), τον Στρ. Δούκα (Ιστορία ενός Αιχμαλώτου) και τον Κοσμά Πολίτη (Στου Χατζηφράγκου).

Το Διπλό βιβλίο είναι γεμάτο μεταβάσεις και στο χρόνο και στο χώρο: από τη Γερμανία στο Ντομπρίνοβο και από τη Σούρπη στους Μολάους. Το πρώτο βιβλίο είναι ο παλιός κόσμος και το δεύτερο ο νέος, ο αβέβαιος χωρίς οδηγίες και σταθερότητες κι αυτή η μετάβαση από το ένα βιβλίο στο άλλο συμπίπτει και με τη μετάβαση από τον συγγραφέα, που το πρώτο βιβλίο είναι δικό του, στον αναγνώστη-Κώστα του δεύτερου βιβλίου. Στο Διπλό Βιβλίο εκδηλώνεται σαφώς η εγκατάλειψη από τον Χατζή της μεσιανικής πίστης στην τεχνολογία και στο μοντέρνο, όπως αυτή προβάλλεται στα πρώτα του διηγήματα και η στροφή του σε ένα είδος μεταμοντέρνας επίγνωσης και απογοήτευσης από το πολλά υποσχόμενο όραμα της βιομηχανικής κοινωνίας. Θέματα του βιβλίου: η σχέση της ιστορικής πορείας μιας χώρας προς τις μικρές ατομικές ιστορίες των κατοίκων της, οι επιπτώσεις της μετανάστευσης, της εκβιομηχάνισης και του καταναλωτισμού στις διαπροσωπικές σχέσεις, ο διττός χαρακτήρας της μετανάστευσης: από τη μια το άνοιγμα νέων οριζόντων, η απόκτηση νέων εμπειριών και η οικονομική πρόοδος και από την άλλη η απόσπαση από τη γενέθλια γη, τα βάσανα, η αποξένωση, η δυσπροσαρμοστία και ο ρατσισμός. Τέλος, το ζήτημα της ευθύνης του πνευματικού ανθρώπου στη σύγχρονη εποχή.

Η λογοτεχνική επικοινωνία προϋποθέτει από τον αναγνώστη/τρια να ανιχνεύει και να κατανοεί την ιδιαιτερότητα της γλώσσας και της δομής του κειμένου και να το αναγνωρίζει ως πράξη επικοινωνίας και ως κατασκευή που επιτρέπει την πολυσημία. Υπαινιγμοί, πληροφορίες ή έννοιες από την Ιστορία και τη Γραμματολογία (εργοβιογραφικά στοιχεία, λογοτεχνικά ρεύματα, συγκείμενο, περικείμενο) μπορούν να υποβοηθήσουν τον αναγνώστη, εμπλουτίζοντας την ερμηνευτική διεργασία, χωρίς όμως να επισκιάζουν με την παρουσία τους τις «φωνές» των λογοτεχνικών κειμένων. Συγκεκριμένα σχήματα λόγου (αντίθεση, ειρωνεία, επανάληψη, αναδρομή, προοικονομία, εγκιβωτισμός, εσωτερικός μονόλογος κ.ά.) παραπέμπουν σε συγκεκριμένη, αντίστοιχη μορφή επικοινωνίας. Η εξοικείωση με τους αφηγηματικούς τρόπους (μίμηση και διήγηση, θεατρικός μονόλογος, διάλογος, στιχομυθία, μεταφορική χρήση του λόγου, εκκίνηση της αφήγησης in medias res, κ.ά.) και ο πειραματισμός με τη λειτουργική τους ένταξη σε κείμενα που γράφει μόνος του, οδηγεί τον αναγνώστη στη δημιουργική γραφή. Έτσι μόνο τον βοηθά να διακρίνει τα διαφορετικά είδη αφηγητή, πλοκής, σκηνικού και χαρακτήρων: π.χ, να διακρίνει τον ήρωα από τον αντιήρωα, τα πρωτεύοντα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα και τις κοινωνικές συνθήκες διαμόρφωσης της κάθε ξεχωριστής προσωπικότητας, ώστε να τους αποδίδει τις ανάλογες «φωνές».