ΤΟ ΑΣΜΑ ΤΟΥ ΡΟΛΑΝΔΟΥ, του Βασίλη Χουβαρδά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Φιλόσοφοι και θεολόγοι γράφανε στα λατινικά αλλά από τον 11ο αι. υπήρχανε στη Γαλλία τροβαδούροι και τρουβέροι που εκφράζονταν στα Γαλλικά. Αυτοί πήγαιναν από πύργο σε πύργο και στις δημόσιες πλατείες, απαγγέλλοντας ηρωικά τραγούδια, αρχικά σύντομα, αργότερα μακροσκελείς ωδές με δράση (Chansons de geste).

Τα επικά άσματα που μας παραδοθήκαν γραπτά εξυμνούσαν τις πολεμικές αρετές, αντλούσανε δε το θέμα τους από το παρελθόν, από την εποχή του Καρλομάγνου ή ακόμη παλιότερα.

Όπως θα δούμε αναλυτικότερα, στο Έπος Του Ρολάνδου (la chanson de Roland), από τα 1α έργα γραμμένα στα γαλλικά, βρίσκουμε αίσθημα πατριωτισμού, την αγάπη για τη "γλυκιά Γαλλία".

Αναπτύχθηκε επίσης η μυθιστορία, έμμετρη ποίηση αρχικά και πεζό αργότερα. Ήταν μυθοπλαστικές αφηγήσεις που περιέγραφαν φανταστικές ιστορίες που στόχο είχαν να ψυχαγωγήσουν και να καταπλήξου το κοινό και που, σε αντίθεση με το έπος. δεν είχαν διδακτικό ή ηθικό σκοπό. Ως επίκεντρο είχαν τη Γυναίκα και ως κύριο θέμα τον Έρωτα. Έναν έρωτα όμως εξιδανικευμένο, αιθέριο.

Στις βασιλικές και πριγκηπικές αυλές αναπτύχθηκαν τα αβρά (courtois) ήθη. Η αβρότης αυτή είχε και άλλες συνέπειες, που θα διαρκούσαν πολύ. Η ιπποτική μυθιστορία δεν παρήγαγε μόνο ερωτικά τραγούδια και μυθιστορίες, όπως το Roman de la rose, αλλά και αγωγή των ηθών και των τρόπων, που ήταν μεγάλο βήμα προς τον πολιτισμό. Παράλληλα βλέπει το φως μια ολόκληρη λογοτεχνία που ονομάστηκε "ηθικοδιδακτική", σε αντίθεση προς τα επικά ποιήματα, μια σάτιρα ισοπεδωτική, επίσης γραμμένη στα Γαλλικά.

Ένα άλλο λογοτεχνικό είδος που καλλιεργήθηκε είναι η λυρική ποίηση. Αρχικά οι ποιητές είναι ανώνυμοι αλλά σταδιακά εμφανίζονται ονόματα όπως ο Ρυτμπέφ τον 13ο αι. ή ο Κάρολος της Ορλεάνης κι ο Βιγιόν τον 14-15ο αι.

Είναι ποιητές που η ζωή τους μας είναι γνωστή κι αντανακλάται μέσα στα έργα τους. Το ίδιο και οι ιστορικοί όπως ο Φρουασάρ κι ο Κομμύν. Χρονικογράφοι όσο κι ιστορικοί κι οι 2, έχουνε ζήσει τα γεγονότα που περιγράφουν.

Από τον 10ο αι. αναστήθηκε πάλι το θέατρο. Πήρανε τη συνήθεια, στη λειτουργία του Πάσχα αρχικά κι αργότερα σε πολλές μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης, να "σκηνοθετούν" τις συνομιλίες των αγίων γυναικών μπρος στον τάφο. Ολόκληρη η πόλη μαζευόταν να δει το Μυστήριο των Παθών. Αυτά τα λειτουργικά δράματα σταδιακά άρχισαν να παίζονται στα προαύλια των ναών και τέλος, στα ίδια τα χωριά και τις πόλεις. Καθιερώθηκε να μιλάνε την καθομιλουμένη και όχι λατινικά κι απομακρύνθηκαν από το λειτουργικό χαρακτήρα που είχαν αρχικά.

Γίνανε γνωστά ως Μυστήρια και παίζονταν από επαγγελματίες ηθοποιούς. Τα εκκλησιαστικά άμφια αντικαταστάθηκαν από ρούχα της εποχής και τα σκηνικά έγιναν πιο ρεαλιστικά. Σιγά-σιγά στο κεντρικό θρησκευτικό θέμα ενσωματώθηκαν κωμικά ιντερλούδια. Έτσι το θέατρο πήρε τον κοσμικό χαρακτήρα που είχε και κατά τη κλασσική αρχαιότητα, αν και διατήρησε πάντα το χριστιανικό ήθος. Εμφανίστηκαν επίσης διάφορα είδη κωμωδίας, όπως η φάρσα, η μωρία κι η διακωμώδηση των θείων κηρυγμάτων.

Το άσμα του Ρολάνδου(στα γαλλικά: la chanson de Roland) είναι ένα επικό ποίημα που βασίζεται σε μια ιστορική μάχη στο πέρασμα του Ρονσεβώ στα Πυρηναία, το 778, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Καρλομάγνου. Είναι το παλαιότερα χρονολογημένο μεγάλο έργο της γαλλικής λογοτεχνίας και έχουν σωθεί διάφορα χειρόγραφά του, γεγονός που δείχνει την τεράστια και διαρκή δημοτικότητα που είχε από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα. Το πιο παλαιό αξιόπιστο χειρόγραφο είναι γραμμένο στην Αγγλο-Νορμαδική διάλεκτο της παλαιάς γαλλικής γλώσσας.

Γράφτηκε μεταξύ του 1040 και του 1115, τρεις αιώνες αργότερα από τα γεγονότα που εξιστορεί: το έργο άρχισε το 1040 και καθώς ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές σταδιακά έγιναν προσθήκες και αλλαγές περίπου μέχρι το 1115 . Το τελικό κείμενο έχει περίπου 4.000 στίχους στην παλιά μορφή του και 9000 σε ένα χειρόγραφο στα τέλη του 13ου αιώνα. Αυτό το επικό και ηρωικό ποίημα είναι ένα από τα πιο εκλεκτά παραδείγματα επικού άσματος, μιας λογοτεχνικής μορφής που άνθισε μεταξύ του 11ου και του 15ου αιώνα και υμνούσε τις θρυλικές πράξεις και τα ηρωικά κατορθώματα των ιπποτών. Πρωταγωνιστής του άσματος είναι ο Φράγκος ιππότης Ρολάνδος, αρχιπαλαδίνος του Καρλομάγνου. Δύο χειρόγραφα βρέθηκαν το 1832 και το 1835. Το άσμα του Ρολάνδου αναγνωρίσθηκε ως εθνικό έπος της Γαλλίας όταν δημοσιεύθηκε σε μια έκδοση το 1837.

Ιστορικό Πλαίσιο

Η ιστορία βασίζεται σε ένα έλασσον ιστορικό γεγονός, την μάχη του Ρονσεβό που διεξήχθη στις 15 Αυγούστου 778 μ.Χ. Mετά από μια εκστρατεία στην Ισπανία σε έκκληση του συμμάχου του κυβερνήτη της Βαρκελώνης Σουλεϊμάν Ιμπν Αλαράμπι, η οπισθοφυλακή του Καρλομάγνου - με επικεφαλής τον κόμη Ρολάνδο, διοικητή της μαρκιωνίας της Βρετάνης – βρέθηκε αντιμέτωπη με μια αιφνιδιαστική επίθεση Σαρακηνών ή κατά άλλη εκδοχή Βάσκων σε ένα πέρασμα στα Πυρηναία. Σε αυτή τη μάχη, καταγεγραμμένη από τον ιστορικό και βιογράφο Einhard στο έργο του με τίτλο Η ζωή του Καρλομάγνου (γραμμένο περί το 380) οι παγιδευμένοι στρατιώτες σφαγιάστηκαν όλοι ένας προς ένα χωρίς κανένα έλεος κι ανάμεσα τους και ο Hruodland, διοικητής του Βρετανικού στρατεύματος. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι στη μάχη του Ρονσεβώ, οι ιππότες του Καρλομάγνου αντιμετώπισαν στην πραγματικότητα βασκική επίθεση και όχι το στρατό των Σαρακηνών. Σε εκείνη την ταραγμένη εποχή που οι Ευρωπαίοι ξεκινούσαν για τις Σταυροφορίες στην Ανατολή, είναι πολύ πιθανό το κείμενο του άσματος του Ρολάνδου να γράφτηκε για να δώσει μια ιστορική βάση κατά των Σαρακηνών σ'αυτές τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Υπόθεση του Ποιήματος

Ο Μαρσίλ, ένας Μαυριτανός βασιλιάς που επιθυμεί να διαφυλάξει την πόλη του Σαραγόσα από την επέλαση του φραγκικού στρατού, συμφωνεί να συνάψει συνθήκη ειρήνης με τον Καρλομάγνο. Ο τελευταίος αναρωτιέται ποιος θα σταλεί ως απεσταλμένος στο Μαρσίλ, ο οποίος έχει μεγάλη φήμη προδότη. Όποιος στέλνονταν θα διέτρεχε μεγάλο κίνδυνο. Ο αυτοκράτορας αρνείται να διακινδυνεύσουν οι αγαπημένοι του ιππότες. Τελικά αποφάσισαν, ύστερα από πρόταση του Ρολάνδου, να στείλουν τον Γκανελόν.

Αλλά ο Γκανελόν, διεφθαρμένος και μισώντας τον Ρολάνδο, αποφασίζει να προδώσει τον Καρλομάγνο και να προτείνει ένα σχέδιο στο Μαρσίλ. Ο Μαρσίλ να προσποιηθεί ότι συνάπτει ειρήνη με τον Καρλομάγνο και τότε ο αυτοκράτορας με το στρατό του θα αποσυρθεί. Ο Ρολάνδος θα είναι επί κεφαλής της οπισθοφυλακής. Στη συνέχεια, οι Σαρακηνοί θα επιτεθούν απροσδόκητα στην απομονωμένη οπισθοφυλακή. Μόλις ο Ρολάνδος, ο πιο γενναίος ιππότης του Καρλομάγνου, σκοτωθεί, ο Γκανελόν πίστευε ότι ο στρατός του Καρλομάγνου δεν θα αξίζει τίποτα. Ο Μαρσίλ ενέκρινε το σχέδιο. Ο Γκανελόν συναντά τον Καρλομάγνο, ο οποίος αποσύρεται με το στρατό του. Ο Ρολάνδος γίνεται πράγματι αρχηγός της οπισθοφυλακής, όπως είχε προγραμματιστεί, ενώ ο Γκαναλόν παραμένει μαζί με τον αυτοκράτορα.

Οι Σαρακηνοί επιτίθενται στην οπισθοφυλακή στο πέρασμα του Ρονσεβώ. Ο Ολιβιέ, ο φίλος και έμπιστος του Ρολάνδου, επισημαίνει ένα μεγάλο στρατό Σαρακηνών που πλησιάζει και ζητά από τον Ρολάνδο να σαλπίσει με το κέρας για να ειδοποιήσει τον Καρλομάγνο ότι κινδυνεύουν. Ο Ρολάνδος προτιμά να πεθάνει πολεμώντας παρά να ατιμασθεί ζητώντας βοήθεια (είχε μία αρχή, ότι πρέπει πάντα να προχωράμε μπροστά και ποτέ να μην υποχωρούμε). Οι άνδρες του Ρολάνδου αγωνίζονται ενάντια σε μια δύναμη (που ελέγχεται από Μαρσίλ) είκοσι φορές μεγαλύτερη από τη δική τους αλλά παρά την ανδρεία των ανδρών του, η οπισθοφυλακή του Καρλομάγνου εξολοθρεύεται.

Όταν απέμειναν ζωντανοί μόνο εξήντα μαχητές, και αφού ο Oλιβιέ είχε πέσει, ο Ρολάνδος αποφάσισε να σαλπίσει το κέρας. Ο Καρλομάγνος, εν τω μεταξύ, συνεχίζει να απομακρύνεται με τον κύριο στρατό, καθώς πείσθηκε από τον Γκανελόν ότι ο ήχος της κόρνας που ακούει, δεν είναι έκκληση για βοήθεια. Αλλά ο Καρλομάγνος υποπτεύθηκε τελικά το χειρότερο και έσπευσε στον τόπο της ενέδρας. Εν τω μεταξύ, όλοι οι ιππότες της οπισθοφυλακής είχαν πεθάνει αλλά τραυματισμένοι ο Ρολάνδος και ο Αρχιεπίσκοπος Tυρπέν κατάφεραν να τρέψουν σε φυγή τους Σαρακηνούς πριν καταρρεύσουν και οι δύο.

Όσο ο Ρολάνδος είχε ακόμη λίγη δύναμη προσπάθησε να σπάσει το σπαθί του Ντούρανταλ (Durandal) για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού, χωρίς επιτυχία όμως. Η λεπίδα έλαμψε και γυάλισε αλλά δεν έσπασε. Ξάπλωσε τότε για να πεθάνει και ο Άγιος Μιχαήλ, ο Χερουβήμ και ο Άγιος Γαβριήλ πήραν την ψυχή του στον παράδεισο.

Όταν ο Καρλομάγνος έφτασε στην οπισθοφυλακή του ήταν πολύ αργά, ο Ρολάνδος ήταν νεκρός και η μάχη είχε τελειώσει. Ο στρατός του Μαρσίλ υπέστη μεγάλες απώλειες αλλά ενισχύθηκε από έναν τεράστιο στρατό από όλους τους μουσουλμανικούς λαούς. Αυτόν τον στρατό αντιμετώπισε ο στρατός του Καρλομάγνου κατά τη διάρκεια μιας δεύτερης μάχης στην οποία ο Καρλομάγνος κατέστρεψε το στρατό των Σαρακηνών πριν από την επιστροφή του στη μόνιμη κατοικία του στο Άαχεν, όπου έπρεπε να πάει τα θλιβερά νέα στην όμορφη Ωντ, την αδερφή του Ολιβιέ και αρραβωνιαστικιά του Ρολάνδου, που πέθανε επί τόπου μόλις τα άκουσε. Ακολούθησε η δίκη του Γκανελόν, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο δια διαμελισμού και συγγενείς του καταδικάστηκαν σε απαγχονισμό.

Ο Συγγραφέας

Κατά καιρούς είχε υποστηριχτεί πως ο Taillefer, o ζογκλέρ του Γουλιέλμου, υπήρξε ο συγγραφέας του άσματος του Ρολάνδου, άποψη που γρήγορα καταρρίφθηκε ως εσφαλμένη· το μόνο βέβαιο είναι πως ο ίδιος υπήρξε ένας από τους πολυάριθμους ποιητές που εκμεταλλεύτηκαν αυτήν την παράδοση. Στο τέλος ενός χειρογράφου γράφει: Εδώ τελειώνει το έπος που διηγήθηκε ο Τυρόλντ (Ci falt la geste que Turoldus declinet). Όλα εξαρτώνται από το νόημα που θα δοθεί σ' αυτή τη φράση. Πρόκειται για τον ποιητή που το έγραψε; Για έναν χρονικογράφο ή έναν αντιγραφέα που το κατέγραψαν; Για ένα τροβαδούρο που το τραγούδησε; Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για έναν άνθρωπο μορφωμένο, γιατί μια προσεκτική ανάγνωση αποκαλύπτει ότι ο συγγραφέας γνώριζε τους Λατίνους ποιητές (Βιργίλιο, Λουκιανό) και σίγουρα τη Βίβλο και προσευχές της εποχής του. Παρ ’όλα αυτά κανένας δεν μπορεί με σιγουριά να πει ποιος είναι ο συγγραφέας.

Παραλλαγές/Προσαρμογές:

Η περισσότερο αξιόπιστη και παλαιότερα χρονολογημένη παραλλαγή είναι εκείνη που παραδίδεται στο χειρόγραφο της Οξφόρδης, το οποίο παραδίδει ένα ποίημα περίπου 4004 στίχων και χρονολογείται στα μέσα του 12ου αιώνα (μεταξύ 1140 και 1170). Το επικό αυτό ποίημα αποτελεί το πρώτο και το εξοχότερο παράδειγμα «των τραγουδιών που υμνούν τις ηρωικές πράξεις» ή όπως είθισται να αποκαλούνται στην Γαλλική λογοτεχνία, των «chanson de geste». Το ποίημα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο: σε όλη την έκτασή του γίνεται έκδηλο πως έχουν εκτοπιστεί οι αρχαιότερες παγανιστικές παραδόσεις από επικρατούσα Χριστιανική παράδοση καθώς όλες οι αρετές που συνδέονται με το ηρωικό αρχέτυπο εντάσσονται πλέον σε Χριστιανικά συμφραζόμενα.

Ένα Λατινικό ποίημα με τίτλο «Carmen de Prodicione Guenonis» γράφτηκε περί το 1120 και ένα Λατινικό πεζό κείμενο με τίτλο «Historia Caroli Magni» (συχνά γνωστό κι ως «The Pseudo-Turpin») ακόμη πρωιμότερα. Περί το 1170 , το Γαλλικό επικό ποίημα μεταφράζεται στα μεσαιωνικά γερμανικά από τον Konrad der Pfaffe και φέρει τον τίτλο «Rolandslied». Στην μετάφραση του, ο Konrad αντικαθιστά τα διάφορα Γαλλικά θέματα με τα γενικότερα Χριστιανικά. Το έργο μεταφράστηκε στα μεσαιωνικά Γερμανικά τον 13ο αι.· επίσης, μεταφράστηκε στην Οξιτανική γλώσσα (Occitan) κατά τον 14ο ή 15ο αι. με τίτλο «Ronsasvals», όπου ενσωματώνεται στην ιστορία και η μεταγενέστερη αισθητική φιλοσοφία του Βορρά.

Πηγές: • Άσμα του Ρολάνδου - Χείλων • Wikipedia • Ideostrovilos