ΠΩΣ ΔΟΜΕΙΤΑΙ Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ- Ο ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ

Πώς δομείται η έννοια του ΧΩΡΟΥ στην ανθρώπινη αντίληψη;

O πρώτος χώρος που αντιλαμβανόμαστε είναι ο χώρος της μήτρας, όταν είμαστε έμβρυα. Ίσως εκεί γίνονται κάποιες "καταγραφές" στον εγκέφαλο, ίσως όχι. Πάντως, το βέβαιο είναι πως αυτήν τη φάση της ζωής μας δεν τη θυμόμαστε μετά. Ούτε θυμόμαστε αυτόν τον πρώτο "χώρο".

Όταν γεννηθεί ο άνθρωπος, έχει μια πρώτην αντίληψη της έννοιας του χώρου, πολύ στοιχειώδη. Ο Χώρος για το νεογέννητο είναι ο χώρος που μπορεί να συμπεριληφθεί στον οπτικό του κώνο. Λίγο αργότερα ο χώρος του δωματίου του είναι η πρώτη "νοητική απεικόνιση", το πρώτο "νοητικό σχήμα" του ΕΞΑΕΔΡΟΥ.

Είναι το πρώτο πράγμα που ζωγραφίζουν κάθε χρόνο στην αρχή της χρονιάς τα παιδιά, όταν πηγαίνουν στην πρώτη Δημοτικού. Η πρώτη ζωγραφιά. Το σπίτι μας, οι ρίζες μας, η ψυχή, η εικόνα του. Όλα τα σπίτια σχεδόν, στα παιδικά σχέδια, έχουν το κλασικό τετράγωνο σχήμα, δυο μικρότερα τετράγωνα για παράθυρα, ένα παραλληλόγραμμο για πόρτα και μια τριγωνική σκεπή. Συνήθως είναι διάφανο και κρέμεται ένας γλόμπος στη μέση, ένα τραπέζι και μια καρέκλα για τους πιο προχωρημένους «ζωγράφους». Η καμινάδα απαραίτητη και κάποιες φορές έχει και καπνό. Το σπίτι δείχνει τη ζωή, την ασφάλεια, την γεμάτη με αναμνήσεις, «χτισίματα» και συναισθήματα: έτσι εκφράζεται εικαστικά η παιδική ηλικία, λένε οι ειδικοί που ερμηνεύουν τα παιδικά σχέδια.

Σύμφωνα με τον ελβετό ψυχολόγο Ζαν Πιαζέ, το παιδί, μεγαλώνοντας, κατακτά σταδιακά την έννοια του Χώρου, μέσα από προσωπική του ανακάλυψη. Το πρώτο πράγμα που μαθαίνει είναι η ΜΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ.

Στην περίοδο των 7 ως 11 ετών για πρώτη φορά ο μαθητής:Α) Προβαίνει σε επαληθεύσιμες λογικές πράξεις, που μάλιστα είναι αναστρέψιμες. Β) Ταξινομεί κατά τρόπο λογικό πρόσωπα και πράγματα, κατανοώντας πλήρως λογικές έννοιες και τις μεταξύ τους σχέσεις.Γ) Τοποθετεί σε σειρά, κατ’ ανιούσα ή κατιούσα κλίμακα, διάφορα μεγέθη. Δ) Έχει κατακτήσει την έννοια της διατήρησης των διαφόρων φυσικών μεγεθών (ποσότητας, βάρους, όγκου). Ε) Έχει κατακτήσει την έννοια του αριθμού, τόσο ως τάξεως ομοειδών πραγμάτων ( απόλυτοι αριθμοί) όσο και ως θέσεως μέσα στη σειραϊκή διάταξη του αριθμητικού συστήματος ( τακτικοί αριθμοί).Στ) Εξάγει συμπεράσματα για την πραγματική κατάσταση του κόσμου που τον περιβάλλει, χωρίς να είναι απόλυτα δέσμιος των κατ’ αίσθησιν αντιλήψεων.Ζ) Έχει αποκτήσει την ικανότητα να στρέφει την προσοχή του σε περισσότερα του ενός χαρακτηριστικά κάθε φορά, δηλαδή «αποκεντρώνει» την προσοχή του.Η) Συλλαμβάνει νοητικά –και επομένως προβλέπει- όχι μόνο τις σταθερές καταστάσεις, αλλά και τις ενδιάμεσες φάσεις που παρεμβάλλονται μεταξύ της αρχικής και της τελικής φάσης. (Παρασκευοπούλου Ι., Εξελικτική Ψυχολογία, 1985, τόμος 3, σελ. 65-66)

Όπως και το ανθρώπινο ΑΤΟΜΟ (βρέφος-νήπιο-παιδί-έφηβος),έτσι και ο ανθρώπινος πολιτισμός πέρασε από ΣΤΑΔΙΑ στην εξελικτική του αντίληψη του Χώρου. Σε ένα πρώτο, "νηπιακό" θα έλεγε κανείς, στάδιο, ο ανθρώπινος πολιτισμός αντιλήφθηκε τον χώρο μόνο με τις αισθήσεις και θεώρησε πως ο χώρος είναι αυτό που βλέπει και τίποτε παραπάνω.

O άνθρωπος “κατοικεί” με ένταση, επενδύει στους τόπους συναισθηματικά, ιδεολογικά, κοινωνικά καθώς και οικονομικά με αποτέλεσμα να δίνει ψυχή, ζωή σε φυσικά αντικείμενα όπως τα δέντρα, τους βράχους, τις πέτρες, καθώς αντιμετωπίζονται ως ζώντα. Αυτή η συμμετοχική σχέση περιβάλλοντος και ανθρώπου εκφράζεται και λεκτικά με τη χρήση τοπωνυμίων, στο στάδιο όπου συνειδητοποιεί κανείς πως μιλώντας για τα στοιχεία ενός τόπου αναφέρεται στις διαδρομές και τις συνήθειες των ανθρώπων.

Ο "μικρός Πρίγκιπας" (ο ήρωας της νουβέλας του Αντουάν ντε Σαιντ Εξιπερύ) κατοικεί στον χώρο του διαστήματος, όπου οι αναλογίες της πραγματικότητας έχουν αλλάξει.

Πριν γίνει αντικείμενο της ορθολογικής σκέψης των Ιώνων φιλοσόφων, ο χώρος γινόταν «μυθικά» αντιληπτός από τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να συνάψει σχέσεις αναφοράς προς κάποιες συντεταγμένες, λόγου χάριν σε σχέση με την κίνηση. Αντίστοιχα, ο μαθητής επιχειρεί να κατακτήσει κάθε έννοια επινοώντας ένα είδος «προσωπικής μυθολογίας»: αυτή απηχεί τόσο το στάδιο εξέλιξης στο οποίο βρίσκεται, όσο και την ποιότητα των οντολογικών βεβαιοτήτων του.

Με την "τοποθέτηση" των πληροφοριών σε έναν οπτικά αντιληπτό χώρο (χάρτη, απεικόνιση, σχέδιο, αναπαράσταση, μικρογραφία) αλλά και με την προβολή εκπαιδευτικών ντοκιμαντέρ, η διδασκαλία της Ιστορίας μάς δημιουργεί, σταδιακά, μιαν ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ του ιστορικού ΧΩΡΟΥ. Με την "τοποθέτηση" των πληροφοριών σε έναν οπτικά αντιληπτό χώρο (χάρτη, απεικόνιση, σχέδιο, αναπαράσταση, μικρογραφία) αλλά και με την προβολή εκπαιδευτικών ντοκιμαντέρ, η διδασκαλία της Ιστορίας μάς δημιουργεί, σταδιακά, μιαν ΟΠΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ του ιστορικού ΧΩΡΟΥ.

Μιλώντας για τη Μεσόγειο Θάλασσα, πρέπει να ξέρουμε πώς αυτή μετατράπηκε σε χώρο διεκδραμάτισης ιστορικών γεγονότων. Πώς, δηλαδή, μετατράπηκε σε ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΧΩΡΟ παίρνοντας το συγκεκριμένο όνομα: "Μεσόγειος" είναι η θάλασσα που εκτείνεται μεταξύ δύο γαιών. Και οι "δύο γαίες" για την αντίληψη των αρχαίων ήσαν αφενός ο κορμός της Ευρασίας (Ευρώπης και Ασίας ΜΑΖΙ) κι αφετέρου ο ενιαίος κορμός της Αφρικής. Ο μύθος μιλά για αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία και για μεταφορά της στον κύριο κορμό της Ευρώπης: αυτός ο μύθος συνδέει τις δύο ηπείρους, τόσο γεωγραφικά, όσο και πολιτιστικά. Παρά το πλήθος των παράκτιων λαών εκ των οποίων αναπτύχθηκαν με τη σειρά τους διάφοροι αρχαίοι πολιτισμοί, πρώτα εκ του Αιγαίου και της ανατολικής λεκάνης και μέχρι της δυτικής (που εξαπλώθηκαν στη συνέχεια με ενδιάμεσες αποικίες) η Μεσόγειος περιέργως δεν είχε εξ αρχής και επί αιώνες ιδιαίτερο όνομα. Ο Ηρόδοτος π.χ. χρησιμοποιεί επί μέρους ονόματα θαλασσών και κολπώσεών της αντί ενιαίου ονόματος (Α 163). Άλλοι αρχαίοι Έλληνες αναφέρονται σε αυτήν περιφραστικά, είτε προς τον έξω από τις Ηράκλειες στήλες απλωμένο ωκεανό, είτε ως γνωστότερη την έσω από τις εν λόγω στήλες. Π.χ. ο Στράβων την ονομάζει: «η εντός και καθ΄ ημάς λεγομένη θάλασσα», προσδιορισμό που πιστά μιμήθηκαν αργότερα οι Ρωμαίοι και τον μετέφρασαν ως «Μare Νostrum» (= ημέτερη θάλασσα). Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης την ονομάζει «θάλασσα» έναντι εκείνου του ωκεανού. Το αυτό και ο Πολύβιος, ενώ άλλοι Ρωμαίοι χρησιμοποιούν τον όρο «mare internum» ή «mare insentinum» (= εσωτερική θάλασσα) καθώς και «Μare magnum» (=Μεγάλη θάλασσα).

Η πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει ιστορικά στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα, οπότε πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει χαρακτηριστικά «Mare Mediterraneum» ως μεταξύ δύο ηπείρων θάλασσα, καθιστάμενος ιστορικός ανάδοχος του ονόματος αυτής. Ο 16ος και 17ος αιώνας βρίσκει τη θάλασσα αυτή να ονομάζεται: Λευκή θάλασσα, ή θάλασσα των Ελλήνων (έτσι την ονόμαζαν και οι Τούρκοι σε αντιδιαστολή με το Αιγαίο και τον Εύξεινο Πόντο). Η πατρότητα του ελληνικού όρου «Μεσόγειος» οφείλεται στον γεωγράφο - επίσκοπο Αθηνών Μελέτιο (Γεωγραφία παλαιά και Νέα, Α 80 - 1707) με τον επιπρόσθετο χαρακτηρισμό ως «δεύτερο κόλπο του ωκεανού», εννοώντας ως πρώτο τον Βισκαϊκό.

Ο μαθητής αντιλαμβάνεται, έτσι, πώς διαμορφώθηκε ο φυσικός/θαλάσσιος χώρος της Μεσογείου σε ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΧΩΡΟ.

Ο μαθητής σημασιοδοτεί με φιλοσοφικό τρόπο τον Χώρο όπου κινείται ως παρατηρητής και καλείται να τον μεταβάλει, «κατανοώντας» τον, μετατρέποντάς τον, δηλαδή, σε ΕΝΝΟΙΑ. Πριν γίνει αντικείμενο της εννοιακής σκέψης των Ιώνων φιλοσόφων, ο χώρος γινόταν «μυθικά» αντιληπτός από τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να συνάψει σχέσεις αναφοράς προς κάποιες συντεταγμένες, λόγου χάριν σε σχέση με την κίνηση. Αντίστοιχα, ο μαθητής επιχειρεί να κατακτήσει κάθε έννοια επινοώντας ένα είδος «προσωπικής μυθολογίας»: αυτή απηχεί τόσο το στάδιο εξέλιξης στο οποίο βρίσκεται, όσο και την ποιότητα των οντολογικών βεβαιοτήτων του. Η συμμετοχική σχέση περιβάλλοντος και ανθρώπου εκφράζεται λεκτικά με τη χρήση τοπωνυμίων, στο στάδιο όπου συνειδητοποιεί ότι μιλώντας για τα στοιχεία ενός τόπου αναφέρεται στις διαδρομές και τις συνήθειες των ανθρώπων.

ΔΕΙΤΕ ΤΗ ΣΟΦΗ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΣΑΒΑΤΕΡ:

"Η επιστήμη, για οποιοδήποτε θέμα κι αν μιλήσει, υιοθετεί την απρόσωπη οπτική γωνία (ακόμα κι όταν ερευνά τον ίδιο τον άνθρωπο!), ενώ η φιλοσοφία έχει πάντοτε υπόψη της ότι η γνώση έχει αναγκαστικά ένα υποκείμενο: τον άνθρωπο- πρωταγωνιστή. Η επιστήμη επιδιώκει να γνωρίσει αυτό που υπάρχει κι αυτό που συμβαίνει. Η φιλοσοφία μελετά το πώς μας επηρεάζει αυτό που υπάρχει κι αυτό που γνωρίζουμε ότι συμβαίνει. Η επιστήμη πολλαπλασιάζει τις προοπτικές και τις περιοχές της γνώσης, που σημαίνει ότι τεμαχίζει και εξειδικεύει τη γνώση. Η φιλοσοφία πασχίζει να συσχετίσει το καθετί με όλα τα υπόλοιπα, προσπαθεί να συγκεντρώσει το σύνολο των γνώσεων σ’ ένα κοινό θεωρητικό πλαίσιο, ικανό να υπερβεί την πολυμορφία αυτής της ενιαίας και αδιαίρετης περιπέτειας που είναι η σκέψη ή, μ’ άλλα λόγια, η ανθρώπινη ύπαρξη. Η επιστήμη αποσυνθέτει τις εμφανείς μορφές του πραγματικού σε αόρατα θεωρητικά στοιχεία, με κυματικό ή σωματιδιακό χαρακτήρα, που μπορούν να εκφραστούν μαθηματικά σε στοιχεία αφηρημένα και απρόσιτα. Χωρίς να αγνοεί ή να περιφρονεί αυτή την ανάλυση, η φιλοσοφία διασώζει τη ζωτική για τον άνθρωπο εμφανή πραγματικότητα, μέσα στην οποία εκτυλίσσεται η περιπέτεια της ύπαρξής μας (π.χ. η επιστήμη μάς αποκαλύπτει ότι τα τραπέζια και τα δέντρα αποτελούνται από ηλεκτρόνια, νετρόνια κτλ., ενώ η φιλοσοφία, χωρίς να υποτιμά αυτή την αποκάλυψη, μας επαναφέρει σε μια ανθρώπινη πραγματικότητα ανάμεσα σε τραπέζια και δέντρα). Η επιστήμη αναζητεί γνώσεις και όχι απλές εικασίες. Η φιλοσοφία θέλει να μάθει τη σημασία που έχουν για μας οι γνώσεις μας στο σύνολό τους, και μάλιστα αν είναι γνώσεις πραγματικές ή μεταμφιεσμένη άγνοια! Γιατί η φιλοσοφία συνηθίζει να προβληματίζεται για ζητήματα που οι επιστήμονες (και φυσικά και ο απλός κόσμος) θεωρούν δεδομένα ή προφανή”.

(Φερνάντο Σαβατέρ, Οι ερωτήσεις της ζωής, μτφρ. Κ. Φιλιππίδης, εκδ. Αίολος, Αθήνα 2003, σ. 21

O άνθρωπος “κατοικεί” με ένταση, επενδύει στους τόπους συναισθηματικά, ιδεολογικά, κοινωνικά καθώς και οικονομικά με αποτέλεσμα να δίνει ψυχή, ζωή και νόημα σε φυσικά αντικείμενα όπως τα δέντρα, τους βράχους, τις πέτρες και τα κύματα. Έτσι, η Ιθάκη είναι η "γη της επαγγελίας" του περιπλανώμενου Οδυσσέα, στην ομηρική "Οδύσσεια". Η επανεύρεση της Ιθάκης συνδέεται με την κατάκτηση της έννοιας του γενέθλιου τόπου. Το ίδιο συμβαίνει και με τη γη Χαναάν των Εβραίων.Στην αψίδα του Τίτου, στη Ρώμη, αναπαρίσταται σε γλυπτή μορφή η πορεία του εξόριστου εβραϊκού λαού προς τον γενέθλιο τόπο του.

Ο άνθρωπος επιδιώκει να συμπεριλάβει τον εαυτό του σε ένα γενέθλιο τόπο, να “περιέχεται”, να ανήκει κάπου. Οπότε, αυτό το οικείο, το “άμεσο”, το “καταφύγιο”, προτρέπει και βοηθά την ανθρώπινη ύπαρξη, να βρει τον εαυτό της, να σταθεί στα πόδια της, ώστε να ανοιχτεί προς τον κόσμο. Η μυθολογική αφήγηση είναι μια αφήγηση για τον ΤΟΠΟ από όπου προερχόμαστε και για τον ΤΟΠΟ προς τον οποίον κατευθυνόμαστε.Έτσι εξηγείται το "σταυροδρόμι" που πρέπει να πάρει ο Οιδίποδας, προκειμένου να βρεθεί στον τόπο καταγωγής του (ο δρόμος της αρετής και ο δρόμος της κακίας του Ηρακλή, επίσης):

Η μνήμη της ανθρωπότητας επιβιώνει στην τέχνη. Έτσι, στην κινηματογραφική ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου "Το βλέμμα του Οδυσσέα" η ανθρώπινη συνείδηση καταγράφει, φωτογραφίζει και κινηματογραφεί σαν κάμερα τα στοιχεία που συναπαρτίζουν την έννοια του γενέθλιου τόπου.

Όταν προσπαθούμε να ορίσουμε τον ΧΩΡΟ ως έννοια, φέρνουμε στον νου μας χώρους που βιώνονται από τον άνθρωπο, που μέσα τους διαδραματίζεται η ανθρώπινη ζωή και που κέντρο τους γίνεται η ανθρώπινη παρουσία. Οι ερμηνείες του χώρου με πρωταγωνιστή τον άνθρωπο στηρίζονται στον τρόπο με τον οποίον ο άνθρωπος βιώνει τον χώρο. Για τον ανθρωποκεντρισμό στην αντίληψη του χώρου τοποθετήθηκε ο φιλόσοφος Πρόδικος ο Κείος (που κατάγεται από την Κέα, δηλαδή τη Τζια. Ο Πρόδικος έλεγε πως οι πρώτοι άνθρωποι θεωρούσαν πως ο ήλιος και η σελήνη και τα ποτάμια και οι πηγές και γενικά όλα όσα βοηθούν τον άνθρωπο στη ζωή του φτιάχτηκαν, τάχατες, με μοναδικό προορισμό να ωφελήσουν τον άνθρωπο : «Πρόδικος φησίν ήλιον και σελήνην και ποταμούς και κρήνας και καθόλου (γενικά) πάντα τα ωφελούντα τον βίον ημών οι παλαιοί θεούς ενόμισαν είναι δια την απ’ αυτών ωφέλειαν» (Πρόδικος ο Κείος, από το βιβλίο του Ν. Μ. Σκουτερόπουλου, Η Αρχαία Σοφιστική, εκδ. «Γνώση», σελ. σελ. 324-327).

Ο χώρος υπό την οπτική γωνία του ανθρώπου/παρατηρητή είναι ένα σύνολο από υλικά πράγματα, που όμως συνοδεύονται από άυλα φαινόμενα, τα οποία αποδίδονται στον χώρο από τον άνθρωπο. Και έτσι ο χώρος αρχίζει να αποκτά λειτουργίες, όνειρα, προσδοκίες, συναισθήματα, σημασίες.

Ο Χώρος και ο Χρόνος των θεών στην αρχαιότητα παριστανόταν ως διαφορετικός από τον Χώρο και τον Χρόνο των ανθρώπων. Ο Χώρος των θεών βρισκόταν κάπου ψηλότερα, κάπου μακρύτερα, σε ένα απρόσιτο και απροσπέλαστο απο τον άνθρωπο σημείο (π.χ. τον Όλυμπο), ενώ ο Χρόνος των θεών δεν ήταν πεπερασμένος, δεν τελείωνε ποτέ και προϋπήρχε ανέκαθεν: οι θεοί δεν έχουν τέλος στη χρονική προθεσμία της ύπαρξής τους, είναι αθάνατοι, αιώνιοι. Θεωρείται, και αυτό το επιβεβαιώνουν κάποια ευρήματα στην Αφρική (Μποτσουάνα), πως η πρώτη πραγματική λατρεία θεών έγινε από τον άνθρωπο 70,000 πριν: επρόκειτο για τη λατρεία ενός θεού-Πύθωνα.

Το ίδιο ισχύει για τον θεό Τσακ των Μάγιας.

Το ίδιο ισχύει για τον ηλιακό θεό Μίθρα, και για τον ζωόμορφο θεό Άνουβι των Αιγυπτίων.

Όλοι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί έχουν τουλάχιστον αυτό το κοινό στοιχείο: μέσω της κατοίκησης, ο άνθρωπος μετουσιώνει τον χώρο σε τόπο, αφού ξεκινά να τον ορίζει, να τον χαρακτηρίζει, να του αποδίδει νοήματα και αξίες, έχοντας ήδη οικειοποιηθεί τις διαστάσεις του. H επέκταση του ζωτικού χώρου του στο Διάστημα αποδίδει, αυτομάτως, νέο νόημα στη φιλοσοφική έννοια του Χώρου.