EL GRECO, Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, της αποφοίτου μας Ασπασίας Τσαπάρα

I. Η ζωή του

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) γεννήθηκε την 1η Οκτωβρίου του 1541 στο Ηράκλειο της Κρήτης και πέθανε στις 7 Απριλίου του 1614 στο Τολέδο της Ισπανίας. Την ημερομηνία της γέννησής του τη μαρτυρά μια ιδιόχειρη σημείωση, στην οποία καταγράφεται πως το 1606 ήταν εξηνταπέντε ετών. Αυτοαποκλήθηκε «El Greco», δηλαδή Έλληνας, προσωνύμιο με το οποίο μέχρι και σήμερα είναι γνωστός. Ήταν ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας κατά την περίοδο της Ισπανικής Αναγέννησης. Η πρώτη του εκπαίδευση φέρεται πως ήταν η βυζαντινή αγιογραφία, στον τόπο γέννησής του.

Μελετά την αρχαιοελληνική και κλασική γραμματεία. Σε αρκετά μεγάλη ηλικία, όταν ήταν πλέον είκοσι έξι χρόνων, εγκαταλείπει τη γενέτειρά του και ταξιδεύει στην Ιταλία και την Ισπανία, περιοχές στις οποίες ζει και δρα μέχρι τον θάνατό του. Γνωρίζει εξέχουσες προσωπικότητες του χώρου, όπως ο Τιντορέττο και ο Τιτσιάνο. Μάλιστα πλάι στον δεύτερο μαθήτευσε, υιοθετώντας τον μανιερισμό. Τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα, εγκαταστάθηκε στην Ισπανία, όπου και πέθανε. Τάφηκε στο Μοναστήρι του Αγίου Δομίνικου Σίλου.

II. Υφολογικές κλίσεις

Τεχνοτροπικά η εκφραστικότητα του El Greco προσιδιάζει στην Βενετική Σχολή και στον Μανιερισμό κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η τέχνη του όμως ενσωματώνει μεταξύ άλλων πολλά προσωπικά στοιχεία, σε μια προσπάθεια διάκρισης και στιγματοποίησης του έργου του. Η σύγχρονη κριτική της Τέχνης χαρακτηρίζει τα έργα του «προδρομικές αναφορές του μοντερνισμού», θεωρώντας πως αποτελεί τον προθάλαμο στην Μοντέρνα Τέχνη. Θαυμάζει την δυναμική των έργων του Κορέτζιο και την κομψότητα των έργων του "μοντερνιστή" Παρμιτζανίνο.

Από το 1570 κι εξής υιοθετεί την τεχνικη της ελαιογραφίας, δηλαδή εργάζεται σε μουσαμά, έχοντας απομακρύνει το ξύλο. Όσοι πίνακές του δημιουργήθηκαν στην Ιταλία φέρουν Αναγεννησιακό στίγμα, εφόσον χαρακτηρίζονται απο έντονη φωτεινότητα και έμφαση στα χρώματα. Κατά τα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του δράσης, ιδίως στον Χάνδακα και τη Βενετία, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος διαπνέεται απο βυζαντινά και μεταβυζαντινά στοιχεία, τα οποία αρμονικά συνδυάζονται με πρωτοτυπία. Δεν είναι λίγα τα έργα του στα οποία εντοπίζονται η υποτυπωδώς δοσμένη τρίτη διάσταση, το προοπτικό βάθος και τα έντονα χρώματα. Τα τελευταία χρόνια στη Βενετία χαρακτηρίζονται απο την έντονη «παρουσία» του Τιντορέττο στα έργα του, ενώ κατά την παραμονή του στην Ρώμη πειραματίζεται με την προσωπογραφία.

Η δεκαετία 1580-15903 χαρακτηρίζεται από υπερβολή, έμφαση στο υπερφυσικό στοιχείο και κατάρριψη του αναγεννησιακού μοτίβου. Αναδεικνύεται δε ο μανιερισμός.Στα τέλη του 16ου εμπνέεται από τον Ρωμαίο συγγραφέα Γάιο Πλίνιο Σεκούνδο, ο οποίος ήταν φυσικός φιλόσοφος και φυσιοδίφης. Ολόκληρος ο 16ος και ο 17ος αιώνας τοποθετούνται στην Ιταλική σχολή, με ροπή στον εκκεντρισμό και στην πρωτοτυπία, με αμφισβήτηση απέναντι στο καθιερωμένο.

III. Χρονολόγηση του έργου του

Στα πρώτα χρόνια της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, μεταξύ της επταετίας 1560-1567, δίνει τη φορητή εικόνα «Ο ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζοντας την Παναγία», ενώ δύο χρόνια πριν την λήξη του διαστήματος αυτού δημιουργεί το «Τρίπτυχο της Μοντένα», που είναι τέμπερα σε ξύλο με πλάγια φύλλα. Το έργο αυτό απεικονίζει την στέψη του χριαστιανού ιππότη, την προσκύνηση των ποιμένων και την βάπτιση του Χριστού. Η πίσω όψη του έργου αυτού φέρει μια «Άποψη για το Όρος Σινά». Για το έργο αυτό λέγεται πως επηρεάστηκε απο τους Βενετσιάνους Δασκάλους.

Το 1565, στα τελευταία χρόνια που ζει στην Βενετία, παραδίδει τον πίνακα «Θεραπεία του Τυφλού», στον οποίο είναι έκδηλη η επίδραση του Τιντορέττο, αναφορικά με την μορφολογική διάταξη και την σε βάθος απόδοση των κτιρίων.

Το 1567 παραδίδει την αγιογραφία «Η Κοίμηση της Θεοτόκου των Ψαριανών». Βρίσκεται στην ομώνυμη εκκλησία της Σύρου, στην Ερμούπολη, και αποτελεί ένα από τα τελευταία έργα της περιόδου της ζωής στην Κρήτη. Βρέθηκε στα τέλη του 20ου αιώνα, 1983 και αποτελεί το πρώτο σωζόμενο έργο με την υπογραφή του.

Την επόμενη ακριβώς χρονιά -1568- ζωγραφίζει την «Προσκύνηση των Μάγων», που βρίσκεται στο Museo Soumaya του Μεξικό και «Ο Μυστικός Δείπνος», έργο στο οποίο η κίνηση των σωμάτων είναι φυσικά δοσμένη και με ένταση. Το 1570 καλλιτεχνεί μια ημίσωμη προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο, σε μουσαμά.

Μεταξύ 1570-1575 στρέφεται σε πιο φιλόδοξα σχέδια, με χαρακτηριστικό τον πίνακα «Εκδίωξη των εμπόρων από τον ναό».

Απο το 1577, που εντοπίζεται η δραστηριότητά του στην Ιταλία, διαθέτουμε τα πλέον γνωστά έργα της ώριμης καλλιτεχνικής του δραστηριότητας.

Στο διάστημα 1577-1579 αναλαμβάνει να δημιουργήσει τρία ρετάμπλ –θρησκευτικολειτουργικές κατασκευές, ενός η περισσοτέρων πινάκων- για την εκκλησία του Αγίου Δομινίκου.

Την ίδια περίοδο δίνει και τους πίνακες «Ο Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού» και «Aνάληψη της Παναγίας».

Γραπτές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν τη συμμετοχή του στην εικονογραφική προσπάθεια του Ανακτόρου του Εσκοριάλ. Το έργο αυτό του ανατέθηκε απο τον Φίλιππο Β΄ της Ισπανίας.

Μεταξύ 1580-1582 ολοκληρώνει το έργο «Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου», έναν πίνακα στον οποίο ο Άγιος απεικονίζεται δύο φορές. Στο έργο αυτό φαίνεται πως τα ρεαλιστικά στοιχεία έχουν αισθητά μειωθεί, ενώ έμφαση δίνεται στην πνευματικότητα της σκηνής. Το 1585 κατά παραγγελίαν φτιάχνει την προσωπογραφία "ενός γιατρού ονόματι Ροδρίγο δε λα Φουέντε".

Μια χρονιά αργότερα -1586-, ο ιερέας του Αγίου Θωμά του αναθέτει τη δημιουργία του πίνακα «Η Ταφή του Κόμητα Οργκάθ».

Αμέσως μετά , 1587-1592, ζωγραφίζει τον αριστουργηματικά καινοτόμο πίνακα «Οι Άγιοι Πέτρος και Παύλος».

Μεταξύ των πιο ιδιαίτερων παραγγελιών που ανέλαβε βρίσκονται και ένα ακόμα «ρετάμπλ» για το Ίδρυμα της Doña María de Aragon στη Μαδρίτη, καθώς και η αποκλειστική διακόσμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωσήφ.

Στο καλλιτεχνικό του απόγειο βρίσκεται κατά τα έτη 1600-1607, μια περίοδο στην οποία συνεργάζεται και με τον γιο του, μαζί με τον οποίο μάλιστα αναλαμβάνει να φιλοτεχνήσει την τελευταία του παραγγελία για το νοσοκομείο Ταβέρα του Τολέδο.

Το 1600 δημιουργεί την προσωπογραφία του Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας και του Καρδινάλιου Φερνάνδο Νίνιο δε Γκεβάρα.

Ακριβώς δέκα χρόνια αργότερα, 1610, του μοναχού Φέλιξ Ορτένθιο Παραβιθίνο και του δημοτικού συμβούλου Χερόνιμο δε Θεβάγιος.

Το 1610 δημιουργεί το έργο «Λαοκόων», έναν αρχαιοελληνικό μύθο. Το έργο αυτό –έντονα στιγματισμένο απο τον εξπρεσιονισμό- ειναι απο τα λίγα που έμειναν ημιτελή.

IV. Περίοδοι της καλλιτεχνικής του δράσης

Το έργο του El Greco χωρίζεται σε έξι περιόδους: Κρητική περίοδος. Η περίοδος κατά την οποία έδρασε στην γενέτειρά του, την Κρήτη και επιλέγει λάδι σε καμβά. Δύο είναι τα γνωστά έργα του κατά την πρώιμη αυτή φάση της δημιουργίας του, «Η προσκύνηση των Μάγων» και «Η Κοίμηση της Θεοτόκου».

Ενετική περίοδος. Η περίοδος αυτή διαρκεί περίπου απο το 1567 εως και τις αρχές του 1570. Τα χαρακτηριστικότερα έργα του είναι «Η θεραπεία του τυφλού», «Τρίπτυχο της Μόντενα», «Μυστικός Δείπνος», «Η εκδίωξη των εμπόρων απο το Ναό», «Ευαγγελισμός» (Μουσείο Καλών Τεχνών Βουδαπέστης" και «Ταφή κόμητος Οργκάθ».

Ρωμαϊκή περίοδος. Διαρκεί μονάχα μια πενταετία, μεταξύ του 1570 και το 1575 και σε αυτήν εντοπίζουμε αρκετές προσωπογραφίες όπως του Giulio Clavio, του Καρδινάλιο Καρόλου και ενός άντρα, πιθανότατα του Παλλάντιο. Αξίζει να σημειωθεί πως σε αυτήν την περίοδο επαναδημιουργεί πίνακες προγενέστερων περιόδων, διαφοροποιώντας λεπτομέρειες όπως λόγου χάρη «Η εκδίωξη των εμπόρων απο το Ναό» ή καλλιτεχνώντας έναν διαφορετικό μεν αλλά εφάμιλλο προς τον αρχικό πίνακα, όπως έκανε με τον «Ευαγγελισμό».

Πρωίμη περίοδος του Τολέδο. Η περίοδος αυτή της καλλιτεχνικής παρουσίας του- που εκκινεί το 1576 και τερματίζει το 1588- χαρακτηρίζεται απο έντονη κινητικότητα, αναφορικά με τον άξονα των επιρροών. Εντοπίζουμε πίνακες πολύχρωμους, όπως «Ο διαμερισμός των ιματίων», «Η ανάληψη της Παρθένου» και «Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου», την ίδια στιγμή που κυριαρχεί το σκοτάδι σε πίνακες όπως «Η κυρία με την ερμίνα» και «Τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου».

Περίοδος ωριμότητας του Τολέδο. Κατά την δεκαετία αυτή, 1586-1595, παρατηρείται μια επιστροφή στην χρωματική ένταση και την φωτεινότητα. Πίνακες όπως «Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα» του 1586 το επιβεβαιώνουν.

Ύστερη περίοδος του Τολέδο. Η περίοδος αυτή ξεκινά το 1597 και λήγει το 1610 και ειναι η περίοδος με την μεγαλύτερη δραστηριότητα του καλλιτέχνη, καθώς δημιουργεί περισσότερους απο 45 πίνακες. Ποικιλομορφία εντοπίζουμε τόσο στην σχηματοποίηση των έργων του –υπάρχουν πίνακες κάθετης διάταξης, οριζόντιας, κυκλικής και οβάλ-Ανάσταση, Σταύρωση, Πεντηκοστή, Προσκύνηση των ποιμένων, Ευαγγελισμός του 1597-1600, Η Βάπτιση, Η συναυλία των αγγέλων, Άποψη και χάρτης του Τολέδο, Η Γέννηση, Ευαγγελισμός του 1603, Η στέψη της Παρθένου- όσο και τον αριθμό των προσώπων. Τώρα ο Ελ Γκρέκο φιλοτεχνεί πορτραίτα με δύο πρόσωπα και πίνακες με πλήθος προσώπων.

V. Απογραφή του έργου του

Μετά τον θάνατό του, ο γιός του προέβη σε καταλογογράφηση των έργων που δημιούργησε ο πατέρας του. Σε αυτήν την απογραφή καταγράφηκαν εκατόν σαράντα τρεις (143) ολοκληρωμένοι πίνακες, σαρανταπέντα (45) προπλάσματα – γύψινα ή απο πηλό-, εκατόν πενήντα (150) σχέδια για πίνακες, τριάντα (30) σχέδια για ρετάμπλ και διακόσια (200) χαρακτικά έργα. Η τελική αποτίμηση των υλοποιημένων δημιουργημάτων του ανέρχεται στα τριακόσια ενενήντα. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ξεχώρισε για τις θρησκευτικές πολυεπίπεδες συνθέσεις του και για τις προσωπογραφίες.

VI. Αντί επιλόγου

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (o "Έλληνας") δημιουργεί τέχνη προσωπική και αυτόνομη. Τα έργα του παραγκωνίζονται τον 17ο αιώνα, για να επανέλθουν στο προσκήνιο στη φάση του Ρομαντισμού. Οι Γάλλοι ποιητές τον εκθειάζουν θεωρώντας τον πρόδρομο του Ρομαντικού κινήματος στην Δύση. Οι κριτικοί τέχνης τον αποθεώνουν, ενώ οι Ισπανοί υιοθετούν πλήρως την δυναμική της ζωγραφικής του. Ισπανοί ιμπρεσιονιστές και συμβολιστές ανανεώνουν την τέχνη του προσθέτοντας θραύσματα της καλλιτεχνικής μεγαλειότητάς του. Ο Θεοτοκόπουλος επιμήκυνε τις μορφές και τις πρότασσε σε πρώτο πλάνο με ανατριχιαστική λεπτομέρεια στην απόδοσή τους. Ο Πάμπλο Πικάσο αποκαλεί τον El Greco «πατέρα της τέχνης» του. Ο Νίκος Καζαντζάκης στο αυτοαναφορικό του «Αναφορά στον Γκρέκο» αποτυπώνει στο πρόσωπό του ίδιου τον θαυμασμό που έτρεφε για τη μεγάλη αυτή προσωπικότητα.