ΠΕΦΩΤΙΣΜΕΝΗ ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ

Οι ιδέες του Διαφωτισμού θα βρουν αρκετή απήχηση ανάμεσα στους ("πεφωτισμένους") μονάρχες της Αυστρίας, της Πρωσίας και της Ρωσίας. Και εκεί όμως θα παραμείνουν περιορισμένες, επιφανειακές και σύντομες. Επίσης, η εκδοχή της φωτισμένης απολυταρχίας θα επηρεάσει και μια σειρά μικρών κρατών και θα υιοθετηθεί ως τρόπος διακυβέρνησης από τους φιλομεταρρυθμιστές Γερμανούς ηγεμόνες της Βαϊμάρης, της Βάδης, της Βιττεμβέργης, της Σαξονίας και άλλων, όπως από τους μονάρχες (και υπουργούς) της Δανίας, της Σουηδίας, της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και των ιταλικών κρατών της Σαβοΐας, της Τοσκάνης, της Πάρμας και της Νεάπολης, τέλος δε από μερικούς Φαναριώτες ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας.

Οι γνωστότεροι εκπρόσωποι της "πεφωτισμένης" απολυταρχίας στην Ευρώπη του 18ου αιώνα ήταν ο Ιωσήφ Β’ της Αυστρίας (σε μικρότερο βαθμό και η μητέρα του Άννα Θηρεσία), ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας. Οι μεταρρυθμίσεις στην Αυστρία των Αψβούργων άρχισαν από την Μαρία Θηρεσία με την συμπαράσταση του πρωθυπουργού της Kaunitz, δημιούργησε τακτικό αυτοκρατορικό στρατό και περιόρισε την εξουσία της εκκλησίας προς όφελος του κράτους. Κρατικοποίησε τα σχολεία όλων των βαθμίδων και συνέβαλε στην προαγωγή και επέκταση της στοιχειώδους, μέσης και ανώτερης εκπαίδευσης. Ακόμα πιο ένθερμος υποστηρικτής της φωτισμένης απολυταρχίας, υπήρξε ο γιος της Ιωσήφ Β’ (1780-1790), γνωστός και ως «εστεμένος επαναστάτης». Η ριζοσπαστική πολιτική που ακολούθησε προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις του κλήρου και της αριστοκρατίας. Ο αυτοκράτορας έθεσε στόχο της πολιτικής του την βελτίωση της ποιότητας ζωής των χαμηλών στρωμάτων. Ωστόσο, τα σχέδιά του για απελευθέρωση των δουλοπάροικων, επιβολή φόρων στους ευγενείς, δημιουργίας κοσμικής παιδείας και μείωσης της εκκλησιαστικής περιουσίας δεν υλοποιήθηκαν λόγω της αντίδρασης των ευγενών (κυρίως των Ούγγρων) και του κλήρου. Κατάφερε όμως να δημιουργήσει ένα προηγμένο γραφειοκρατικό σύστημα (καμεραλισμός) στην Αυστρία. Τη δημόσια διοίκηση στελέχωσαν άρτια καταρτισμένοι, επαγγελματίες και νομιμόφρονες γραφειοκράτες, που δρούσαν ανασχετικά απέναντι στα συμφέροντα των ευγενών, της εκκλησίας και των εθνοτήτων.

Προτεραιότητα του Φρειδερίκου Β’ (1740-1796) της Πρωσίας ήταν η χρηστή διακυβέρνηση του κράτους. Επηρεασμένος από το μεταρρυθμιστικό πνεύμα πρέσβευε πως ήταν ο «πρώτος υπηρέτης» του κράτους. Πήρε μέτρα κοινωνικού χαρακτήρα και φρόντισε για τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας. Όπως και ο Ιωσήφ της Αυστρίας δεν απελευθέρωσε τους δουλοπάροικους φοβούμενος την δυσαρέσκεια των ισχυρών ευγενών. Την ίδια στάση κράτησε και η τσαρίνα της Ρωσίας Μεγάλη Αικατερίνη (1762-1796). Παρά τα σχέδιά της για βελτίωση της θέσης των δουλοπάροικων, κατέστειλε με σκληρότητα τη βίαιη εξέγερση των Ρώσων αγροτών (1773-1774). Διατηρούσε αλληλογραφία με Γάλλους φιλόσοφους και ασχολείτο με τη λογοτεχνία ως αναγνώστρια και ως συγγραφέας. Στον κοινωνικό τομέα, ίδρυσε νοσοκομεία και ορφανοτροφεία. Η φωτισμένη απολυταρχία εντάσσεται στο τελικό στάδιο εξέλιξης της φεουδαρχικής κοινωνίας και ότι ενώ προσπάθησε να διορθώσει κάποιες κακές πλευρές του απολυταρχικού συστήματος δεν ήταν έτοιμη να εφαρμόσει πλήρως τη θεωρία του Διαφωτισμού και να διασαλεύσει την άρχουσα κοινωνική και πολιτική τάξη.