ΤΟ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟ ΠΑΡΑΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΘΗΡΑΜΕΝΗ

Οι ολιγαρχικοί, υπό την ηγεσία του Κριτία, ενός από τους «επόπτες» και πρώην εξορισμένους, κάλεσαν μια σπαρτιατική φρουρά για να επιβεβαιώσουν την ασφάλεια τους και τότε ξεκίνησε κυριαρχία τρόμου, και εκτελούσαν οποιοδήποτε, τον οποίο θεωρούσαν να διαθέτει επαρκή πρωτοβουλία ή να έχει δύναμη να τους αντιμετωπίζει αποτελεσματικά.[56] Αυτή η εκστρατεία οδήγησε σε διαφωνίες μεταξύ του Θηραμένη και των Τριάκοντα - αρχικά ένας υποστηρικτής του Κριτία, ο Θηραμένης θεωρούσε άχρηστο να εκτελούν οποιονδήποτε που δεν έδειξε σημάδι επιθυμίας ζημιάς της ολιγαρχίας απλά επειδή ήταν δημοφιλής υπό τη δημοκρατία.[57] Αυτή η διαμαρτυρία, ωστόσο, απέτυχε να επιβραδύνει τον ρυθμό των εκτελέσεων, άρα ο Θηραμένης υποστήριξε ότι, αν η ολιγαρχία ήθελε να κυβερνήσει με βία, θα έπρεπε τουλάχιστον να διευρύνει τη βάση της[58] φοβούμενοι ότι ο Θηραμένης μπορεί να οδηγήσει ένα γνωστό κίνημα εναντίον τους, ο Κριτίας και οι ηγέτες των Τριάκοντα δημοσίευσαν ένα κατάλογο από 3.000 άνδρες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τη νέα κυβέρνηση. Όταν ο Θηραμένης και πάλι δήλωσε ότι αυτός ο αριθμός παραμένει μικρός, οι ηγέτες διοργάνωσαν στρατιωτική επανεξέταση, αφού οι πολίτες διατάχθηκαν να συσσωρεύσουν τα όπλα τους - με τη βοήθεια της σπαρτιατικής φρουράς, οι ολιγαρχικοί κατάσχεσαν τα όπλα όλων εκτός από αυτά που ανήκαν στους 3.000.[59] Αυτό, με τη σειρά του, σηματοδότησε την αρχή ακόμα μεγαλύτερων υπερβολών - για να πληρώνουν τους μισθούς της σπαρτιατικής φρουράς, ο Κριτίας και οι υπόλοιποι ηγέτες διέταξαν τον καθένα από τους Τριάκοντα να συλλάβει και να εκτελέσει ένα αλλοδαπό, και να κατάσχει την περιουσία του. Ο Θηραμένης, διαμαρτυρόμενος ότι αυτή η κίνηση ήταν χειρότερη από τη χειρότερη υπερβολή της δημοκρατίας, αρνήθηκε να ακολουθήσει τη διαταγή.[60] Καθώς πλήθαιναν οι αυθαιρεσίες του καθεστώτος και οι άδικες εκτελέσεις πολιτών, πολλοί άρχισαν να ανησυχούν και να προσπαθούν να αντιδράσουν. O Θηραμένης υποστήριξε και πάλι ότι θα έπρεπε να μοιραστούν την εξουσία με αρκετούς άλλους. O Κριτίας και άλλοι από τους Τριάκοντα διάλεξαν τρεις χιλιάδες Αθηναίους, για να μετέχουν στην άσκηση της εξουσίας. O Θηραμένης έκρινε παράλογο το μέτρο και τις μεθοδεύσεις, οι αντίπαλοί του όμως αφόπλισαν όλους τους άλλους Αθηναίους, εκτός από τους «Τρισχιλίους». Κυριάρχησε πλέον η τρομοκρατία. Σκότωσαν πολλούς ή από προσωπικό μίσος ή για τα χρήματά τους. Αποφάσισαν να συλλάβει ο καθένας τους από ένα μέτοικο, να τον σκοτώσουν και να δημεύσουν την περιουσία του. Τέλος, έκριναν ότι ο Θηραμένης ήταν σοβαρό εμπόδιο στις αυθαιρεσίες τους και άρχισαν να τον συκοφαντούν στους βουλευτές, στον καθένα ξεχωριστά, ότι είναι επικίνδυνος για το καθεστώς. Σύμφωνα με πληροφορίες, ο Κριτίας, μιλώντας μπροστά στη συνέλευση των 3.000, δήλωσε ότι ο Θηραμένης ήταν γεννημένος προδότης, ο οποίος είναι πάντα έτοιμος να μετατοπίσει την πολιτική υποταγή του ανάλογα με τις περιστάσεις.Του έδωσε το ψευδώνυμο «κόθορνος», το όνομα ενός χαλασμένου παπουτσιού, το οποίο μπορούσε να προσαρμοστεί και στα δύο πόδια - δήλωσε ανοιχτά πως ο Θηραμένης ήταν έτοιμος να υπηρετήσει τους δημοκράτες είτε τους ολιγαρχικούς, επιδιώκοντας το προσωπικό του συμφέρον. Σε μια παθιασμένη απάντηση, ο Θηραμένης δήλωσε ότι δεν ήταν πολιτικά ασυνεπής. Είχε πάντα, δήλωσε, ακολουθήσει μια μετριοπαθή πολιτική, είτε με ακραία δημοκρατία είτε με ακραία ολιγαρχία, και ότι είναι αληθής στο ιδεώδες μια κυβέρνησης, η οποία θα αποτελείτο από οπλίτες και ανθρώπους ανώτερων τάξεων, οι οποίοι θα μπορούσαν να υπηρετήσουν αποτελεσματικά την πόλη. Αυτή η ομιλία είχε σημαντική επίδραση στο ακροατήριο, και ο Κριτίας είδε ότι, αν ξεκινούσε ψηφοφορία, ο Θηραμένης θα αθωωνόταν. O Θηραμένης στην απολογία του υποστήριξε ότι πάντα πολιτεύθηκε με μετριοπάθεια και σύνεση, ότι οι ακρότητες του καθεστώτος των Τριάκοντα και οι αδικίες προκαλούν δίκαιες αντιδράσεις και ότι ποτέ, σε δημοκρατικό ή σε τυραννικό καθεστώς, δεν επεδίωξε να στερήσει τίμιους πολίτες από τα πολιτικά τους δικαιώματα. Όταν ολοκλήρωσε τον λόγο του στη συνέλευση της Βουλής, ήταν ξεκάθαρο ότι η μεγαλύτερη μερίδα του σώματος ήταν με το μέρος του. Οι περισσότεροι μάλιστα τον επιδοκίμασαν φανερά. Ο Κριτίας έβλεπε ότι το σχέδιό του να ξεφορτωθεί το Θηραμένη με τη συγκατάθεση της συνέλευσης ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Από κει και πέρα τον λόγο είχαν οι άνθρωποι του καθεστώτος, που πρόσφεραν υπηρεσίες εκτός θεσμικού πλαισίου: «σίμωσε λοιπόν τους Τριάντα, μίλησε για λίγο μαζί τους και βγαίνοντας πρόσταξε κάποιους νεαρούς που κρατούσαν μαχαίρια (παρακρατικούς) να πάνε να σταθούν κοντά στο ξύλινο κιγκλίδωμα που χωρίζει το ακροατήριο από τους βουλευτές, έτσι που τούτοι να τους βλέπουν καθαρά». .

Ο Κριτίας θα πάρει και πάλι τον λόγο: «… σύμφωνα με την καινούργια νομοθεσία κανένας από τους Τρεις Χιλιάδες δεν μπορεί να θανατωθεί χωρίς τη δική σας ψήφο, ενώ οι Τριάντα έχουν δικαίωμα να θανατώνουν όσους δεν είναι γραμμένοι στον κατάλογο». (2,3,51).

Από τη στιγμή που η θανάτωση κάποιου που υπάρχει στον κατάλογο προϋποθέτει τη συγκατάθεση της πλειοψηφίας από το σώμα των τριών χιλιάδων – πράγμα ιδιαιτέρως επίφοβο στην περίπτωση του Θηραμένη – δε μένει παρά η δεύτερη λύση, όπου οι Τριάντα μπορούν να σκοτώσουν όποιον θέλουν εκτός καταλόγου: «”Εγώ, λοιπόν” είπε, “διαγράφω αυτόν εδώ το Θηραμένη από τον κατάλογο, με τη σύμφωνη γνώμη όλων μας. Και τον καταδικάζουμε εμείς” – πρόσθεσε – “σε θάνατο”». (2,3,51). Επί της ουσίας, ο Κριτίας κοινοποιεί ότι ο μοναδικός νόμος είναι ο ίδιος. Ο Θηραμένης θα πηδήξει κοντά στο βωμό ικετεύοντας τη σωτηρία, όχι γιατί πιστεύει ότι υπάρχει έστω η ελάχιστη πιθανότητα να γλιτώσει, αλλά για να καταδείξει σε όλους ότι οι τύραννοι δεν έχουν ούτε ιερό ούτε όσιο, αφού τους εξαναγκάζει να τον αποσπάσουν με τη βία δείχνοντας την ύψιστη ασέβεια.

Όμως, αν και η τελευταία του καταφυγή απέβλεπε στο θρησκευτικό συναίσθημα των παρευρισκομένων, τα λόγια που κατάφερε να ξεστομίσει ήταν καθαρά πολιτικά: «”Απορώ όμως”, πρόσθεσε, “που εσείς, ευυπόληπτοι άνθρωποι, δεν σκέφτεστε να υπερασπίσετε τους εαυτούς σας – κι ας ξέρετε ότι τ’ όνομα του καθενός σας μπορεί να σβηστεί εξίσου εύκολα με το δικό μου!”». (2,3,53).

Το πόσο ευυπόληπτοι ήταν οι παρευρισκόμενοι είναι μάλλον συζητήσιμο μέγεθος. Το σίγουρο είναι ότι κανένα τυραννικό καθεστώς δεν μπορεί να εγκαθιδρυθεί επειδή το θέλει ο ένας τύραννος. Χρειάζονται – πέρα από τη συνήθη ξενοκίνητη δύναμη – και οι άνθρωποι που θα το στηρίζουν, όπως οι Τρεις Χιλιάδες που συμμετείχαν στη συνέλευση, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να αποδεχτούν όλους τους εκβιασμούς τρέφοντας την ελπίδα ότι στο τέλος θα βγουν κερδισμένοι. Στο κάτω – κάτω και τι έγινε αν εκτελεστεί ο Θηραμένης; Οι ίδιοι θα συνεχίσουν τη δράση τους ανενόχλητοι. Οι περιουσίες τους θα αυξηθούν με ρυθμό που δε θα το πιστεύουν. Εξάλλου, αυτού του είδους τα καθεστώτα απαιτούν πειθαρχία. Αν γινόταν ανεκτές οι αντιρρήσεις και όλα ρυθμίζονταν με διάλογο και ψηφοφορίες δε θα μιλούσαμε γι’ αυτά. Ο Θηραμένης έπρεπε να το έχει αυτό υπόψη του προτού ξεκινήσει. Τώρα ας τα βγάλει πέρα μόνος του: «… ο κήρυκας των Τριάντα πρόσταξε τους Έντεκα να πιάσουν το Θηραμένη. Εκείνοι μπήκαν με τους βοηθούς τους κι επικεφαλής τον Σάτυρο, τον πιο θρασύ κι αδιάντροπο απ’ όλους». (2,3,54). (Στο βιβλίο του ΟΕΔΒ «Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι» για την Ά Λυκείου επισημαίνεται για τους Έντεκα: «Αξιωματούχοι, ένας από κάθε φυλή μαζί με τον γραμματέα, προϊστάμενοι του “δεσμωτηρίου”, αρμόδιοι για τις θανατικές εκτελέσεις». σελ. 90).

Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η βάση των τυραννικών καθεστώτων· στις στρατιές των μπράβων, που παριστάνουν ότι ευαισθητοποιούνται πολιτικά και είναι πρόθυμες ανά πάσα στιγμή να τρομοκρατήσουν τον κόσμο. Είναι οι αφανείς (πλην ξεκάθαροι) στυλοβάτες της απολυταρχίας, αφού προθυμοποιούνται να παίξουν όλους τους βρώμικους ρόλους: να βιαιοπραγήσουν, ώστε να κλειστούν όλοι σπίτι τους, να παραστήσουν τους ακραίους προς δικαιολόγηση επέμβασης των δυνάμεων καταστολής, να καταδώσουν, να προβούν σε πάσης φύσεως έγκλημα, να κάνουν όλες τις απεχθείς εξυπηρετήσεις. Στην περίπτωση των Τριάκοντα τα πράγματα γίνονται απολύτως φανερά· απροκάλυπτα. Οι πιο εκσυγχρονισμένες τυραννίες έχουν αλλάξει τακτική. Προτιμούν αυτά τα στοιχεία να μην τα προβάλλουν επισήμως. Να τα αφήνουν να δρουν, ώστε να επιδεικνύεται η βία (προς τρομοκράτηση του κόσμου), αλλά να αρνούνται οποιαδήποτε σχέση μαζί τους. Να δουλεύουν αφανώς δίπλα στο κράτος· σαν ανομολόγητο δεύτερο κράτος. Ο στόχος είναι πάντα η διάλυση της κοινωνικής συνοχής προς όφελος αυτών που ασκούν τυραννία.

Φυσικά, αυτά τα στοιχεία δεν έχουν καμία σχέση με τις δημοκρατίες. Οι δημοκρατίες υπερασπίζονται τα συμφέροντα των πολλών κι όχι των λίγων και δεν έχουν ανάγκη ούτε από μηχανισμούς εκφοβισμού ούτε από μηχανισμούς χειραγώγησης. Οι δημοκρατίες οι οποίες εκτρέφουν παρακρατικούς, που λειτουργούν πλάι στις δυνάμεις καταστολής, προς εκφοβισμό των πολλών δεν είναι δημοκρατίες. Είναι στρεβλώσεις ξεκάθαρα ολιγαρχικού προσανατολισμού, που χρησιμοποιούν το δημοκρατικό προσωπείο για να πείθεται ο κόσμος ευκολότερα.

Η επικράτηση των παρακρατικών σηματοδοτεί την έσχατη τυραννία, που πλέον δε διατίθεται να κρυφτεί στο ελάχιστο. Οι τραμπούκοι είναι η αποχαλίνωση του θράσους, όταν πλέον δεν υπάρχει άλλη επιλογή χειραγώγησης· όταν δηλαδή τα συμφέροντα δεν έχουν άλλο τρόπο να επιβληθούν. Φυσικά, καλό είναι να μη φτάσουμε εκεί. Άνθρωποι σαν τον Κριτία κρίνονται τελείως αναξιόπιστοι. Κανείς δε θέλει να τους φέρει στο προσκήνιο. Καλό είναι όμως και να υπάρχουν. Να υπενθυμίζουν τα χειρότερα. Να καθιστούν τα διλήμματα περισσότερο σαφή. Όσο περισσότερο ατροφεί η δημοκρατία, τόσο πιο αισθητή γίνεται η παρουσία αυτών των στοιχείων.

Στην περίπτωση της Αθήνας η δημοκρατία έχει επισήμως καταλυθεί. Ο Κριτίας δεν έχει αντίπαλο. Όμως, όσο κραυγαλέα είναι η συμπεριφορά των ανθρώπων σαν τον Κριτία, άλλο τόσο κραυγαλέα είναι και τα παιχνίδια των Θηραμένηδων. Οι Θηραμένηδες χρησιμοποιούν όλα τα μέσα προκειμένου να αναρριχηθούν. Αν το φέρουν οι περιστάσεις συνεργάζονται και με τον Κριτία. Οι Κριτίες δεν έχουν άλλο τρόπο να φτάσουν στην εξουσία. Χρειάζονται πάντα ένα Θηραμένη να τους ανοίξει την πόρτα.

Οι άνθρωποι που φλερτάρουν με τέτοια στοιχεία προκειμένου να εκπληρώσουν τις πολιτικές τους φιλοδοξίες είναι εξίσου επικίνδυνοι. Εξάλλου, ο Κριτίας από την αρχή των αντιπαραθέσεων το είχε θέσει ωμά: «… αν φαντάζεσαι ότι επειδή είμαστε τριάντα κι όχι ένας η εξουσία μας δε χρειάζεται τόση φροντίδα όσο και μια προσωπική τυραννία, είσαι ανόητος». (2,3,16). Με άλλα λόγια, όταν ανοίγει ο ασκός του Αιόλου, επιστροφή δεν υπάρχει. Κι αυτό ο Θηραμένης όφειλε να τα γνωρίζει. Το ότι τη γλίτωσε το 411 από τη δίκη για τους στρατηγούς δε σήμαινε ότι θα τη γλίτωνε πάντα. Τώρα, το μόνο που μένει, είναι η παράδοσή του στα χέρια των εκτελεστών: «Σας παραδίνουμε τούτον εδώ τον Θηραμένη, που καταδικάστηκε σύμφωνα με το νόμο. Πιάστε τον, πάρτε τον εκεί που πρέπει και κάνετε τα υπόλοιπα». (2,3,54-55).

Όσο για τη συμπεριφορά των βουλευτών, τίποτε πιο αναμενόμενο: «Οι βουλευτές […] δεν κουνήθηκαν, βλέποντας ότι αυτοί που στέκονταν στο κιγκλίδωμα ήταν του ίδιου ποιού με το Σάτυρο και ξέροντας ότι ήταν οπλισμένοι μ’ εγχειρίδια· άλλωστε ο χώρος μπροστά στο βουλευτήριο ήταν γεμάτος φρουρούς». (2,3,55).

Η επιμονή του Κριτία στην επίκληση του νόμου, μέχρι και την τελευταία στιγμή, δεν είναι τυχαία. Κάθε τυραννία θέλει να εκπληρώνει τα προσχήματα. Θέλει να φαίνεται απελευθερωτική. Απελευθερώνει τον κόσμο απ’ τις ασυδοσίες των δημοκρατιών που προηγήθηκαν. Γι’ αυτό και αρέσκεται στη «νομιμότητα»· γιατί είναι οι άλλοι που την έχουν καταλύσει. Γι’ αυτό και στην αρχή εξοντώνει πάντα αυτούς που έχουν στοχοποιηθεί ως διεφθαρμένοι κι ατιμώρητοι· για να παραστήσει ότι αποκαθιστά τη δικαιοσύνη. Κι όσο πιο αυθαίρετα κινείται, τόσο περισσότερο επικαλείται το νόμο· και τόσο μεγαλύτερες αρμοδιότητες δίνει στο Σάτυρο. Μετά απ’ αυτά εκμηδενίζονται οι αντιρρήσεις. Ο θάνατος του Θηραμένη υπήρξε ηρωικός. Διατήρησε ως το τέλος την ψυχραιμία του και δεν έχασε το χιούμορ του, ειρωνευόμενος τον Κριτία, μέχρι την τελευταία στιγμή: «Διηγούνται και τούτη την κουβέντα του Θηραμένη: όταν του είπε ο Σάτυρος ότι θα μετανιώσει αν δε σιωπήσει, ρώτησε: “Ώστε αν σωπάσω δεν θα μετανιώσω;” Λένε ακόμα πως αφού τον ανάγκασαν να πιει το κώνειο για να τον θανατώσουν, έχυσε τις τελευταίες σταγόνες – όπως στον “κότταβο” – λέγοντας: “Στην υγειά του αγαπητού μου Κριτία!”» (2,3,56).

(Στο βιβλίο του ΟΕΔΒ «Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι» αναφέρεται σχετικά με τον κότταβο: «Ήταν νεανικό παιχνίδι στα συμπόσια· οι παίχτες σημάδευαν από μακριά μια λεκάνη και πετούσαν μέσα το κρασί που είχε απομείνει στο ποτήρι τους, προσπαθώντας να μη χυθούν οι σταγόνες έξω από τη λεκάνη και προφέροντας το όνομα αγαπημένου προσώπου. Αν δεν έπεφταν έξω από τη λεκάνη σταγόνες, ήταν καλό σημάδι για τις σχέσεις με το πρόσωπο, του οποίου το όνομα είχε αναφερθεί. Το χιούμορ του Θηραμένη αποκτά την πραγματική του διάσταση, αν συσχετιστεί με το γεγονός ότι ο Κριτίας είχε συνθέσει στίχους για τον Κότταβο. Με τα σημερινά δεδομένα η φράση του Θηραμένη και η τελευταία κίνησή του προτού πεθάνει, έχει το νόημα: “και στα δικά σου” (για τον Κριτία)». (σελ. 91).

Ο Θηραμένης έμεινε στην ιστορία ως ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Η άποψη του μετριοπαθή ολιγαρχικού, που στάθηκε ανάμεσα στις δημοκρατικές στρεβλώσεις και την τυραννική ασυδοσία είναι ίσως η επικρατέστερη. Η αλήθεια είναι ότι υπήρξε καιροσκόπος και λαϊκιστής, βαθύτατα αντιδημοκρατικός κι όταν το έφερναν οι περιστάσεις αδίστακτος. Προφανώς οραματιζόταν ένα πολίτευμα όπως της Σπάρτης. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν είχε καμία αναστολή να παίξει το σπαρτιατικό παιχνίδι, όταν παρέμενε στο Λύσανδρο αφήνοντας τους Αθηναίους να λιμοκτονήσουν. Θα έλεγε κανείς ότι η ήττα της πόλης του ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εφαρμόσει τις πολιτικές του. Όφειλε, όμως, να γνωρίζει ότι αυτό που επιθυμούσε δε θα το πετύχαινε με τον Κριτία. Η μετριοπάθειά του έγκειται περισσότερο στην επίγνωση των ορίων που μπορεί να έχει η λαϊκή καταπίεση παρά στην πολιτική του εντιμότητα· επίγνωση που ολοφάνερα δεν είχε ο Κριτίας. Έπαιξε πολλές φορές στα άκρα και δεν επέδειξε ιδιαίτερο ήθος μπροστά σε ευκαιρίες εξόντωσης των αντιπάλων του. Θα μπορούσε να βρεθεί υπόδικος και να πληρώσει αρκετές φορές στο παρελθόν. Τελικά, την πλήρωσε από τον Κριτία. Ο συνολικός απολογισμός της πολιτικής του δράσης είναι ζημιογόνος για την Αθήνα. Την οδήγησε στα πρόθυρα του εμφυλίου υποστηρίζοντας το πραξικόπημα του 411, πρωταγωνίστησε σε μια δίκη που έκανε τους πολίτες να ντρέπονται, κι έφερε στο προσκήνιο ανθρώπους σαν τον Κριτία, τους οποίους πρέπει τώρα να απομακρύνουν οι Αθηναίοι. Αυτά τα παιχνίδια αυτού του είδους δε φανερώνουν σύνεση και συνήθως δεν έχουν καλό τέλος. Το σίγουρο είναι ότι ο θάνατός του αποτέλεσε σταθμό για την ανάκαμψη των δημοκρατικών. Οι κραυγές του, όπως τον έσερναν μέσα από την αγορά, η επιλογή να καθίσει στον βωμό, εξαναγκάζοντας τους αντιπάλους του να δείξουν ότι δεν έχουν κανένα φραγμό και κυρίως η ηρωική του στάση τη στιγμή που ήπιε το κώνειο τον έκαναν σύμβολο του δημοκρατικού αγώνα για την ανατροπή των Τριάκοντα. Η ιστορία παίζει τα πιο απίθανα παιχνίδια. Ο άνθρωπος που υπονόμευσε τη δημοκρατία όσο κανένας άλλος έγινε ο μάρτυρας που θα ενέπνεε την εξέγερση. Όπως και να ‘χει, όμως, η ουσία δεν μπορεί να αλλάξει. Ήταν άνθρωπος του παρασκηνίου, της δολοπλοκίας, της εξαπάτησης και της εξυπηρέτησης ιδιωτικών συμφερόντων. Οι υγιείς δημοκρατίες πρέπει να φυλάγονται καλά από Θηραμένηδες κάθε είδους.