ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ (*από τον ιστορικό Πίτερ Φράνκοπαν)

«Η απόλυτη Ιστορία του κόσμου», «το πιο διαφωτιστικό βιβλίο της χρονιάς», είναι μερικές μόνο από τις περιγραφές του βιβλίου «Οι δρόμοι του Μεταξιού» του Πίτερ Φράνκοπαν που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο «ροκ-σταρ ιστορικός Πίτερ Φράνκοπαν και ένας από τους πενήντα κορυφαίους του κόσμου», όπως τον αποκάλεσε το «New Statement», είναι ένας από τους σπουδαιότερους μελετητές της μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας (έχει μεταφράσει την Αλεξιάδα για την Penguin Classics). Κεντρική άποψη του βιβλίου του είναι ότι η διεθνής πολιτική και Ιστορία δεν μπορούν να παραγνωρίσουν όσα συναρπαστικά έχουν συμβεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα σε περιοχές όπου αναδύθηκαν οι υψηλοί πολιτισμοί και γεννήθηκαν οι μεγάλες θρησκείες, στους λεγόμενους «δρόμους του μεταξιού», όπως αποκάλεσε αυτόν τον ιστό που συνδέει τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μικρά Ασία και το Λεβάντε με τα Ιμαλάια ο Γερμανός ιστορικός Φέρντιναντ φον Ριχτχόφεν. Γι’ αυτήν τη συναρπαστική συνέχεια της ιστορίας της Ανατολής μίλησε στη LiFO κατά την πρόσφατη, ολιγοήμερη επίσκεψή του στην Ελλάδα.

Ποιος ξέρει ποιος είναι ο εθνικός ποιητής της Ουγγαρίας; Όλοι όμως μπορούμε να αναφέρουμε τον Σαίξπηρ και τον Μολιέρο, επειδή γεννήθηκαν νέες δυνάμεις που έσπρωξαν τους προηγούμενους νικητές της Ιστορίας στη σκιά.

Παρενθετικά, ας απαντήσουμε στο ερώτημα: ως εθνικός ποιητής της Ουγγαρίας χαρακτηρίζεται ο Σάντορ Πέταιφι ή Πέτοφι (ουγγρικά: Sándor Petőfi), που συνέθεσε το "Εθνικό Τραγούδι", το ποίημα που ενέπνευσε την επανάσταση στο Βασίλειο της Ουγγαρίας, επανάσταση που εξελίχθηκε σε πόλεμο για την ανεξαρτησία από την Αυστριακή Αυτοκρατορία. Μεταξύ των μεγαλύτερων έργων του είναι το έπος «János Vitéz» (Ιωάννης ο Γενναίος, 1845), ένα παραμύθι που ξεχωρίζει για το μήκος του και την έξυπνη στιχουργική του. Καθώς ο Πέταιφι κυριεύτηκε από τις σκέψεις μιας παγκόσμιας επανάστασης, εντάχθηκε με μια ομάδα ομοϊδεατών φοιτητών και διανοουμένων που εργάστηκαν για την προώθηση της ουγγρικής ως γλώσσας λογοτεχνίας και θεάτρου

Το πιο σοβαρό ποίημά του, Az Apostol (Ο Απόστολος), ήταν ένα έπος για έναν φανταστικό επαναστάτη που, μετά από πολλά βάσανα, επιχειρεί, αλλά αποτυγχάνει, να δολοφονήσει έναν φανταστικό βασιλιά. Ξεκίνησε την καριέρα του ως ποιητή με τα «δημοφιλή τραγούδια κατάστασης», ένα είδος στο οποίο ανήκει το πρώτο του ποίημα, A borozó («Ο οινοπότης», 1842). Είναι το τραγούδι ενός πότη που υμνεί τη θεραπευτική δύναμη του κρασιού να διώχνει όλα τα προβλήματα. Αυτό το είδος ψευδο-λαϊκού τραγουδιού δεν ήταν ασυνήθιστο στην ουγγρική ποίηση της δεκαετίας του 1840, αλλά ο Πέταιφι σύντομα ανέπτυξε μια πρωτότυπη και φρέσκια φωνή που τον έκανε να ξεχωρίσει. Έγραψε πολλά δημοτικά τραγούδια με θέμα το κρασί, τον έρωτα, τους ρομαντικούς ληστές κ.α. Πολλά από αυτά τα πρώιμα ποιήματα έχουν γίνει κλασικά, για παράδειγμα το ποίημα αγάπης A virágnak megtiltani nem lehet («Δεν μπορείς να απαγορεύσεις το λουλούδι», 1843) ή το Befordultam a konyhára («Μπήκα στην κουζίνα», 1843) που χρησιμοποιεί την αρχαία μεταφορά της αγάπης και της φωτιάς με παιχνιδιάρικο και κάπως προκλητικό τρόπο.

Η επιρροή της λαϊκής ποίησης και του λαϊκισμού του 19ου αιώνα είναι πολύ σημαντική στο έργο του Πέταιφι, αλλά υπάρχουν και άλλες επιρροές: ο Πέταιφι άντλησε πηγές όπως οι τόποι της σύγχρονής του ποίησης-αλμανάκ με ευρηματικό τρόπο και ήταν εξοικειωμένος με τα έργα σημαντικών λογοτεχνικών φιγούρες της εποχής του, συμπεριλαμβανομένων των Πέρσι Σέλλεϋ, Πιερ-Ζαν ντε Μπερανζέ και Χάινριχ Χάινε. Σε ποιήματα όπως το Jövendölés («Προφητεία», 1843) φαντάζεται τον εαυτό του ως κάποιον που θα πεθάνει νέος αφού κάνει σπουδαία πράγματα. Αυτό το μοτίβο επαναλαμβάνεται στην επαναστατική ποίηση των τελευταίων χρόνων του. Το ποίημά του με τη μεγαλύτερη επιρροή είναι το Az Alföld («Οι πεδιάδες»), στο οποίο λέει ότι η πατρίδα του, οι ουγγρικές πεδιάδες είναι πιο όμορφες και πολύ πιο αγαπητές από τα Καρπάθια βουνά. Επρόκειτο να γίνει το θεμέλιο μιας μακρόχρονης μόδας: αυτή των πεδιάδων ως αντιπροσωπευτικού ουγγρικού τοπίου.

Και τώρα που απαντήθηκε το ερώτημα "ποιος είναι ο εθνικός ποιητής της Ουγγαρίας", ας επιστρέψουμε στο θέμα μας, για να διαβάσουμε τι δηλώνει ο ιστορικός Πήτερ Φράνκοπαν:

Mετά από μια επίσκεψή μου στη Μέση Ανατολή διαπίστωσα ότι αυτές οι περιοχές είναι ακόμα γεμάτες από αριστουργηματικά κατάλοιπα ενός πολιτισμού που απλώνεται «πάνω στη ραχοκοκαλιά της Ασίας σαν μια αρμαθιά μαργαριτάρια που συνέδεαν τον Ειρηνικό με τη Μεσόγειο». Για παράδειγμα, η Ιορδανία:

Ωστόσο, οι ακαδημαϊκοί άργησαν πολύ να μετακινηθούν από μια στερεοτυπική ευρωκεντρική αντίληψη και να εστιάσουν το ενδιαφέρον τους στην Ανατολή, για τον απλούστατο λόγο ότι στο μυαλό τους η αρχαιότητα αρχίζει και τελειώνει με την Ελλάδα και τη Ρώμη. Οπότε, όλα τα τμήματα των Κλασικών Σπουδών στα διάφορα πανεπιστήμια του κόσμου εστίασαν, κατά κύριο λόγο, στη μελέτη της αρχαίας και της λατινικής γραμματείας. Υπήρχε ελάχιστος ή, μάλλον, δεν υπήρχε καθόλου χώρος για τα σανσκριτικά, για τους κινεζικούς πολιτισμούς, για τις κοινωνίες της Μεσοαμερικής ή της Νότιας Αμερικής, και σχεδόν καθόλου για την υποσαχάρια Αφρική.

Έργο του 15ου αιώνα που απεικονίζει τον Μάρκο Πόλο να ξεκινά από τη Βενετία για την Ανατολή το 1271.

Σε χρήση από τον 2ο αιώνα π.Χ. έως τον 15ο αιώνα μ. Χ. περίπου, ο Δρόμος του Μεταξιού συνέδεσε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς στην Ασία, την Περσία, την Αραβία, την Ανατολική Αφρική και τη Νότια Ευρώπη, μέσω των εμπόρων, των διπλωματών, των νομάδων και των πολεμιστών που διέσχιζαν τα μονοπάτια του. Καθώς η δυτική Ευρώπη έγινε πλούσια και έχτισε παγκόσμιες αυτοκρατορίες, οι μελετητές προσπάθησαν να συνδεθούν με προηγούμενες εποχές δόξας και βρήκαν εύκολα τα δίδυμα παραδείγματα της δημοκρατίας στην Αθήνα και της ρωμαϊκής δημοκρατίας και αυτοκρατορίας, τα οποία και υιοθέτησαν. Έτσι, οι νέοι της καλής κοινωνίας εκπαιδεύτηκαν να διαβάζουν Περικλή και Όμηρο, να μελετούν το μιλιταριστικό πνεύμα των Ρωμαίων, να κατανοούν τα διδάγματα από αυτά τα παρελθόντα.

Αλλά, παρόλο που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συμφέροντα στην Αδριατική, στη Σικελία, στη νότια Ιταλία και πέρα από αυτή, το επίκεντρο αυτού του κόσμου ήταν προς τα ανατολικά: οι απειλές και οι ευκαιρίες δεν προέρχονταν από την Αγγλία ή τη Γερμανία, αλλά από την Τροία, την Περσία και την Αίγυπτο.

Το καλύτερο παράδειγμα, λοιπόν, είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος αγνόησε την κατάκτηση της Ευρώπης και αντ’ αυτού κατευθύνθηκε ανατολικά, χτίζοντας μια αυτοκρατορία που στηρίχθηκε στους πυλώνες της Βόρειας Αφρικής και στις εσχατιές της Ασίας. Παραδόξως, η προκατάληψη που τρέφουμε απέναντι στην ιστορία άλλων λαών παραμένει μέχρι σήμερα: όλοι γνωρίζουμε για τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι.

Αλλά σχεδόν κανείς δεν μπορεί να θυμηθεί το όνομα ενός Κινέζου σταρ του κινηματογράφου σήμερα:δύσκολα σε μια συζήτηση δυτικών ανθρώπων θα συζητηθούν τα ονόματα του Simu Liu, του Chang Chen ή του Lewis Tan.

Επίσης, ένας δυτικός άνθρωπος δύσκολα απομνημονεύει το όνομα μιας σημαντικής πολιτικής προσωπικότητας από τη Δυτική Αφρική: ελάχιστοι γνωρίζουν τον Αλή Μπόνγκο Οντίμπα της Γκαμπόν ή τον Κόφι Ανάν της Γκάνα.

Tέλος, δύσκολα θα βρεις σήμερα κάποιον δυτικό να γνωρίζει το όνομα ενός επιστήμονα από την Ινδία.

Αντίθετα, ακόμη και στην Ελλάδα οι μαθητές διδάσκονται σχετικά με τον βασιλιά Ερρίκο Η’ και τις έξι συζύγους του. Μια προσωπικότητα που ανήκει στον 16ο αιώνα και ελάχιστα επηρεάζει τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα-πόσο μάλλον τη σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα!Αυτό είναι αρκετά ενδεικτικό του πόσο αποκομμένοι είμαστε από την ιστορική πραγματικότητα...

Μια νέα γνώση για το Ισλάμ: η μουσουλμανική αυτοκρατορία απέφερε πακτωλούς πλούτου στο κέντρο του κόσμου. Εδώ ο Σουλτάνος απεικονίζεται περιστοιχισμένος από αυλικούς, από ένα χειρόγραφο του περσικού επικού ποιήματος Σανχαμέ του Φερντόσι.

Η παραπάνω αναπαράσταση δείχνει πόσο σημαντικός υπήρξε ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην Περσία, την ίδια περίοδο που η Ευρώπη ζούσε τον πιο σκοτεινό Μεσαίωνα ή με το ότι η Τεχεράνη και οι πόλεις-δορυφόροι, όπως η Μερβ ή η Ρέι, ήταν γεμάτες μελετητές, επιστήμονες και σπουδαίους βιβλιοθηκάριους. Όμως, οι επιστήμονες, οι μελετητές, οι καλλιτέχνες, οι αρχιτέκτονες και οι βιβλιοθηκάριοι έχουν ανάγκη από προστάτες. Και οι πλούσιοι προστάτες είναι οι καλύτεροι απ’ όλους. Εξού και ότι έχουμε την τάση να συνδέουμε τα σπουδαία, παγκόσμια και διαχρονικά κέντρα πολιτισμού και μάθησης με τις επιτυχίες όλων όσοι τα χρηματοδοτούν. Είθισται, λοιπόν, να ακολουθεί κανείς τις μεγάλες παγκόσμιες εμπορικές αρτηρίες του παρελθόντος για να δει πού δημιουργήθηκε μεγάλος πλούτος από τέτοιες επιτυχίες, κάτι που με τη σειρά του στηρίχθηκε φυσικά στην εξελιγμένη διοίκηση, στη χρηστή διακυβέρνηση και στην απονομή δικαιοσύνης ‒ τα κράτη που είναι διεφθαρμένα ανατρέπονται.

Σήμερα, ένας ιστορικός είναι υποχρεωμένος να δώσει έμφαση στον ρόλο που παίζει η Μέση Ανατολή και ο Κόλπος στον ενεργειακό εφοδιασμό, γεγονός που έχει προφανείς κλιματικές και οικολογικές επιπτώσεις.

Ο χρυσός της Δυτικής Αφρικής ήταν περίφημος σ' ολόκληρη τη Μεσόγειο. Στην παραπάνω εικόνα, ο μεγαλοπρεπής αυτοκράτορας του Μάλι Μανσά Μούσα κρατάει έναν μεγάλο σβώλο χρυσού (λεπτομέρεια του Καταλανικού Άτλαντα του 1375).

Δεν πρέπει να ξεχνούμε πως οι σεβάσμιοι μοναχοί που διέσωζαν τα φιλολογικά και φιλοσοφικά κείμενα ή που είχαν σχέση με την επιστήμη, όπως ο Αβελάρδος του Μπαθ, συνέρρεαν στις μεγάλες βιβλιοθήκες της Αντιόχειας και της Δαμασκού για να πάρουν αντίγραφα των αλγοριθμικών πινάκων που αποτέλεσαν τη βάση για τη μελέτη των μαθηματικών.

Και, για να έρθουμε στα δικά μας: η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε σημαντικός φορέας μετάδοσης κάθε είδους γνώσης.

Χάρη στους αντιγραφείς στην Κωνσταντινούπολη και αλλού έχουμε τα κείμενα του Ομήρου και χάρη σε μεμονωμένους πάτρονες στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα, όπως η βυζαντινή πριγκίπισσα Άννα Κομνηνή, ο Αριστοτέλης και τα πρώτα σχόλια της «Ηθικής» του βρήκαν τον δρόμο τους προς την Ευρώπη.

Το ίδιο συνέβη και με τις πληροφορίες για την Ιατρική, τις επιστήμες και τα Μαθηματικά που κυριολεκτικά επιδαψίλευαν οι διανοούμενοι περασμένων αιώνων στις μεγάλες πόλεις της πρόσω και άπω Ανατολής.

Σημαντική γνώση: οι λόγιοι της Μπουχάρα (ιστορικής πόλης του σημερινού Ουζμπεκιστάν) υπήρξαν μανιώδεις αναγνώστες του Αριστοτέλη.

Σχεδόν ολόκληρη η Ευρώπη ήταν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμένη από αυτούς τους κόσμους, εκτός από εκείνους που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του Βυζαντίου ή των Αράβων στη νότια Ισπανία.

Αλλά από τον 10ο αιώνα και μετά η Ευρώπη άρχισε να συνδέεται περισσότερο τόσο με την Ισπανία όσο και με την Ανατολική Μεσόγειο: οι στρατιωτικές εκστρατείες και στις δύο αποδείχθηκαν απαραίτητες, πράγμα που αποτελεί τη "θετική" πλευρά των (κατά τα άλλα εγκληματικών) Σταυροφοριών. Οι Σταυροφορίες διεύρυναν δραματικά τους ορίζοντες και τις φιλοδοξίες και έβγαλαν την πνευματική ανάπτυξη από τους «σκοτεινούς αιώνες», συνδέοντας τους δυτικούς μελετητές με τις μεγάλες πνευματικές παραδόσεις τμημάτων της Βόρειας Αφρικής και της Ασίας.

Η Κίνα άρχισε να ενδιαφέρεται ολοένα και περισσότερο για τον κόσμο πέρα από τον Ειρηνικό Ωκεανό τον 15ο αιώνα. Ο κινέζος ναύαρχος Τσενγκ Χε εξερεύνησε τον Ινδικό Ωκεανό και τα παράλια της Ανατολικής Αφρικής. Αυτή η τοιχογραφία από τον Κινεζικό Ναό της Πενάνγκ της Μαλαισίας απεικονίζει ένα από τα πλοία του.

H λεηλασία της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς άλλαξε τη σχέση του Βυζαντίνου με την Ανατολή.

Μια στρατιωτική εκστρατεία εναντίον του Βυζαντίου ξεκίνησε δέκα χρόνια μετά την Α’ Σταυροφορία. Ήταν η πρώτη από τις πολλές: η πιο δραματική και διάσημη, φυσικά, ήταν η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης το 1204.

Στους Αγίους Τόπους, εν τω μεταξύ, υπήρχαν φάσεις ανταγωνισμού σε επίπεδο βίας μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, αλλά για δεκαετίες το κυρίαρχο μοτίβο ήταν αυτό της συνεργασίας. Δυστυχώς όμως κάποιοι φιλόδοξοι, καιροσκόποι άρχοντες εκείνης της εποχής προκάλεσαν, με τη στάση τους, διαίρεση και διάσπαση μεταξύ του χριστιανικού και του μουσουλμανικού κόσμου.

Το Ταζ Μαχάλ, συμβολο αγάπης και της κατακόρυφης αύξησης του πλούτου στην Ινδία του 17ου αιώνα.

Οι διάφορες εξερευνήσεις και αποστολές στην Ασία βοήθησαν στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών που συμμετείχαν: για παράδειγμα αυτή των Πορτογάλων μέσω του Βάσκο Ντα Γκάμα στον 15ο αιώνα. Ποια θα ήταν η εικόνα της Ευρώπης σήμερα αν δεν είχαν πραγματοποιηθεί αυτά τα ταξίδια προς την Ανατολή; Θα ήταν σημαντικά διαφορετική; Το άνοιγμα των ναυτιλιακών οδών άλλαξε δραματικά την ταχύτητα και τον όγκο των εμπορευμάτων μπορούσαν να φτάσουν στην Ευρώπη. Αυτό μείωσε το κόστος, όπως και το γεγονός ότι τα εμπορεύματα που μεταφέρονταν μέσω ξηράς φορολογούνταν πολλαπλά. Έτσι, το καθαρό αποτέλεσμα των υπερατλαντικών διαδρομών και των νέων δικτύων στην Ασία ήταν η επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης χωρών όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία και αργότερα η Ολλανδική Δημοκρατία και η Βρετανία. Αυτό που το έκανε ακόμη πιο δραματικό ήταν οι τρόποι με τους οποίους τα κράτη αυτά δημιούργησαν μονοπωλιακές θέσεις σε τοπικό επίπεδο και ανταγωνίζονταν το ένα το άλλο.

Η οικονομική, στρατιωτική, πολιτική και πολιτιστική καρδιά της Ευρώπης μετατοπίστηκε από τα νοτιοανατολικά προς τα δυτικά. Αυτό άλλαξε, με τρόπο καθοριστικό, την Ευρώπη, όπως και τον τρόπο που σκεφτόμαστε γι’ αυτήν. Ποιος μιλάει σήμερα για την πολωνο-λιθουανική κοινοπολιτεία, τη μεγαλύτερη χερσαία αυτοκρατορία που γνώρισε η Ευρώπη; Κανείς. Ούτε τα σχολικά βιβλία. Γιατί εκεί η έμφαση δίνεται στις αποικιακές αυτοκρατορίες.

Τα υφάσματα που πωλούνταν στους Δρόμους του Μεταξιού ήταν περιζήτητα και ενίοτε χρησιμοποιούνταν αντί για νομίσματα. Αυτό το υφαντό του 8ου ή 9ου αιώνα απεικονίζει τα περίφημα άλογα της κεντρικής Ασίας