ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, του αποφοίτου μας Δημοσθένη Καρρά

Ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό σύστημα όπου η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, παραγωγή, κατανομή, το εμπόριο και υπηρεσίες, κατέχονται από ιδιώτες, με κυρίαρχο κίνητρο/στόχο τη συσσώρευση κέρδους.

Το κράτος στον καπιταλισμό μπορεί επίσης να αποτελεί τον ιδιοκτήτη μέσων παραγωγής (συλλογικός καπιταλιστής) ή διακίνησης των προϊόντων (και των υπηρεσιών που στον καπιταλισμό νοούνται ως προϊόντα).Υπάρχουν διαφορετικές μορφες καπιταλισμου. Αυτές περιλαμβάνουν τον καπιταλισμό ελεύθερης αγοράς, τον καπιταλισμό κράτους πρόνοιας ή τον κρατικό καπιταλισμό. Διαφορετικές μορφές καπιταλισμού παρουσιάζουν διαφορετικούς βαθμούς ελεύθερης αγοράς, δημόσιας ιδιοκτησίας, εμποδίων στον ελεύθερο ανταγωνισμό και κοινωνικές πολιτικές που επιβάλλονται από το κράτος.

Η ανάδυση του καπιταλισμού ως κοινωνικοοικονομικού συστήματος έλαβε χώρα ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα (αυτόνομες πόλεις στην Ιταλία, Χανσεατική Ένωση στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη). Η αστική τάξη των πόλεων (έμποροι, βιοτέχνες κλπ) ασφυκτιούσε κάτω από την άμεση εποπτεία/έλεγχο των φεουδαρχών και συνέβαλε στο ξέσπασμα πολλών επαναστάσεων στην Ευρώπη εκείνη την ιστορική περίοδο.

Τον 17ο αιώνα κατάφερε να εκτοπίσει τους ευγενείς/αριστοκράτες από την εξουσία στην Αγγλία με την επανάσταση του 1688, ενώ έναν αιώνα αργότερα με το ξέσπασμα της Αμερικανικής (1776) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789), εγκαινιάζεται η σύγχρονη ιστορία του καπιταλισμού ως ηγεμονικού τρόπου παραγωγής και κοινωνικοοικονομικού συστήματος.

Ο καπιταλισμός μέσα στην άνω των 300 χρόνων ιστορία του έχει σημαδέψει την ανθρώπινη ιστορία με μεγάλες τεχνολογικές προόδους πρωτοφανέρωτες στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και με φρικώδεις πολέμους, με εξάντληση του πλανήτη από την εκμετάλλευση της φύσης για την παραγωγή κέρδους, με μεγάλη εκμετάλλευση του ανθρώπου ως παραγωγικής δύναμης.

Η φύση αυτή του καπιταλισμού οδήγησε την εργατική τάξη σε επαναστάσεις εναντίον του συστήματος αυτού, ήδη από το 1848, με κορυφαία απόπειρα υπέρβασής του προς τον σοσιαλισμό την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία.

Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Alain Badiou, ο καπιταλισμός προτείνει τη συρρίκνωση της επιθυμίας στη διάσταση του συμφέροντος. Η επιθυμία πλέον θεωρείται «νόθα», καθώς το κέρδος είναι το μοναδικό ποθούμενο αντικείμενο, και το νόημα της ζωής του καθενός συρρικνώνεται στα ζωτικά συμφέροντά του. Η «φτώχεια» αυτή στην επιθυμία αφορά τη συρρίκνωσή της στην επιθυμία των αντικειμένων και όσων επιτρέπουν την απόκτησή τους. Το υποκείμενο που έχει προσαρμοστεί στο καπιταλιστικό σύμπαν φαίνεται σαν ένα αιώνιο παιδί, απερίσκεπτο και σκλαβωμένο στο να ζητά από τους «ανώνυμους γονείς του κεφαλαίου» τα μέσα για να αποκτά διαρκώς καινούρια παιχνίδια. Ο καπιταλισμός φαίνεται να θέλει να διαιωνίζει το παρόν με άλλα μέσα, να σταματά δηλαδή την ουσιαστική εξέλιξη της ζωής, και ο χρόνος σε αυτόν φαίνεται να λιμνάζει σε ένα είδος επιτόπιας κινητικότητας. Η επιθυμία περιορίζεται στην άμεση κατανάλωση, ως αποτέλεσμα μιμητικής ανταγωνιστικής διαδικασίας απόκτησης αγαθών, υποβιβάζοντας τον οραματισμό σε ουτοπική αναζήτηση. Το κύμα αυτής της μίμησης είναι σαρωτικό και έτσι εξαντλούνται οι πόροι του συστήματος. με αποτέλεσμα την κατάρρευσή του.

Adam Smith – Ο ιδρυτής του καπιταλισμού

Ο Άνταμ Σμιθ (Adam Smith), Σκοτσέζος οικονομολόγος που έζησε τον 18ο αιώνα και ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που κατέγραψε τη θεωρία του καπιταλισμού και της παγκόσμιας αγοράς. Οι ιδέες του δημοσιεύτηκαν το 1776 στο βιβλίο Πλούτος των Εθνών (Wealth of Nations) το οποίο διαβάζεται σήμερα από όλους τους φοιτητές οικονομικών επιστημών στο κόσμο. Στο βιβλίο του Πλούτος των Εθνών ο Σμιθ περιγράφει την παραγωγική χρήση κεφαλαίου, τα διάφορα είδη κεφαλαίου, και τα κέρδη από το παγκόσμιο εμπόριο. Μια βασική θεωρία του Σμιθ είναι η ιδέα του "αόρατου χεριού" που καθορίζει τις αγορές. Ο Σμιθ περιγράφει πως μια ελεύθερη αγορά, με το καιρό, βρίσκει από μόνη της μία δίκαιη και σωστή τιμή για κάθε είδος προϊόν σαν να καθορίζεται από ένα αόρατο χέρι. Οι θεωρίες του Άνταμ Σμιθ/ αν και γράφτηκαν πριν παραπάνω από 200 χρόνια /είναι ακόμη βασικές στη λειτουργία της παγκόσμιας οικονομίας και του παγκόσμιου εμπορίου.

ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ

Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ (Karl Heinrich Marx, 5 Μαΐου 1818 - 14 Μαρτίου 1883) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, ιστορικός, πολιτικός οικονομολόγος και επαναστάτης σοσιαλιστής ενώ θεωρείται ως θεμελιωτής του κομμουνισμού. Σπούδασε δίκαιο και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο. Ασχολήθηκε με πολλά ζητήματα ως φιλόσοφος και δημοσιογράφος. Είναι κατ' εξοχήν γνωστός για την ανάλυση της ιστορίας με όρους ταξικής πάλης, η οποία συνοψίζεται στη θεωρία ότι τα συμφέροντα των κεφαλαιοκρατών και των εργαζομένων είναι διαμετρικά αντίθετα μεταξύ τους. Ο Καρλ Μαρξ έχει χαρακτηριστεί από τους κοινωνιολόγους ως ένας από τους ανθρώπους με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ανθρώπινη ιστορία. Το έργο του έχει τόσο ισχυρούς υποστηρικτές όσο και φανατικούς κατακριτές. Η δουλειά του στον κλάδο της οικονομίας έθεσε τα θεμέλια για την καλύτερη κατανόηση της εργασίας και της σχέσης της με το κεφάλαιο.

7 θέσεις για τον καπιταλισμό

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής κυριαρχεί στη σύγχρονη κοινωνία, η οποία βασίζεται στην ιδιωτική κατοχή των μέσω παραγωγής, και, στο επίπεδο της ανταλλαγής, στην άνιση ανταλλαγή μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Τα προϊόντα παράγονται πρωταρχικά για την πραγμάτωση υπεραξίας του κέρδους και όχι επειδή μπορούν να καλύπτουν μακροπρόθεσμα τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες. Ο καπιταλισμός δεν είναι μια αρμονική κοινωνική τάξη. Στηρίζεται σε αντιφάσεις τόσο στον τομέα παραγωγής όσο και στον τομέα της ιδεολογίας (το σύστημα πεποιθήσεων, αξιών και πρακτικών που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των κυρίαρχων στρωμάτων και τάξεων). Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής εμποδίζουν την πλήρη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και επιφέρουν μια σειρά συγκρούσεις και κρίσεις.

Βαθμιαία τα θεμέλια του καπιταλισμού υπονομεύονται “από τα μέσα”, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης του ίδιου του καπιταλισμού. Η οικονομική δραστηριότητα υπόκειται σε οικονομικούς κύκλους με περιόδους άνθησης που ακολουθούνται από απότομη ύφεση. Η οικονομική άνθηση δημιουργείται από μια αύξηση της ζήτησης που οδηγεί τους βιομηχάνους να αυξήσουν την παραγωγή. Καθώς η παραγωγή διευρύνεται, αυξάνεται ο αριθμός των απασχολούμενων και μειώνεται η ανεργία.

Καθώς μειώνεται η ανεργία, η ταξική πάλη για τη διανομή του εισοδήματος οξύνεται, καθώς οι εργάτες γίνονται πιο “πολύτιμα” στοιχεία και μπορούν να αξιοποιήσουν προς όφελός τους τις συνθήκες της αγοράς εργασίας. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό και να παραμείνει χαμηλό το κόστος παραγωγής (το κόστος αυξάνεται με την αύξηση του μισθού και τη μεγαλύτερη ζήτηση σε πρώτες ύλες), οι εργοδότες αντικαθιστούν την εργασία με κεφάλαιο (με τη μορφή νέων τεχνολογιών). Το παραγωγικό δυναμικό αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς. Εφόσον όλες οι παραγωγικές μονάδες λειτουργούν ανταγωνιστικά και απομονωμένες η μία από την άλλη, το αποτέλεσμα είναι η υπερπαραγωγή και το πλεονάζον παραγωγικό δυναμικό. Τότε επέρχεται κρίση (μια πρτώση στην οικονομική δραστηριότητα ή ύφεση): η παραγωγή περιορίζεται, εργάτες απολύονται, αυξάνεται η ανεργία, οι μισθοί μειώνονται μέχρις ότου η “προσφορά” και η “ζήτηση” εξισορροπηθούν ξανά και ο κύκλος αρχίζει και πάλι.

Επιπλέον, σε περιόδους ύφεσης, οι μικρές και/ή αδύνατες επιχειρήσεις τείνουν να εκτοπιστούν από τις μεγαλύτερες, που είναι πιο ικανές να “αντέξουν” στις δυσμενείς οικονομικές συνθήκες. Με τον τρόπο αυτόν, η “ελεύθερη” αγορά των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων βαθμιαία αντικαθίσταται από την ολιγοπωλιακή ή μονοπωλιακή μαζική παραγωγή των αγαθών: με άλλα λόγια, εμφανίζεται μια αναπόφευκτη τάση προς αυξανόμενη “συγκέντρωση” ιδιοκτησίας στην οικονομική ζωή. Επίσης, αυτή η συγκέντρωση γενικά συμβαδίζει με αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε “συγκεντροποίηση” της οικονομίας∙ η τελευταία αναφέρεται κυρίως στην επέκταση των δραστηριοτήτων των τραπεζών και άλλων χρηματοοικονομικών οργανισμών, που εν μέρει λειτουργούν, συντονίζοντας την οικονομία συνολικά.

Αυτές οι διαδικασίες της συγκέντρωσης και της συγκεντροποίησης βαθμιαία αποκαλύπτουν τον κατ’ ανάγκη κοινωνικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής παραγωγής, ο οποίος υπονομεύει τους μηχανισμούς του ατομικιστικού επιχειρηματικού ανταγωνισμού. Επίσης, η ολοένα και βαθύτερη αλληλεξάρτηση μεταξύ των εμπορικών και χρηματοοικονομικών επιχειρήσεων διασφαλίζει, στην καλύτερη περίπτωση, μια λεπτή οικονομική ισορροπία, επειδή οποιαδήποτε σοβαρή διαταραχή ή ρήξη μπορεί, ενδεχομένως, να επηρεάσει το όλο σύστημα. Για παράδειγμα, η χρεοκοπία μιας γιγαντιαίας επιχείρησης ή τράπεζας έχει επιπτώσεις σε πολυάριθμες υγιείς επιχειρήσεις, σε ολόκληρες κοινότητες και, επομένως, στην πολιτική σταθερότητα (Διάγραμμα: η θεωρία του Μαρξ για τις κρίσεις). Ως μέρος των πιο πάνω εξελίξεων, η ταξική πάλη εντείνεται τόσο σποραδικά, ως χαρακτηριστικό των κυκλικών τάσεων της οικονομίας, όσο και γενικότερα μακροπρόθεσμα. Η θέση του μεμονωμένου εργάτη ή εργάτριας είναι ασύγκριτα πιο αδύναμη με εκείνη του εργοδότη του, ο οποίος όχι μόνο μπορεί να τον απολύσει, αλλά και μπορεί να διατηρεί μαζικά αποθέματα πόρων ενόψει κάποιας παρατεταμένης σύγκρουσης. Οι εργάτες ανακαλύπτουν ότι η ατομική προώθηση των συμφερόντων τους είναι αναποτελεσματική, ακόμα και ότι οδηγεί στην ήττα. Επομένως, μια στρατηγική συλλογικής δράσης είναι η μοναδική βάση για την διεκδίκηση ορισμένων βασικών αναγκών (π.χ. περισσότερες υλικές παροχές, έλεγχος στην καθημερινή ζωή, ικανοποιητική εργασία). Μόνο μέσω της συλλογικής δράσης μπορούν τα άτομα να εξασφαλίσουν τους όρους για μια δημιουργική ζωή.

Τελικά οι εργάτες συνειδητοποιούν ότι μπορούν να απελευθερωθούν μόνο μέσω της κατάργησης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Ο συλλογικός αγώνας για την κατάκτηση της ελευθερίας και της ευτυχίας είναι μέρος της καθημερινής ζωής των εργατών. Από τη συνέχιση και την ανάπτυξή του θα εξαρτηθεί η προαγωγή των “γενικών συμφερόντων τους”, δηλαδή θα επιτευχθούν η ελεύθερη ανάπτυξη των ατόμων, μια δίκαιη διανομή των πλουτοπαραγωγικών πηγών και ισότητα στην κοινωνία. Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος είναι το μέσο για την πραγματοποίηση της επανάστασης. Το μάθημα που μαθαίνουν οι εργάτες στον εργασιακό τους χώρο και μέσω των εργατικών συνδικάτων γίνεται η βάση για την επέκταση των δραστηριοτήτων τους στη σφαίρα του κράτους. Το τυπικό δικαίωμα της συγκρότησης πολιτικών κομμάτων, στα πλαίσια της “αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας”, επιτρέπει την ίδρυση σοσιαλιστικών οργανώσεων που μπορούν να αμφισβητήσουν την καθεστηκυία τάξη. Μέσω τέτοιων προκλήσεων, μπορεί να πραγματοποιηθεί η επανάσταση, μια διαδικασία για την οποία ο Μαρξ φαίνεται ότι πίστευε ότι θα ήταν μια ειρηνική μετάβαση σε ορισμένες χώρες με ισχυρές δημοκρατικές παραδόσεις (όπως η Βρετανία), αλλά πιθανόν αλλού να οδηγούσε σε βίαιες συγκρούσεις.

Ο κομμουνισμός, ως πολιτική διδασκαλία, εκτός από την παράδοση των κειμένων των “ουτοπικών σοσιαλιστών”, όπως ήταν ο Saint-Simon (1760-1825), ο Fourier (1772-1837) και ο Owen (1771-1858), έχει και άλλες σχετικές πηγές. Αναδύεται, λόγου χάρη, μέσα από τον καθημερινό αγώνα των εργατών για αξιοπρέπεια και έλεγχο στη ζωή τους. Αναδύεται μέσα από τις αντιθέσεις ανάμεσα στην επαγγελία του καπιταλισμού για δημιουργία σταθερής οικονομικής ανόδου και την πραγματική ασταθή του πραγματικότητα. Αναδύεται μέσα από την αποτυχία της φιλελεύθερης δημοκρατικής τάξης να δημιουργήσει τις συνθήκες για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη. Και, τέλος, αναδύεται από την αντίφαση ότι, παρόλο που θεμελιώνεται πάνω στην “ιδιωτική ιδιοποίηση” – την ιδιοποίηση του κέρδους από τους καπιταλιστές – ο καπιταλισμός είναι το πιο “κοινωνικοποιημένο” σύστημα που έχουν δημιουργήσει οι άνθρωποι. Και τούτο επειδή η καπιταλιστική οικονομία προϋποθέτει τη συνεργασία και την αμοιβαία εξάρτηση του καθενός σε μια κλίμακα που ήταν άγνωστη στις προηγούμενες μορφές κοινωνίας. Ο κομμουνισμός είναι η λογική επέκταση αυτής της αρχής σε έναν νέο τύπο κοινωνίας.