11ος και 12ος ΑΙΩΝΕΣ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ

Στα μέσα του 11ου αιώνα παρουσιάζονται στη Δυτική Ευρώπη και στη Βόρεια Ιταλία οι πρώτες ενδείξεις μιας αρχόμενης ακμής. Ο πληθυσμός αυξάνεται και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις επεκτείνονται με εκχερσώσεις και αποξηράνσεις. Συγχρόνως ζωντανεύουν το εμπόριο και η βιοτεχνία και ιδρύονται νέες πόλεις. Το χρήμα χρησιμοποιείται και πάλι στις συναλλαγές.

Ουσιαστικά πραγματοποιείται μια γεωργική επανάσταση, η οποία εκφράζεται με την αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της συγκομιδής και με τεχνολογικές καινοτομίες, όπως είναι το τροχοφόρο άροτρο και η τετράτροχη άμαξα.

Η έλλειψη λιπάσματος επιβάλλει την τριζωνική καλλιέργεια.

Το χωράφι χωρίζεται σε τρεις ζώνες που καλλιεργούνται εκ περιτροπής. Επιτυγχάνεται έτσι καλύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων του αγρού και ο πληθυσμός εξασφαλίζει περισσότερη και καλύτερης ποιότητας τροφή. Οι μεταβολές συνέβαλαν στην πραγματοποίηση του αγροτικού εποικισμού και στο σχηματισμό αστικών κοινοτήτων.

Κατά την περίοδο αυτή ιδρύονται πολλές νέες πόλεις και επεκτείνονται οι παλαιοί οικιστικοί πυρήνες, ενώ ανεγείρονται φρούρια.

Ο έντονος ρυθμός ανάπτυξης των πόλεων επηρεάζει με τη σειρά του την ύπαιθρο. Βάση της ζωής στην πόλη είναι ο καταμερισμός της εργασίας, ο οποίος επιβάλλεται από την πρόοδο της τεχνολογίας.

Ο νερόμυλος, του οποίου η χρήση επεκτείνεται στη Δύση, γίνεται πλέον η κύρια πηγή ενέργειας.

Στα τέλη του 12ου αιώνα προστίθεται ο ανεμόμυλος.

Οι πόλεις γίνονται κέντρα εντατικής οικοδόμησης και συναλλαγών, κινητήριες δυνάμεις της παραγωγής.

Παράγουν και θέτουν σε κυκλοφορία εμπορεύματα, διαδίδουν τεχνικές και νέες ιδέες. Αναλαμβάνουν τον κοινωνικοοικονομικό και πνευματικό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι μονές στον Πρώιμο Μεσαίωνα.

Αυτή την εποχή σημειώνεται πρόοδος του εμπορίου, αφού το αγροτικό πλεόνασμα διατίθεται στις πόλεις. Οι εμπορικές δραστηριότητες εμφανίζονται στα μέσα του 11ου αιώνα και αναπτύσσονται ιδιαίτερα στη διάρκεια του 12ου αιώνα. Πρόκειται για ένα εμπόριο με ευρεία ακτίνα δράσης. Αναπτύσσεται κατά μήκος των οδικών αξόνων που συνδέουν τα έσχατα σημεία της Χριστιανοσύνης, ενώ άλλοι δρόμοι κατευθύνονται προς τα μεγάλα μουσουλμανικά και βυζαντινά κέντρα της Μεσογείου.

Από τα τέλη του 12ου αιώνα αρχίζει να διαδίδεται ο θεσμός των εμποροπανηγύρεων, ιδιαίτερα στη Φλάνδρα και στη γαλλική Καμπανία.

Προικισμένες με προνόμια, οι εμποροπανηγύρεις αποτελούν στην ουσία μια διαρκή αγορά, όπου δεν προσφέρονται μόνο εμπορεύματα, αλλά γίνονται και ανταλλαγές νομισμάτων από ειδικευμένους αργυραμοιβούς-τραπεζίτες και χορηγούνται πιστώσεις κυρίως από εβραίους επιχειρηματίες και από τις πλούσιες μονές. Είναι οι πρώτες εκδηλώσεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Μεγάλα εμπορικά κέντρα είναι οι ιταλικές ναυτικές πόλεις, ενώ στο Βορρά ακμάζουν η Μπρυζ και η Βρέμη.

Πρωταγωνιστούν εβραίοι και χριστιανοί έμποροι από τη Βενετία και την Πράγα, οι οποίοι διακινούν κυρίως δούλους, προϊόντα πολυτελείας και καταναλωτικά αγαθά (γούνες, μπαχαρικά, χρωματιστά υφάσματα της Φλάνδρας, αλάτι, ξύλο, σίδηρο, σιτάρι κ.ά.).

Για τη μεταφορά των εμπορευμάτων στην ξηρά χρησιμοποιούνται μεγάλες τετράτροχες άμαξες ή καραβάνια ημιόνων (μουλαριών).

Στη θάλασσα το εμπόριο διεξάγεται με γαλέρες και κόγκες (τύπος πλοίων του Βορρά)·

Aς σημειωθεί ότι περί το 1200 καθιερώνεται η χρήση της πυξίδας.

Επίσης, καθιερώνεται η χρήση του πρυμναίου πηδαλίου.

Στο μεσογειακό κόσμο, και ιδιαίτερα στη Βενετία και στη Γένουα, γενικεύεται από το 12ο αιώνα η πρακτική της συγκρότησης ναυτικών εταιρειών, που επενδύουν στο θαλάσσιο εμπόριο, αποκομίζοντας τεράστια κέρδη.

Μετά τη δραστική μείωση του πληθυσμού που επέφερε ο Μαύρος Θάνατος, ο αστικός πληθυσμός άρχισε να αυξάνεται εντυπωσιακά. Μέχρι το 1500, η Βενετία, το Μιλάνο, η Νάπολη, το Παρίσι και η Κωνσταντινούπολη είχαν να επιδείξουν περισσότερους από 100.000 κατοίκους η καθεμία, ενώ είκοσι ακόμη πόλεις είχαν πληθυσμό που ξεπερνούσε τους 40.000 κατοίκους.

H εμπορική επανάσταση εμφανίστηκε στη Βόρεια Ιταλία του 13ου αιώνα με την πρώτη ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος. Οι επιχειρηματίες του τομέα αυτού, όπως οι Φούγγερ στη Γερμανία, οι Μέδικοι στην Ιταλία και προσωπικότητες όπως ο Ζακ Κερ στη Γαλλία, συγκέντρωσαν σημαντικές περιουσίες και απέκτησαν μεγάλη πολιτική επιρροή. Η εξάπλωση των τραπεζών συνεχίστηκε και το 14ο αιώνα, εν μέρει χάρις στις πολλές πολεμικές συγκρούσεις της περιόδου αυτής και τις αυξανόμενες ανάγκες του παπισμού να κυκλοφορεί χρήματα μεταξύ των βασιλείων. Τραπεζικές επιχειρήσεις δάνειζαν χρήματα σε βασιλείς με μεγάλο κίνδυνο, καθώς πολλές χρεοκόπησαν όταν αυτοί αρνήθηκαν να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους.

Ένα νέο σύστημα χρηματοδότησης επέτρεψε στη Βενετία να απασχολήσει χιλιάδες εργάτες παράγοντας πλεούμενα με ρυθμούς σχεδόν βιομηχανικούς. Στις πόλεις αναπτύχθηκαν συντεχνίες για κάθε επαγγελματικό κλάδο, ενώ διάφοροι οργανισμοί εξασφάλισαν εμπορικά μονοπώλια. Αντίστοιχα, οι εμποροπανηγύρεις παρήκμασαν με τη δημιουργία θαλάσσιων δρόμων μεταξύ της Μεσογείου και της Βόρειας Ευρώπης. Πόλεις όπως η Μπριζ μετατράπηκαν σε οικονομικά κέντρα, όπου έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα χρηματιστήρια.

Μπριζ, Βέλγιο: Συχνά χαρακτηρίζεται «Βενετία του Βορρά» και θεωρείται μία από τις καλύτερα διατηρημένες μεσαιωνικές πόλεις της Ευρώπης, ενώ έχει ενταχθεί στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco. Ήταν ένα σημαντικό κέντρο εμπορίου και πολιτισμού από τον 12ο έως τον 15ο αιώνα, αν και γνώρισε σταδιακή πτώση της ευημερίας της μετά το 1500.

Καρκασσόν, Γαλλία: Διαθέτει πλούσια ιστορία και μια από τις λίγες οχυρωμένες μεσαιωνικές πόλεις των οποίων έχουν διατηρηθεί οι οχυρώσεις και το παλαιό μεσαιωνικό κέντρο. Τα επιβλητικά τείχη του φρουρίου έχουν μήκος περίπου 3 χλμ. και 52 πύργοι βρίσκονται σε στρατηγικά σημεία, σε όλο το μήκος του. Έχει επίσης ενταχθεί στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.

Πόλη του Αγίου Μαρίνου: Η μόνη πόλη-κράτος που έχει «επιβιώσει» στην Ιταλία, ενώ είναι ανεξάρτητη δημοκρατία από τον 13ο αιώνα. Στέκεται μεγαλοπρεπώς στο Monte Titano, ενώ η «καρδιά» της πόλης περιβάλλεται από ένα τείχος που συνδέει τους τρεις πύργους της. Είναι επίσης ένα από τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομίας της Unesco.

Μονσάντο, Πορτογαλία: Το γραφικό χωριό είναι πραγματικά ένα μεσαιωνικό στολίδι που διατηρείται στην πλαγιά του βουνού, σαν ο χρόνος να έχει παγώσει.

Πράγα, Τσεχία: Είναι αναμφισβήτητα ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς στην Ευρώπη. Η όμορφη γοτθική αρχιτεκτονική χαρακτηρίζει όλη την περιοχή αλλά κυρίως την πλατεία της παλιάς πόλης, που έχει επίσης ενταχθεί στη λίστα των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς.

Τολέδο, Ισπανία: Ακόμη ένα μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Είναι γνωστή ως «Πόλη των τριών πολιτισμών», χάρη στις επιρροές των χριστιανικών, μουσουλμανικών και εβραϊκών κοινοτήτων που κατοικούσαν κατά τη διάρκεια της μεσαιωνικής ιστορίας.

Στο Σαμονί, στους πρόποδες του Mont Blanc (Λευκού όρους), οι άνθρωποι παρακολουθούσαν έντρομοι καθώς προχωρούσε ο παγετώνας Mer de Glace (Θάλασσα του Πάγου). Τα προηγούμενα χρόνια, είχαν δει τον αργά ρευστό πάγο να καταβροχθίζει φάρμες και να συνθλίβει ολόκληρα χωριά. Απευθύνθηκαν στον επίσκοπο της Γενεύης για βοήθεια και εκείνος έκανε το ταξίδι στο Σαμονί. Στο μέτωπο του πάγου έκανε μια ιεροτελεστία εξορκισμού. Σιγά σιγά ο παγετώνας υποχώρησε. Αλλά σε λίγο ο απειλητικός πάγος επέστρεψε και για άλλη μια φορά ο επίσκοπος κλήθηκε. Ο αγώνας ενάντια στον παγετώνα συνεχίστηκε για δεκαετίες.

Παρόμοια δράματα εκτυλίχθηκαν σε όλη την έκταση των Άλεπεων και στη Σκανδιναβία από τα τέλη του 1600 έως τις αρχές του 1700, καθώς πολλοί παγετώνες αναπτύχθηκαν πιο κάτω από τις πλαγιές και τις κοιλάδες των βουνών από ό,τι είχαν κάνει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο θαλάσσιος πάγος έπνιξε μεγάλο μέρος του Βόρειου Ατλαντικού, προκαλώντας όλεθρο με την αλιεία στην Ισλανδία και τη Σκανδιναβία. Οι Εσκιμώοι κωπηλατούσαν τα καγιάκ τους μέχρι τη Σκωτία. Την ίδια στιγμή, στην Κίνα, οι έντονοι χειμώνες στην επαρχία Jiang-Xi σκότωσαν και τους τελευταίους από τους πορτοκαλεώνες που ευδοκιμούσαν εκεί για αιώνες.

Αυτά και πολλά παρόμοια γεγονότα, μπερδεμένα και ανατρεπτικά για τις κοινωνίες της εποχής, είναι κομμάτια ενός παγκόσμιου κλιματικού παζλ που οι επιστήμονες και οι ιστορικοί σήμερα αποκαλούν «Μικρή Εποχή των Παγετώνων». Σε όλο τον κόσμο, από τη Νορβηγία μέχρι τη Νέα Ζηλανδία, οι παγετώνες σε ορεινές περιοχές προχώρησαν. Αλλού, ιδιαίτερα σε μέρη της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, οι θερμοκρασίες έπεσαν κατακόρυφα και επικράτησε άσχημος καιρός. Ήταν μια εποχή επαναλαμβανόμενης πείνας και πολιτιστικής εξάρθρωσης, καθώς πολλοί άνθρωποι εγκατέλειψαν περιοχές που είχαν γίνει εχθρικές ακόμη και για τη γεωργία.

Στην Ιταλία και τη Φλάνδρα, η ανάπτυξη των πόλεων που απολάμβαναν σχετική διοικητική αυτονομία έδωσε ώθηση στις οικονομικές δραστηριότητες, ενθαρρύνοντας τη δημιουργία νέων μορφών εμπορίου. Οι πόλεις που βάσιζαν την οικονομία τους σε αυτές γύρω από τη Βαλτική Θάλασσα δημιούργησαν ένα είδος συνασπισμού με την ονομασία Χανσεατική Ένωση.

Οι ιταλικές Δημοκρατίες που βάσιζαν την ισχύ τους στη θάλασσα όπως η Βενετία, η Γένοβα και η Πίζα ανταγωνίζονταν για τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων της Μεσογείου. Μεγάλες εμποροπανηγύρεις δημιουργήθηκαν, κυρίως στη Βόρεια Γαλλία, όπου λάμβαναν χώρα συναλλαγές μεταξύ εμπόρων από ολόκληρη την ήπειρο.

O Καθεδρικός ναός του Σεντ Ετιέν της Μπουρζ, Γαλλία.