ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ: ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Δεν είναι τυχαίο ότι η Λήμνος βρίσκεται πάνω στον πλου από τον Ελλήσποντο προς τον νότο. Η Λήμνος, η Λέσβος, η Σκύρος, δηλαδή η Πολιόχνη, η Θερμή και το Παλαμάρι είναι οι τρεις μεγάλοι οικισμοί της πρώιμης εποχής του Χαλκού. Μιλάμε, δηλαδή για δύο, τρεις χιλιετίες π.Χ., στις οποίες αναπτύσσεται ένας εξαιρετικά μεγάλος πολιτισμός. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Λήμνο τα πολύ πρόσφατα ευρήματα της ανασκαφής του ΑΠΘ τεκμαίρουν την ανθρώπινη παρουσία στο 10.000 π.Χ. Στη Λήμνο υπάρχουν τα παλαιότερα ευρήματα που έχουμε στον ελλαδικό χώρο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι προϊστορικοί οικισμοί στη Μύρινα, στη Πολιόχνη, στο Κουκονήσι αναπτύσσουν αυτήν την προηγμένη τέχνη και συγχρόνως την υψηλή τεχνολογία. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Λήμνο πέφτει από τον ουρανό ο Ήφαιστος, ο οποίος διδάσκει τους ντόπιους την τέχνη των μετάλλων που σηματοδοτούν μια άλλη εποχή.

Μόλις το 2009 ήρθε στο φως ο Παλαιολιθικός οικισμός στο Λουρί της Λήμνου, και μάλιστα τυχαία. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των αρχαιολόγων όμως, πρόκειται για τον παλαιότερο οικισμό του Αιγαίου και χρονολογείται από το 12000 π.Χ. Η διαμόρφωση του χώρου με σκοπό τη δημιουργία πάρκινγκ για την γειτονική παραλία στο Λουρί κοντά στη Φισίνη το 2007 ήταν η αφορμή με την οποία αποκαλύφθηκαν ίχνη οικισμού στο σημείο και αμέσως αρχαιολόγοι ανέλαβαν την ανασκαφή του Παλαιολιθικού οικισμού στο Λουρί. Σύμφωνα με τη μελέτη των ευρημάτων, επρόκειτο για μια εγκατάσταση κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων. Εκτός από το οικιστικό σύνολο που ανέδειξε η αρχαιολογική σκαπάνη, ανακαλύφθηκαν επίσης λίθινα εργαλεία εξαιρετικής ποιότητας της επιπαλαιολιθικής εποχής. Εκτός από τον Παλαιολιθικό οικισμό στο Λουρί, στην Λήμνο υπάρχουν ακόμα τρεις προϊστορικοί οικισμοί, στη Μύρινα, το Κουκονήσι και την Πολιόχνη. Η ανασκαφή στον Παλαιολιθικό οικισμό στο Λουρί βρίσκεται έως σήμερα σε εξέλιξη.

Στις προϊστορικές θέσεις του αρχαιολογικού χάρτη του Αιγαίου προστέθηκε το 1992 το Κουκονήσι Λήμνου, μία μικρή νησίδα στον μυχό του κόλπου του Μούδρου, πολύ κοντά στο ομώνυμο σημερινό χωριό. Τον Σεπτέμβριο της χρονιάς εκείνης, ύστερα από χωροσκοπήσεις (survey) διενεργήθηκε για πρώτη φορά ολιγοήμερη ανασκαφική έρευνα (Τομή 1, στο χαμηλότερο ανατολικό τμήμα της νησίδας) από τον γράφοντα σε συνεργασία με την Κ’ Εφορεία Κλασικών και Προϊστορικών Αρχαιοτήτων. Από το 1994 άρχισαν συστηματικές ανασκαφές (Τομή 2, στο υψηλότερο βορειοανατολικό πλάτωμα, το επoνομαζόμενο Κούκονος), αφού πρώτα το έργο εντάχθηκε στα ερευνητικά προγράμματα της Ακαδημίας Αθηνών με τίτλο «Έρευνα στον προϊστορικό οικισμό Κουκονήσι Λήμνου».

Έκτοτε οι συστηματικές ανασκαφές, που συνεχίζονται μέχρι σήμερα υπό τη διεύθυνση του γράφοντος, καταδείχνουν ολοένα και σαφέστερα τη μεγάλη αρχαιολογική σημασία της νησίδας, η οποία, ως λιμένιος, φύσει ασφαλής οικισμός, γνώρισε εξαιρετική άνθηση κατά την Πρώιμη, Μέση και Ύστερη Χαλκοκρατία, για δύο περίπου χιλιετίες (3200/3000 π.Χ.-12ος αι. π.Χ.), με ικανά μεσοελλαδικά, μινωικά και, στη συνέχεια, μυκηναϊκά στοιχεία, ενώ σκόρπια κεραμικά ευρήματα τεκμηριώνουν τη φθίνουσα κατοίκησή της μέχρι τουλάχιστον τους Πρωτογεωμετρικούς και Αρχαϊκούς χρόνους.

Η ανασκαφή της Πολιόχνης διενεργήθηκε από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας σε δυο περιόδους (1930 – 1936 και 1951 – 1956) και αποκάλυψε τον οικισμό σε έκταση περίπου 15 στρεμμάτων. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, ο οικισμός γεννήθηκε στο μεταίχμιο της 4ης προς την 3η χιλιετία π.Χ. στην ανατολική ακτή του νησιού απέναντι από την πόλη της Τροίας. Διήλθε από πολλές φάσεις αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής ανάπτυξης, οι οποίες καλύπτουν χωρίς διακοπή όλη την 3η χιλιετία π.Χ. Ίχνη λιγότερο πλούσια μαρτυρούν μια περισσότερο σποραδική χρήση του χώρου και κατά την δεύτερη χιλιετία π.Χ. Οι ανασκαφείς συμβόλισαν κάθε αρχιτεκτονική φάση με ένα ξεχωριστό χρώμα: Μαύρη (3700 – 3200 π.Χ.), Κυανή (3200 – 2700 π.Χ.), Πράσινη και Ερυθρή (2700 – 2200 π.Χ.), Κίτρινη (2200 – 2100 π.Χ.), Φαιά και Ιώδης (2100 – 1200 π.Χ. Η Μαύρη καλύπτει τη μετάβαση από τη Νεολιθική στην Πρωτοχαλκή περίοδο. Από τις υπόλοιπες, η Κυανή, η Πράσινη, η Ερυθρή και η Κίτρινη ανήκουν στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και αντιπροσωπεύονται με αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, ενώ οι δυο τελευταίες αναγνωρίζονται μόνον από την κεραμική τους, που ανήκει στην Μέση Εποχή του Χαλκού.

Στον αρχαιολογικό χώρο της Πολιόχνης στη Λήμνο ολοκληρώθηκε ένα μεγάλο έργο αποκατάστασης, συντήρησης και ανάδειξης της ξεχωριστής του αρχαιολογικής αξίας, τόσο για το νησί όσο και για το βορειοανατολικό Αιγαίο, καθώς αποτελεί έναν από τους πρωιμότερους έως σήμερα οχυρωμένους οικισμούς στην Ευρώπη με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διακίνηση των μεταλλευμάτων και του θαλάσσιου εμπορίου από τον Ελλήσποντο και τις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας στο Αιγαίο. Ουσιαστικά, πρόκειται για την παλαιότερη πόλη της Ευρώπης καθώς και για το αρχαιότερο Βουλευτήριο και όπως εξήγησε ο Αρχαιολόγος και Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου Παύλος Τριανταφυλλίδης μιλώντας στον Αθήνα 9.84 και στον Γιώργο Αποστολίδη « ο προϊστορικός οικισμός ανάγεται στο τέλος της 4ης- αρχή της 3ης χιλιετίας π.Χ. και είναι ίσως ο πρωιμότερος οργανωμένος οικισμός που υπάρχει στην περιοχή του Αιγαίου». Σύμφωνα με τον κ. Τριανταφυλλίδη, έγινε συντήρηση σε μια έκταση γύρω στα 20 στρέμματα με αρχαιολογικά κατάλοιπα, από το βουλευτήριο μέχρι τον εμβληματικό περίβολο που σώζεται σε ύψος 4 μέτρων. Στο πλαίσιο υλοποίησης του έργου έγινε εκσυγχρονισμός των κτιριακών υποδομών, δημιουργήθηκαν χώροι υγιεινής ΑμεΑ, αναψυκτήριο, διαδρομές περιήγησης επισκεπτών, αναβάθμιση του εκθεσιακού χώρου, φωτισμός του αρχαιολογικού χώρου καθώς και ψηφιακές διαδραστικές εφαρμογές σε κινητά και πινακίδες ενημέρωσης κοινού.

Ο οικισμός της Πολιόχνης βρίσκεται στην ανατολική ακτή της Λήμνου, πάνω σε επίμηκες ύψωμα που προστατεύεται από τον όρμο του Βρόσκοπου και περιβάλλεται από τους ποταμούς Αυλάκι στα δυτικά και Στενουδιακό στα βόρεια. Η Πολιόχνη θεωρείται ως ένα από τα μεγάλα πρωτοαστικά κέντρα της πρώιμης εποχής του Χαλκού και οφείλει την ανάπτυξή της στον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιξε στη διακίνηση του διαμετακομιστικού εμπορίου με τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, τα απέναντι μικρασιατικά παράλια, τις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας και τα νησιά των Κυκλάδων. Στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, γνώρισε τόσο μεγάλη άνθηση, ώστε να θεωρείται σήμερα η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης με πρώιμη μορφή κοινωνικής και αστικής οργάνωσης. Η Λήμνος σύμφωνα με τη σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα εντάσσεται στον πολιτισμό του βορειοανατολικού Αιγαίου μαζί με την Τροία, τη Θερμή στη Λέσβο, το Εμποριό στη Χίο και το Ηραίο στη Σάμο. Με κομβική θέση ανάμεσα στη δυτική Μικρά Ασία και το Αιγαίο η Λήμνος εξυπηρετούσε τη διακίνηση των μεταλλευμάτων και γενικότερα του θαλάσσιου εμπορίου. 'Οσον αφορά την Πολιόχνη, το ασφαλές αγκυροβόλιο, το άφθονο πόσιμο νερό και η κατάλληλη για καλλιέργεια περιοχή κατέστησαν το λόφο όπου οικοδομήθηκε ο οικισμός κατοικήσιμο από τα μέσα περίπου της 5ης έως το τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ. Κάθε αρχιτεκτονική φάση του οικισμού συμβολίζεται με ένα ξεχωριστό χρώμα. Κατά τη ''μελανή περίοδο'' (3700-3200 π.Χ.), που αντιστοιχεί στη νεολιθική, το μικρό χωριό με τις ωοειδείς καλύβες καταλάμβανε το μέσον του λόφου. Στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, δηλαδή από την ''κυανή'' έως την ''κίτρινη περίοδο'' σημειώθηκε η μεγάλη ανάπτυξη του οικισμού. Ο οικισμός της ''κυανής περιόδου'' (3200-2700 π.Χ.) φαίνεται ότι ιδρύθηκε πριν την ''Τροία Ι'' και εκτεινόταν σε όλο το ακρωτήριο, έχοντας πληθυσμό περίπου 800-1000 άτομα. Στην ''πράσινη περίοδο'' (2700-2400 π.Χ.) είχε τη μεγαλύτερη εξάπλωση με 1500 κατοίκους κατά προσέγγιση. Όμως από τη ''ερυθρή'' (2400-2200 π.Χ.) έως την ''κίτρινη περίοδο'' (2200-2100 π.Χ.) σταδιακά συρρικνώθηκε και τελικά ο ισχυρός σεισμός στο τέλος της 3ης χιλιετίας π.Χ. προκάλεσε την καταστροφή και τη σχεδόν ολοκληρωτική εγκατάλειψή του. Στις περιόδους ακμής οικοδομήθηκαν ισχυροί αναλημματικοί τοίχοι, τείχος με προμαχώνες, δημόσια κτήρια, πλατείες, λιθόστρωτοι δρόμοι με αποχετευτικό σύστημα, πηγάδια, μέγαρα και άλλες μικρότερες λιθόκτιστες οικίες. Στην κεραμική παρουσιάζονται νέα πρωτότυπα σχήματα, που βαθμιαία εξελίσσονται: η καρποδόχη με ψηλό πόδι στη μελανή περίοδο, η τριποδική χύτρα στην κυανή και το δέπας αμφικύπελλον στην κίτρινη, τύπος κοινός και στα ύστερα στρώματα της ''Τροίας ΙΙ''. Οι κύριες ενασχολήσεις των κατοίκων ήταν η αγροκτηνοτροφία, η αλιεία, η υφαντουργία και η κατασκευή λίθινων εργαλείων και όπλων. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις για την κατεργασία του μετάλλου με την τεχνική της κηρόχυσης, πιθανόν ήδη από την ''πράσινη περίοδο'', ενώ από την ''ερυθρή'' φαίνεται ότι εντείνεται η εμπορική δραστηριότητα. Σύντομα, στη ''φαιά'' και ''ιώδη περίοδο'' (2η χιλιετία π.Χ.), η ζωή επανήλθε στο χώρο με περιορισμένες εγκαταστάσεις. Το ύψωμα ερημώθηκε προς το τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού μέχρι τη μεσαιωνική εποχή. Ο προϊστορικός οικισμός της Πολιόχνης αποκαλύφτηκε στη δεκαετία του 1930 από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή. Από το 1931 έως το 1936 ο διευθυντής της Σχολής A. Della Seta, μαζί με τους μαθητές του, έφεραν στο φως τα δύο τρίτα περίπου του οικισμού. Οι έρευνες συνεχίστηκαν από τον L. Bernabο Brea από το 1951 έως το 1956, οπότε και δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα των ανασκαφών. Από το 1986 έως σήμερα πραγματοποιείται ένας νέος κύκλος εργασιών με επικεφαλής τον S. Tine, με στόχο την αναστήλωση των κτισμάτων και την επανεξέταση ορισμένων δεδομένων με τη διενέργεια διερευνητικών τομών. Στη Λήμνο αναπτύχθηκαν παράλληλα με την Πολιόχνη και άλλα οικιστικά κέντρα. Στη Μύρινα, στη νοτιοδυτική ακτή του νησιού, έχουν αποκαλυφθεί από τις πρόσφατες σωστικές ανασκαφές της Κ΄ ΕΠΚΑ δύο θέσεις: η μία στο λόφο του Μετεωρολογικού Σταθμού και η άλλη στα Ρηχά Νερά, η οποία αναδεικνύεται σε επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο με το ευρωπαϊκό επιχειρησιακό πρόγραμμα ''Πολιτισμός''. Στο Κουκκονήσι, στον προφυλαγμένο όρμο του Μούδρου, όπου από το 1992 πραγματοποιείται ανασκαφή συνεργασίας με τον ερευνητή Χ. Μπουλώτη εκ μέρους της Ακαδημίας Αθηνών, έχουν εντοπιστεί σημαντικές κατασκευές που ανάγονται στην ''ερυθρή περίοδο''. Οι οικισμοί στο Βριόκαστρο, την Τροχαλιά, το Μικρό Καστέλλι και την Αξιά φαίνεται ότι ήταν μικρότερης σημασίας. Άλλα ευρήματα εντοπίστηκαν στο Σώκαστρο και στα Καμίνια.

Ακολούθησαν οι ανασκαφές κοντά στην πρωτεύουσα του νησιού, τη Μύριννα.

Η παραλιακή θέση "Ρηχά Νερά" αποτέλεσε σημαντικό οικιστικό κέντρο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Τα οικιστικά λείψανα, οι οχυρώσεις και τα πλούσια κινητά ευρήματα, που ήρθαν στο φως, μαρτυρούν την πυκνή και συστηματική κατοίκηση του οικισμού, ο οποίος αναπτύσσεται παράλληλα με την Πολιόχνη. Η της Μύρινα εξελίχθηκε σε πρωτοαστικό κέντρο κυρίως την Πρώιμη και Μέση εποχή του Χαλκού ενώ λείψανα που σώζονται από προηγούμενες ή μεταγενέστερες είναι πολύ περιορισμένα. Ο οικισμός, στην εποχή της ακμής του, καταλάμβανε έκταση 80.000 τ.μ. με πλυθυσμό 3.000 - 4.000 κατοίκους. Ο στοιχειώδης πολεοδομικός σχεδιασμός αποδεικνύεται από την ύπαρξη δρόμων, ενίοτε λιθόστρωτων, μεταξύ των σπιτιών και συστημάτων αποχέτευσης με λιθόκτιστους αγωγούς. Τα σπίτια της Μύρινας, λιθόκτιστα από τα θεμέλια ως την οροφή, με λάσπη ως συνδετικό υλικό, ήταν ευρύχωρα: μεγάλα, μεγαροειδή και επιμήκη κτίσματα, χωρισμένα σε δύο ή περισσότερους χώρους, που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μικρά ανοίγματα. Είχαν την είσοδο στα ανατολικά. Οι στέγες ήταν αμφικλινείς, από λάσπη, ξύλα και φύκια. Η Μύρινα καταστράφηκε πολλές φορές από σεισμούς και οι κάτοικοι ξανάχτιζαν ή επισκεύαζαν τα σπίτια τους ανάλογα με τις ανάγκες τους, όπως διαπιστώθηκε από την εγκατάλειψη παλαιότερων κτισμάτων ή από τα ίχνη στους τοίχους όλων των φάσεων. Ο πυρήνας του προϊστορικού οικισμού αναδείχθηκε από την Κ΄ ΕΠΚΑ στα πλαίσια του Γ΄ ΚΠΣ. Οι εργασίες ανάδειξης πραγματοποιήθηκαν με αυτεπιστασία και ολοκληρώθηκαν στο τέλος του 2004.

Ακολούθησαν οι ανασκαφές στο Καβείριο και στην Ηφαιστεία της Λήμνου.

Η Λήμνος γνώρισε περίοδο ακμής κατά την Πρώιμη και τη Μέση Εποχή του Χαλκού, όταν αναπτύχθηκαν σημαντικά οικιστικά κέντρα, ενώ κατά τους Ιστορικούς Χρόνους υπήρξε επί μακρόν αθηναϊκό έδαφος (περί τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. εγκαταστάθηκαν στη Λήμνο αθηναίοι κληρούχοι, που συμβίωσαν ειρηνικά με τους γηγενείς). Στο βορειοανατολικό τμήμα της Λήμνου, βόρεια από το Κοντοπούλι, μεσόγειο κεφαλοχώρι με πετρόχτιστα σπίτια, βρίσκονται δύο σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι: η Ηφαιστία και το Καβείριο. Η Ηφαιστία υπήρξε η δεύτερη (μετά τη Μύρινα) σημαντικότερη πόλη της Λήμνου κατά τους Ιστορικούς Xρόνους. Τα ευρήματα των ανασκαφικών ερευνών τεκμηριώνουν τη συνεχή κατοίκηση στην περιοχή από τη Χαλκολιθική Εποχή έως και τους Βυζαντινούς Χρόνους. Στον αρχαιολογικό χώρο του Καβειρίου, οι ανασκαφές της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής έφεραν στο φως ιερό των Καβείρων, που χρονολογείται από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως την ύστερη αρχαιότητα. Τα κτίρια του ιερού βρίσκονται πάνω σε δύο μικρά άνδηρα, διαμορφωμένα στην πλαγιά του χαμηλού λόφου που κατεβαίνει στη θάλασσα, σχηματίζοντας το ακρωτήρι Χλόη. Στο νότιο πλάτωμα αποκαλύφθηκε τελεστήριο Αρχαϊκών Χρόνων (7ος αιώνας π.Χ.), στο βόρειο, τελεστήριο Ελληνιστικών Χρόνων. Πάνω στο αρχαϊκό τελεστήριο θεμελιώθηκε το υστερορωμαϊκό τελεστήριο («Βασιλική»), που συνδέεται με την τελευταία περίοδο ύπαρξης του ιερού και φανερώνει τη μακρά επιβίωση της λατρείας των Καβείρων στη Λήμνο.

Οι έρευνες που πραγματοποιήθηκαν κατά μήκος των ακτών του νησιού της Λήμνου - ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΛΗΜΝΟ, ΕΔΩ - οδήγησαν στην ανακάλυψη νέων θέσεων της Ύστερης Επιπαλαιολιθικής / Μεσολιθικής (10000 – 8000 π.Χ.): - Στην Αγία Μαρίνα και - στον Περιστερεώνα. Ο Περιστερεώνας έδωσε μια «κομμένη πέτρα» / knapped stone, που είναι αυστηρά συγκρίσιμη με αυτήν του Ουριακού της Λήμνου, μια τοποθεσία που βρίσκεται κατά μήκος της νοτιοανατολικής ακτής του ίδιου νησιού, στην ακτή Φυσίνη, με ευρήματα 12.500 χρόνων, ενώ τα τεχνουργήματα από την Αγία Μαρίνα είναι πιο προβληματικά στην ερμηνεία, γιατί πιθανότατα αποδίδονται σε μια ελαφρώς διαφορετική περίοδο. Ωστόσο, τα πιο χαρακτηριστικά αντικείμενα που ανακτήθηκαν από τις τοποθεσίες αντιπροσωπεύονται από μικρολιθικά γεωμετρικά (μικρόλιθοι)[1], ξύστρες και διαφορετικούς τύπους πυρήνων και τεχνικών τεμαχίων. Στόχος της εργασίας είναι να συμβάλει στην ερμηνεία των χαρακτηριστικών των συνόλων της Ύστερης Επιπαλαιολιθικής που ανακαλύφθηκαν στο νησί και να τα πλαισιώσει στην γενική εικόνα του τέλους του Πλειστόκαινου σε αυτό το τμήμα του Αιγαίου. Τα τεχνουργήματα από τις τοποθεσίες παρουσιάζουν μοναδικά χαρακτηριστικά, χωρίς παραλληλισμούς με τις συναρμολογημένες πέτρες της ίδιας περιόδου που έχουν μέχρι στιγμής ανακτηθεί κατά μήκος των ακτών του Αιγαίου, της ανατολικής Μεσογείου, του Λεβάντε και της Μαύρης Θάλασσας.