Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ, του αποφοίτου μας Γιάννη Πολονύφη

Ο Βυζαντινός στρατός ξεκίνησε να υπάρχει από τότε που μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο.

Και ήταν η φυσική συνέχεια των λεγεώνων, του στρατού δηλαδή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Βυζαντινός στρατός κατάφερε να ξεχωρίσει για τα υψηλά επίπεδα πειθαρχίας, στρατιωτικής οργάνωσης , διοίκησης αλλά και εκπαίδευσης. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Βυζαντινός στρατός ήταν με διαφορά ο ισχυρότερος στρατός όλου του τότε γνωστού κόσμου και σίγουρα είναι ο λόγος που η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άντεξε τόσο πολύ στο χρόνο και απέκρουσε με αποτελεσματικότητα όλες τις επιθέσεις άλλων αυτοκρατοριών και κρατών, γειτονικών και μη.

Η οργάνωση του στρατού στηρίχτηκε αρχικά στα δύο σώματα που είχαν δημιουργηθεί από τον Διοκλητιανό, τους λιμιτανέους και τους κομιτατήσιους. Οι λιμιτανέοι ήταν γεωργοί που έμεναν στα σύνορα της χώρας, στους οποίους το κράτος έδινε δωρεάν καλλιεργήσιμη γη, με την υποχρέωση να προσφέρουν στρατιωτικές υπηρεσίες εάν χρειαζόταν. Οι κομιτατήσιοι ήταν ο τακτικός στρατός που μεταφερόταν όπου παρουσιαζόταν ανάγκη. Αρχηγός τους ήταν ο αυτοκράτορας. Άλλα σώματα στρατού αποτελούνταν από ξένους στρατιώτες, οι οποίοι προέρχονταν από συμμαχικούς λαούς του Βυζαντίου και που παρείχαν τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες με αμοιβή, τους λεγόμενους μισθοφόρους στρατιώτες.

Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας Ηράκλειος ξεκίνησε μία μεταρρύθμιση η οποία άλλαξε κατά πολύ την οργάνωση και τη διοίκηση του βυζαντινού στρατού, και η οποία ολοκληρώθηκε τελικά από τους διαδόχους του. Δημιούργησε λοιπόν νέες στρατιωτικές μονάδες, τα γνωστά μας θέματα. Αυτά βρίσκονταν μόνιμα εγκατεστημένα στις επαρχίες, με σκοπό να ενισχύσουν την άμυνά τους. Οι μονάδες αυτές στη συνέχεια πήραν το όνομα από τις επαρχίες στις οποίες είχαν εγκατασταθεί.

Το κάθε θέμα αποτελούνταν από δύο ως τέσσερις τούρμες, ανάλογα με την έκτασή του, με επικεφαλής τον τουρμάρχη. Η τούρμα χωριζόταν σε δρούγγους με επικεφαλής έναν δρουγγάριο, και οι δρούγγοι σε βάνδα. Κάθε βάνδο είχε 300-400 άνδρες και τους διοικούσε ένας κόμης. Επικεφαλής κάθε θέματος ήταν ο στρατηγός, που διοριζόταν συνήθως για διάστημα από τρία έως τέσσερα έτη. Τα στρατεύματα των θεμάτων αποτελούνταν από επαγγελματίες στρατιώτες που ήταν εγκατεστημένοι στην έδρα του στρατηγού και σε στρατηγικής σημασίας πόλεις-κάστρα. Υπήρχαν ωστόσο και στρατιώτες-γεωργοί που ήταν εγκατεστημένοι σε κτήματα που το κράτος τούς είχε παραχωρήσει, με την υποχρέωση να παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε καιρό πολέμου.

Σε περιοχές κοντά στα σύνορα, υπήρχαν στρατιωτικά σώματα που τα πρόσεχαν, τα οποία ονομάζονταν κλεισούρες και που είχαν διοικητή τους τον κλεισουράρχη. Με τα στρατεύματα των κλεισουρών είχαν σχέση και οι ακρίτες, που αποτελούσαν στρατιωτικά σώματα επίσης ταγμένα για τη φύλαξη των συνόρων.

Από τον 9ο αιώνα οι κύριες δυνάμεις της αυτοκρατορίας αποτελούνταν από τα τάγματα, δηλαδή τις στρατιωτικές μονάδες που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη ή σε άλλες μεγάλες πόλεις και αποτελούνταν από επίλεκτες μονάδες. Τα σημαντικότερα από αυτά ήταν: α) οι Σχολές που ήταν σώματα από έφιππους και πεζούς στρατιώτες, β) οι εξκουβίτορες, που χρησιμοποιούνταν συχνά σε εμπιστευτικές αποστολές, γ) το σώμα του «αριθμού» ή της βίγλας, κύρια αποστολή του οποίου ήταν η φρούρηση του παλατιού και δ) οι ικανάτοι, που ήταν και το νεώτερο σώμα της φρουράς.

Διοικητές των σωμάτων αυτών ήταν οι δομέστικοι και οι δρουγγάριοι. Η προσωπική φρουρά του αυτοκράτορα ονομαζόταν Εταιρία και αποτελούνταν από ξένους μισθοφόρους.

Τα καθήκοντα των στρατιωτικών σωμάτων ήταν καθορισμένα με ακρίβεια και η διοίκησή τους στηριζόταν στην τάξη και την πειθαρχία, ενώ ποινές προβλέπονταν για παραπτώματα όπως ανυπακοή, λιποταξία, εγκατάλειψη όπλων κ.ά. Σε περιπτώσεις πολέμων και εκστρατειών ο Βυζαντινός Στρατός ακολουθούνταν από πλήθος ανθρώπων οι οποίοι με τη σειρά τους προσέφεραν τις δικές τους υποστηρικτικές υπηρεσίες. Παραδείγματα τέτοιων ανθρώπων ήταν οι μάγειρες, οι καλλιτέχνες, οι λυρικοί και οι ποιητές και οι νοσοκόμοι. Αξίζει εδώ να προσμετρήσουμε και τα ζώα τα οποία βοηθούσαν στη μεταφορά όπλων και εργαλείων χρήσιμα για τον πόλεμο.

Η θητεία στον στρατό διαρκούσε πολλά χρόνια. Ορισμένοι, για να αποφύγουν τη στράτευση, γίνονταν μοναχοί ή ακόμα έφταναν στο σημείο να ακρωτηριάζουν μέλη του σώματός τους, ενώ οι πλούσιοι εξαγόραζαν τη στρατιωτική τους θητεία καταβάλλοντας χρηματικά ποσά που το κράτος χρησιμοποιούσε για να πληρώσει τους μισθοφόρους. Όμως, ο στρατός ήταν μια λύση για όσους δεν είχαν περιουσία. Η αμοιβή ενός στρατιωτικού, εκτός από τον τακτικό μισθό, ήταν ανάλογη με το στρατιωτικό του αξίωμα και περιλάμβανε και διάφορα άλλα προνόμια, όπως για παράδειγμα φοροαπαλλαγές, μερίδιο από τα λάφυρα, ή ακόμα και λάδι, ψωμί και κρέας. Επίσης, οι στρατιωτικοί λάμβαναν και έκτακτες παροχές από τον αυτοκράτορα, όταν ανέβαινε στον θρόνο ή παντρευόταν ή όταν εορτάζονταν σημαντικά γεγονότα.

Δυστυχώς και αυτό το παντοδύναμο στράτευμα έμελλε να παρακμάσει κάποια στιγμή, όπως άλλωστε είναι φυσικό. Μετά την ήττα στο Ματζικέρτ (1071) ο στρατός των θεμάτων διαλύθηκε σιγά σιγά, και αντικαταστάθηκε από τον θεσμό της πρόνοιας, δηλαδή την παραχώρηση αγροκτημάτων και φορολογικών εσόδων σε ευγενείς και αξιωματούχους οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν στο Βυζάντιο στρατιωτικές υπηρεσίες σε περιόδους πολέμου. Δυστυχώς όμως το μέτρο αυτό απέτυχε και ο στρατός μειώθηκε και βασίστηκε κυρίως στους μισθοφόρους, οι οποίοι βέβαια δεν πολεμούσαν με κίνητρο να σώσουν την πατρίδα τους, αλλά μόνο για τα χρήματα. Στη συνέχεια, σημαντικοί παράγοντες όπως τα οικονομικά προβλήματα της βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι συνεχείς επιθέσεις από γειτονικά κράτη αλλά και οι εσωτερικές συγκρούσεις και τα προβλήματα μέσα στην ίδια την αυτοκρατορία συνέβαλαν στην οριστική διάλυση του βυζαντινού στρατού και τελικά στην άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Ο θεσμός της Πρόνοιας ήταν πολιτική που εφαρμόστηκε από τους Κομνηνούς (από τον 11 αιώνα) και χαρακτηρίστηκε ως "αριστοκρατικός πατριωτισμός". Αφορούσε την παραχώρηση (αργότερα ισόβια) αγροκτημάτων και φορολογικών εσόδων καθώς και εκχώρηση εσόδων και γαιών στους ευγενείς με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικών υπηρεσιών. Οι ευγενείς αποδέκτες των προνομίων αυτού του θεσμού ονομάζονταν προνοιάριοι ή στρατιώτες και έγιναν η άρχουσα τάξη. Ο βυζαντινός στρατός δεν στελεχώνεται τώρα μόνο από μισθοφόρους αλλά κυρίως από προνοιάριους. Έτσι ονομάστηκαν οι στρατιωτικοί εκείνοι στους οποίους ο αυτοκράτορας παραχωρούσε αγροτικές εκτάσεις ή το δικαίωμα είσπραξης φόρων, με αντάλλαγμα την παροχή στρατιωτικής υπηρεσίας. Οι παροχές αυτές ονομάζονταν πρόνοιες*, δεν αποτελούσαν ιδιοκτησία του προνοιαρίου αλλά του κράτους και επομένως ούτε μεταβιβάζονταν ούτε κληρονομούνταν. Οι προνοιάριοι ήταν έφιπποι πολεμιστές, που συμμετείχαν στον πόλεμο επικεφαλής ομάδας, που η αριθμητική της δύναμη ήταν ανάλογη με την έκταση της πρόνοιας που τους είχε παραχωρηθεί. Ο θεσμός της πρόνοιας παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με θεσμούς της φεουδαρχίας, για την οποία έχει ήδη γίνει λόγος. Σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορεί να γίνει λόγος για ταύτιση των δύο συστημάτων. Στα χρόνια των Κομνηνών ο στρατός έγινε η κυρίαρχη τάξη στο Βυζάντιο και ζούσε εις βάρος του εξαθλιωμένου πληθυσμού. Γι αυτό και πολλοί έσπευδαν να καταταγούν στο στρατό σε αντίθεση με παλαιότερες εποχές, που τον απέφευγαν και προτιμούσαν άλλα επαγγέλματα. Η σχετική ομοιότητα του θεσμού της βυζαντινής πρόνοιας με το δυτικό φέουδο διευκόλυνε την επιβολή της λατινικής κυριαρχίας. Οι προνοιάριοι διέθεταν υπολογίσιμη δύναμη και μπορούσαν να αντιτάξουν αντίσταση στους κατακτητές, όμως οι περισσότεροι παραιτούνταν από αυτήν και υποτάσσονταν, όταν εξασφάλιζαν την κατοχή των κτημάτων τους. Πάντως, ο πληθυσμός αντιστάθηκε στους Λατίνους κατακτητές σε αρκετές περιπτώσεις, κυρίως εξαιτίας των δογματικών διαφορών. Επίσης, πολλοί ευγενείς κατέφυγαν σε ελεύθερες περιοχές, όπου, με τη συνδρομή των εντοπίων, οργάνωσαν νέα κράτη. Αυτά αποτέλεσαν πόλους συσπείρωσης των δυνάμεων που αγωνίστηκαν για την αποκατάσταση της Αυτοκρατορίας.