Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Με την ευρύτερη έννοια, σύμβολο είναι οτιδήποτε σημαίνει κάτι· κατ’ αυτήν την έννοια, κάθε λέξη είναι σύμβολο. Στην πραγμάτευση της λογοτεχνίας, εντούτοις, ο όρος «σύμβολο» χρησιμοποιείται μόνο για μια λέξη ή μια έκφραση που σημαίνει ένα αντικείμενο ή ένα γεγονός το οποίο με τη σειρά του σημαίνει κάτι άλλο ή παραπέμπει σε ένα φάσμα αναφορών πέραν του ιδίου.

Ορισμένα σύμβολα είναι «συμβατικά» ή δημόσια: έτσι, «ο Σταυρός», «η Γαλανόλευκη» και «ο Καλός Ποιμήν» είναι όροι που αναφέρονται σε συμβολικά αντικείμενα η απώτερη σημασία των οποίων είναι καθορισμένη στο πλαίσιο μιας δεδομένης κουλτούρας. Οι ποιητές, όπως όλοι μας, μεταχειρίζονται τέτοιου είδους συμβατικά σύμβολα· πολλοί ποιητές, ωστόσο, χρησιμοποιούν επίσης «ιδιωτικά» ή «προσωπικά σύμβολα».

Συχνά υιοθετούν ευρέως διαδεδομένες συσχετίσεις που συνδέουν ένα αντικείμενο, ένα γεγονός ή μια ενέργεια με μια συγκεκριμένη έννοια, όπως, λ.χ. τη γενική συσχέτιση του παγονιού με την περηφάνια και του αετού με τον ηρωικό αγώνα· του ανατέλλοντος ηλίου με τη γέννηση και του δύοντος ηλίου με τον θάνατο· της αναρρίχησης με την προσπάθεια ή την πρόοδο και της καθόδου με την παράδοση ή την αποτυχία. Κάποιοι ποιητές, όμως χρησιμοποιούν επανειλημμένως σύμβολα που η σημασία τους είναι σε μεγάλο βαθμό δικής τους επινόησης, γεγονός που καθιστά δυσκολότερη την ερμηνεία τους.

Με την έννοια που τον μεταχειρίζονται οι ιστορικοί της λογοτεχνίας, ο όρος συμβολιστικό κίνημα αφορά συγκεκριμένα μια ομάδα Γάλλων συγγραφέων που ξεκίνησε με τον Charles Baudelaire (Τα άνθη του κακού [Les Fleurs du mal, 1857]).

Ο Baudelaire στήριξε τον συμβολικό τρόπο των ποιημάτων του εν μέρει στο παράδειγμα του Αμερικανού Edgar Allan Poe, αλλά κυρίως στην παλαιότατη πίστη στις ανταποκρίσεις (correspondences) — το δόγμα που πρέσβευε ότι υπάρχουν εγγενείς και συστηματικές αντιστοιχίες ανάμεσα στον ανθρώπινο ψυχισμό και στον εξωτερικό κόσμο, όπως και ανάμεσα στο φυσικό και στον πνευματικό κόσμο. Ο Baudelaire διατύπωσε το δόγμα αυτό ως εξής: «Τα πάντα, μορφή, κίνηση, αριθμός, χρώμα, άρωμα στον πνευματικό όσο και στο φυσικό κόσμο, είναι μεστά σημασίας, αμοιβαία, αντίστροφα, αντίστοιχα».

Κατόπιν ο συμβολισμός (ως τάση και ως κίνημα) περιέλαβε άλλους ποιητές, όπως τον Arthur Rimbaud,

τον Paul Verlaine,

τον Stéphane Mallarmé

και τον Paul Valéry.

Οι τεχνικές των Γάλλων συμβολιστών (Symbolistes), οι οποίοι καλλιέργησαν μια τάξη ιδιωτικών συμβόλων σε μια ποίηση που τη χαρακτηρίζει ο πλούτος των υπαινιγμών και όχι η σαφήνεια της σημασίας, άσκησαν τεράστια επίδραση σε όλη την Ευρώπη, και (ιδίως από τη δεκαετία του 1890 και μετά) στην Αγγλία και στην Αμερική.

Οι συμβολιστές εύρισκαν ότι το διακριτικό εξαιρετικό προτέρημα που ξεχώριζε την ποιητική τους παραγωγή ήταν η μουσικότητα. Πρώτος στη Γαλλία ο Baudelaire θέλησε να πραγματοποιήσει με τον ποιητικό λόγο επιτεύγματα που μόνο η μουσική έχει τη δυνατότητα να μας χαρίσει. Στην προσπάθεια του αυτή ευρήκε μιμητές τον Mallarmé και τους λοιπούς συμβολιστές.

Έτσι, πια, το αίτημα που θεωρεί χρέος του να πραγματοποιήσει ο ποιητής είναι η παραγωγή συγκινησιακών καταστάσεων που έχουν χαρακτηριστικά ανάλογα με τις συγκινήσεις που δημιουργούνται από τη μουσική. Ανατρέχοντας στην εσωτερική μας εμπειρία, εύκολο είναι να πληροφορηθούμε ποιο είναι το γνώρισμα που χαρακτηρίζει τις συγκινησιακές καταστάσεις που προκαλεί η μουσική. Οι συγκινήσεις του είδους αυτού έχουν το χαρακτηριστικό της αμεσότητος. Δεν χρειάζεται να παρεμβληθεί για τη γένεσή τους η διανοητική ενέργεια. Οι ήχοι και τα ρυθμικά σχήματα επιδρούν άμεσα στο θυμικό μας. […] Η αισθητική απόλαυση ευρίσκεται σε άμεση επαφή με τα αισθησιακά ηχητικά δεδομένα. Μια ανάλογη αμεσότητα προσπαθούσαν να πραγματοποιήσουν οι οπαδοί του συμβολισμού στην περιοχή του ποιητικού λόγου.

Εξαιτίας της επιθυμίας για τη ρευστότητα της μουσικής η Συμβολική ποίηση συχνά αρνήθηκε να υπακούσει στους αυστηρούς κανόνες της μετρικής, που, παρά τις προηγούμενες επαναστατικές απόπειρες των Ρομαντικών ποιητών, κυριαρχούσαν ακόμα στη Γαλλία. Το είδος και ο βαθμός της ελευθερίας ποικίλλει, φυσικά, ανάλογα με το άτομο — ο πρώτος από τους Συμβολιστές ο Baudelaire δεν ήταν μεγάλος νεωτεριστής και ο Verlaine δεν τόλμησε να προχωρήσει πέρα από τον «ελευθερωμένο στίχο»-«vers liberés» ως τον «ελεύθερο στίχο» - «vers libres».

Ο Αrthur Rimbaud όμως σύντομα ξεπέρασε αυτές τις διστακτικές προσπάθειες για την απελευθέρωση της γαλλικής ποίησης από τα δεσμά των παραδοσιακών προτύπων της ρίμας και του ρυθμού και υιοθέτησε τη μορφή του πεζού ποιήματος. Στην Ελλάδα, ο συμβολισμός πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1890 με τη συλλογή "Τα μάτια της ψυχής μου" (1892) του Κωστή Παλαμά:"Η Ποίησις είναι κυρίως η συμβολική, ήτοι η συνθετική, με άλλους λόγους η κεκαλυμμένη και όχι πάντοτε η ευκολονόητος έκφρασις της ψυχής του κόσμου· της ψυχής που δεν επιπλέει ευκολοπλησίαστη, αλλά καθώς ο μαργαρίτης από τα έγκατα της θαλάσσης, εξάγεται και αυτή από τα βάθη των φαινομένων και των ωραίων στίχων", γράφει χαρακτηριστικά ο Κωστής Παλαμάς στα "Μάτια της ψυχής μου".

Τον επόμενο χρόνο, δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό "Φιλολογική Ηχώ" μια σειρά άρθρων του Ι. Γρυπάρη για τον γαλλικό συμβολισμό. Εκτός από τα διδάγματα του παρνασσισμού, ο Γρυπάρης εκμεταλλεύεται και συμβολιστικές τεχνικές στη συλλογή "Σκαραβαίοι και Tερρακότες (1919)".

Στο τέλος του 19ου αι. και στις αρχές του 20ού αι., τα περιοδικά "Η Τέχνη" του Κ. Χατζόπουλου και "Ο Διόνυσος" του Δημ. Χατζόπουλου συμβάλλουν στη διάδοση των λογοτεχνιών του βορρά (σκανδιναβική, γερμανική, ρωσική) και των ιδεών του συμβολισμού.

Ο Κ. Χατζόπουλος είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος του κινήματος στη νεοελληνική λογοτεχνία.

Στην πεζογραφία ο συμβολισμός εισάγεται με το μυθιστόρημά του "Φθινόπωρο" (1917)

Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, ο συμβολισμός ανανεώνεται και συντήκεται με τον νεορομαντισμό από τους ποιητές της γενιάς του 1920. Επηρεασμένοι από τους Γάλλους συμβολιστές, οι εκπρόσωποι αυτών των τάσεων εκφράζουν με την ποίησή τους ένα αίσθημα απαισιοδοξίας και δυσφορίας, τάσεις φυγής από μια πνιγηρή πραγματικότητα, επιθυμία απομόνωσης και νοσταλγικής αναπόλησης, και επιδιώκουν τη μορφική ανανέωση του στίχου. Οι κυριότεροι εκφραστές του νεορομαντισμού και του νεοσυμβολισμού είναι: Κ. Ουράνης, Τ. Άγρας, Κλ. Παράσχος, Ρ. Φιλύρας, Ν. Λαπαθιώτης, Κ. Καρυωτάκης, Μ. Παπανικολάου κ.ά.

Κώστας Ουράνης

Κεντρική θέση στον συμβολισμό κατέχει επίσης ο Τέλλος Άγρας (1899-1944). Στην ποίησή του διαφαίνεται η μετάβαση της μετασυμβολιστικής εικονοποιίας από το αγροτικό στο αστικό τοπίο.

Ώρα προσμένει μοναχή η άμαξα κάτω απ’ τη βροχή, και δεν τη μέλει· κι είναι σα να την τυραννά πιότερη η ξένη γειτονιά που δεν τη θέλει. ********************************************************************* Τ’ αλογατάκια της, σιμά, κάτω απ’ τον ίδιο μουσαμά κάνουν καρτέρι· στον τόπο αυτόν, τον θλιβερό, πράμα δε μένει από καιρό, να το ’χουν ταίρι. ************************************************************************* Γρίλιες δεν είναι, μήτε αυλές περικοκλάδες βαθουλές· δεν έμειν’ ένα απ’ τα φανάρια στη σειρά με τα δυο μπρούτζινα φτερά, τα σταυρωμένα. ************************************************************************ Τ’ ανώφλια έπεσαν κι οι αγκωνιές κι οι ανεμοπέραστες, στενές, οι γαλαρίες· κι’ έφυγαν έντρομες, πολλές κι’ οι θύμησες, σαν τις καλές, σεμνές κυρίες. ************************************************************************* -Άδεια «βιτόρια» και φτωχή, πάρε μου εμένα την ψυχή, πάρε με εμένα για ταξιδιώτη σου! κι ευθύς πάμε όθε κίνησες να’ ρθής: στα Περασμένα.

Κλέων Παράσχος

Ο Ρώμος Φιλύρας (1888-1942) ήταν ο πρώτος που εξέδωσε ποιητική συλλογή με σαφή μετασυμβολιστικά στοιχεία (Ρόδα στον αφρό, 1911).

Έναν χρόνο αργότερα ακολούθησε ο Κώστας Ουράνης (1890-1953) με τη συλλογή Spleen

Ναπολέων Λαπαθιώτης

Ο Κ.Γ. Καρυωτάκης (1896-1928) είναι η κεντρικότερη μορφή του Μετασυμβολισμού και ταυτοχρόνως ένας ποιητής που διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό από τους υπόλοιπους. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Τέλλου Άγρα, «αυτός ερχόταν μόνος του, απ’ αλλού. Ερχόταν αργά από δρόμο δικό του».

Είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες. Ο άνεμος, όταν περνάει, στίχους, ήχους παράφωνους ξυπνάει στις χορδές που κρέμονται σαν καδένες ************************************************* Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες. Υψώνονται σα δάχτυλα στα χάη, στην κορυφή τους τ' άπειρο αντηχάει, μα γρήγορα θα πέσουνε σπασμένες. ************************************************** Είμαστε κάτι διάχυτες αισθήσεις, χωρίς ελπίδα να συγκεντρωθούμε. Στα νεύρα μας μπερδεύεται όλη η φύσις. ******************************************************** Στο σώμα, στην ενθύμηση πονούμε. Μας διώχνουνε τα πράγματα, κι η ποίησις είναι το καταφύγιο που φθονούμε.

Μήτσος Παπανικολάου

Οι Έλληνες ποιητές των πρώτων χρόνων του εικοστού αιώνα οικειοποιήθηκαν δύο από τις θεμελιώδεις αρχές του συμβολισμού: α) ο σκοπός της ποίησης δεν είναι να δηλώνει αλλά να υποβάλλει, δηλαδή να στρέψει το νου και τα αισθήματα του αναγνώστη, υπαινικτικά, με έμμεση υπόδειξη, προς μια υψηλότερη σφαίρα υπερβατικών Ιδεών, και β) ότι ο ίδιος ο ποιητής, αφού διαλάμψει μέσα του το φευγαλέο αυτό όραμα, θεωρεί την ταπεινή πραγματικότητα ως τόπο μελαγχολίας και απελπισίας.