ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΑΞΙΩΝ ΣΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ

Ήδη από τα τέλη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ο συγγραφέας Τζωρτζ Όργουελ είχε χρησιμοποιήσει τον όρο ψυχρός πόλεμος (cold war) στο δοκίμιο του με τίτλο You and the Atomic Bomb το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Tribune στις 19 Οκτωβρίου 1945. Με τον όρο Ψυχρός Πόλεμος έμεινε γνωστός στην ιστορία ο ανταγωνισμός σε γεωπολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο ανάμεσα σε δύο κύρια μπλοκ χωρών (το Δυτικό μπλοκ, με ηγέτιδα δύναμη τις ΗΠΑ και το Ανατολικό μπλοκ, με ηγέτιδα δύναμη την ΕΣΣΔ). Μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η Συμμαχία που νίκησε ολοκληρωτικά τις δυνάμεις του Άξονα διαλύθηκε. Οι δύο ισχυρότερες δυνάμεις στον πλανήτη ήταν πλέον οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ και τις χώριζαν αβυσσαλέες διαφορές σε όλα τα επίπεδα: η ΕΣΣΔ ήταν μονοκομματικό σοσιαλιστικό κράτος βασισμένο στις αρχές του Μαρξισμού-Λενινισμού ενώ οι ΗΠΑ ήταν κράτος με καπιταλιστική οικονομία και δημοκρατικό καθεστώς. Χρησιμοποιήθηκε ο όρος «ψυχρός», διότι δεν συνέβη κάποια κύρια ένοπλη σύρραξη ανάμεσα στους δύο συνασπισμούς χωρών, παρόλο που συνέβησαν περιφερειακές συρράξεις σε διάφορες περιοχές του πλανήτη (Κορέα, Βιετνάμ, Αφγανιστάν κ.α.), με άμεση ή έμμεση εμπλοκή των δύο πλευρών. Οι δύο υπερδυνάμεις μπήκαν σε μακρόχρονη κούρσα εξοπλισμών και συγκρότησης ισχυρότατων στρατιωτικών δυνάμεων με τον φόβο ξεσπάσματος πιθανής γενικευμένης σύρραξης. Κομβικό ρόλο είχαν ιδιαίτερα τα πυρηνικά όπλα και τα συστήματα μεταφοράς τους (υποβρύχια, στρατηγικά βομβαρδιστικά, βαλλιστικοί πύραυλοι κλπ). Η προπαγάνδα και ο ψυχολογικός πόλεμος ήταν πεδία έντονης δραστηριότητας και αντιπαράθεσης εκατέρωθεν. Ο τεχνολογικός ανταγωνισμός οδήγησε μεταξύ των άλλων στην αυγή της αστροναυτικής (με την εκτόξευση του πρώτου τεχνητού δορυφόρου στην ιστορία, του σοβιετικού Σπούτνικ) και της διαστημικής εποχής γενικότερα.

Την περίοδο εκείνη η ΕΣΣΔ εξασφάλισε και σταθεροποίησε τον έλεγχό της στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, στις οποίες είχε εισέλθει ο Κόκκινος Στρατός κατά τη διάρκεια του πολέμου ενάντια στην Ναζιστική Γερμανία και τις δυνάμεις του Άξονα στην Ευρώπη. Παράλληλα οι ΗΠΑ έθεσαν τα θεμέλια της βασικής στρατηγικής τους σε παγκόσμιο επίπεδο, που προέβλεπε τον περιορισμό της σοβιετικής ισχύος με διάφορους τρόπους. Στα κομβικά σημεία στην υλοποίηση της στρατηγικής αυτής συγκαταλέγονται η υποστήριξη των αντικομμουνιστών στον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο και μεταγενέστερα η συγκρότηση του ΝΑΤΟ. Δημιουργήθηκαν δύο ανεξάρτητα κράτη, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας (Δυτική Γερμανία) και η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας (Ανατολική Γερμανία) που εντάχθηκαν στο Δυτικό και το Ανατολικό μπλοκ αντίστοιχα.

Kατά τη δεκαετία του 1950 τέθηκαν οι βάσεις για την ευρωπαϊκή ενοποίηση, την οποία υποστήριξαν οικονομικά, στρατιωτικά και πολιτικά οι κυβερνήσεις Τρούμαν και Αϊζενχάουερ στις ΗΠΑ.

Τον Ιανουάριο του 1959 επαναστατικό κίνημα ανέτρεψε στην Κούβα το καθεστώς Μπατίστα. Οι διπλωματικές σχέσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κούβα ήταν τεταμένες μετά την πτώση του Μπατίστα, άλλα ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ εσκεμμένα έφυγε από την Ουάσιγκτον για να αποφύγει να συναντήσει τον νέο ηγέτη της Κούβας, Φιντέλ Κάστρο. Τη διαπραγμάτευση ανέλαβε ο τότε αντιπρόεδρος της αμερικανικής κυβερνήσεως Ρίτσαρντ Νίξον. Η Κούβα ξεκίνησε διαπραγματεύσεις για την προμήθεια πολεμικού υλικού από το Ανατολικό Μπλοκ το τον Μάρτιο του 1960. Τον Ιανουάριο του 1961, λίγο πριν την αποχώρηση του από τον προεδρικό θώκο, ο Αϊζενχάουερ επισήμως διέκοψε τις σχέσεις με την κουβανική κυβέρνηση. Τον Απρίλιο του 1961 η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση του Τζων Κένεντι οργάνωσε, μέσω της CIA, επιχείρηση ανατροπής της κυβέρνησης Κάστρο. Οργανώθηκε απόβαση δυνάμεων στον κόλπο των χοίρων, τις οποίες όμως κατατρόπωσαν οι κυβερνητικοί, κάτι που γελοιοποίησε παγκοσμίως τις ΗΠΑ.[103] Ο Κάστρο υιοθέτησε και επίσημα τον Μαρξισμό-Λενινισμό ενώ η ΕΣΣΔ υποσχέθηκε την αρωγή της στο καθεστώς του. Τη δεκαετία του 1960 και του 1970 οι εμπλεκόμενες στον Ψυχρό Πόλεμο δυνάμεις αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν σε ένα νέο, πιο περίπλοκο σκηνικό, όπου ο κόσμος δεν ήταν πλέον καθαρά διαιρεμένος σε δύο αντιμαχόμενα μπλοκ. Αμέσως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι χώρες της δυτικής Ευρώπης και η Ιαπωνία γνώρισαν αλματώδη οικονομική ανάκαμψη και στην συνέχεια ανάπτυξη για δύο δεκαετίες, με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ να πλησιάζει αυτό των ΗΠΑ ενώ οι οικονομίες των χωρών του Ανατολικού Μπλοκ έμεναν στάσιμες συγκριτικά. Μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973 , χώρες με κατά πολύ μικρότερη ισχύ απέκτησαν τη δυνατότητα χάραξης περισσότερο ανεξάρτητης πολιτικής όντας πλέον ικανές να προβάλουν την αντίθεσή τους στις πιέσεις της μίας ή της άλλης υπερδύναμης. Εν τω μεταξύ η Μόσχα μπήκε σε φάση εσωστρέφειας προκειμένου να αντιμετωπισθούν τα σοβαρά εσωτερικά προβλήματα που αντιμετώπιζε το καθεστώς. Σοβιετικοί ηγέτες όπως ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ και ο Αλεξέι Κοσίγκιν επεδίωξαν ενεργά την πολιτική της ύφεσης της αντιπαράθεσης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις. Τον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων επηρέασε σημαντικά η νίκη και επικράτηση των κομμουνιστών, με ηγέτη τον Μάο Τσε Τουνγκ, στην Κίνα. Ο πόλεμος της Κορέας (1950-53) ήταν επίσης σημαντικό πεδίο τριβής ανάμεσα στους δύο πόλους. Τη δεκαετία του 1950 και του 1960 έλαβαν χώρα πολλές ακόμα διεθνείς κρίσεις, με κυριότερες την εξέγερση στην Ουγγαρία και την κρίση στη διώρυγα του Σουέζ το 1956, την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου το 1961 και την Κρίση των πυραύλων της Κούβας το επόμενο έτος. Παράλληλα ΕΣΣΔ και ΗΠΑ επιχείρησαν εκείνα τα χρόνια να επεκτείνουν την επιρροή τους στην Λατινική Αμερική, τη νοτιοανατολική Ασία και τις χώρες της Αφρικής, που ανεξαρτητοποιούνταν τότε από τις αποικιακές αυτοκρατορίες στις οποίες ανήκαν.

Σημαντική παράμετρος των σχέσεων των δύο μπλοκ από τα μέσα στις δεκαετίας του 1950 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 ήταν ο πόλεμος του Βιετνάμ, στον οποίο οι ΗΠΑ είχαν σημαντικότατη εμπλοκή που αυξάνονταν με το πέρασμα του χρόνου.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 επίσης υπήρχαν εντάσεις στις σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων, που σχετίζονταν εν πολλοίς με την παρουσία των σοβιετικών στρατευμάτων στο Αφγανιστάν.Στα μέσα της δεκαετίας ο νέος ηγέτης της ΕΣΣΔ, Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ξεκίνησε πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων (γκλάσνοστ και περεστρόικα) σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης των εσωτερικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η χώρα. Επίσης επιδίωξε και πέτυχε την σταδιακή απαγκίστρωση της χώρας από το Αφγανιστάν, όπου παρέμειναν σοβιετικές δυνάμεις για περίπου μία δεκαετία, πολεμώντας έναν επίπονο και αιματηρό πόλεμο ενάντια στους αντάρτες, με μεγάλο κόστος σε χρήματα και υλικό. Την ίδια περίοδο έκαναν δυναμικά την εμφάνισή τους κινήματα στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ιδίως στην Πολωνία, με θεμελιώδες αίτημα την ανεξαρτητοποίηση τους από την Μόσχα. Ο Γκορμπατσώφ αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει σοβιετικά στρατεύματα προς υποστήριξη των κομμουνιστικών καθεστώτων. Στα 1989 κύμα ειρηνικών επαναστάσεων σάρωσε τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης και είχε σαν συνέπεια την ανατροπή του σοσιαλισμού. Εξαίρεση ήταν η Ρουμανία όπου το καθεστώς Τσαουσέσκου ανετράπη βίαια. Τον Δεκέμβριο του 1991 η ΕΣΣΔ διαλύθηκε με αποτέλεσμα την ολοκληρωτική κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ.

Παρόλο που υπάρχουν διαφωνίες σχετικά με το πότε οριοθετείται η αρχή του Ψυχρού Πολέμου, αναμφισβήτητα η πτώση της ΕΣΣΔ σηματοδότησε το τέλος του και την μετάβαση σε έναν μονοπολικό κόσμο, με τις ΗΠΑ να είναι τα επόμενα χρόνια αναμφισβήτητα η ισχυρότερη γεωπολιτικά χώρα στην υφήλιο.

Μορφές αυταρχικών ηγετών στιγματίζουν την τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα: ένα παράδειγμα είναι ο πρόεδρος Τραμπ των Ηνωμένων Πολιτειών και ένα άλλο ο πρόεδρος Πούτιν της Ρωσίας.

Η ΗΘΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΕΤΕΩΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1: Ζαν Πωλ Σαρτρ, "Ο εγκαταλελειμμένος άνθρωπος".

Ο άνθρωπος είναι «εγκαταλελειμμένος», αφημένος στη δική του πρωτοβουλία. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, που θα σας επιτρέψει να καταλάβετε καλύτερα την «εγκατάλειψη» θ' αναφέρω την περίπτωση ενός απ' τους μαθητές μου, που ήρθε να με βρει κάτω από τις ακόλουθες συνθήκες. Ο πατέρας του είχε τσακωθεί με τη μητέρα του και μάλιστα έδειχνε πως είχε κλίση να γίνει συνεργάτης των Γερμανών· ο μεγαλύτερος αδελφός του είχε σκοτωθεί στη γερμανική επίθεση του 1940 κι αυτός ο νέος, με κάπως πρωτόγονα συναισθήματα αλλά και περίσσια γενναιοψυχία, επιθυμούσε να εκδικηθεί το θάνατό του. Η μητέρα του ζούσε μαζί του, πολύ στενοχωρημένη από την ημι-προδοσία του πατέρα του και τον χαμό του πρωτότοκου γιου της, και δεν έβρισκε παρηγοριά παρά σ' αυτόν τον μικρότερο.

Ένα παράδειγμα

Τη στιγμή εκείνη, λοιπόν, ο νεαρός έπρεπε να διαλέξει: ή να φύγει στην Αγγλία και να προσχωρήσει στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις* —δηλαδή να εγκαταλείψει τη μητέρα του— ή να παραμείνει κοντά στη μητέρα του και να τη βοηθήσει να ζήσει. Είχε απόλυτα συνειδητοποιήσει πως αυτή η γυναίκα δεν ζούσε παρά χάρη στην παρουσία του και πως η εξαφάνισή του —και ίσιος ο θάνατός του— θα την εβύθιζαν στην απελπισία. Ήξερε ακόμα πως στο βάθος, συγκεκριμένα, κάθε πράξη που έκανε απέναντι στη μητέρα του είχε το αντίκρυσμά της, με την έννοια πως την βοηθούσε να ζήσει, ενώ κάθε πράξη που θα έκανε για να φύγει και να πολεμήσει ήταν διφορούμενη, αμφίβολης αποτελεσματικότητας, μπορούσε κάλλιστα να χαθεί στις άμμους και να μη χρησιμέψει σε τίποτα. Για παράδειγμα: φεύγοντας για την Αγγλία, μπορούσε να συλληφθεί και να κλειστεί επ' αόριστο σ' ένα ισπανικό στρατόπεδο, καθώς θα περνούσε απ' την Ισπανία· μπορούσε πάλι να φτάσει κάποτε στην Αγγλία ή στο Αλγέρι κι εκεί να τον ρίξουν σε κανένα γραφείο να μουντζουρώνει χαρτιά.

Δύο τύποι ηθικής

Βρισκόταν, κατά συνέπεια, απέναντι σε δύο τύπους δράσης πολύ διαφορετικούς: η μια ήταν συγκεκριμένη, άμεση, αλλά δεν απευθυνόταν παρά σε ένα μόνον άτομο· η άλλη, που απευθυνόταν σ' ένα πολύ ευρύτερο σύνολο, σε μιαν εθνικήν ολότητα, ήταν απ' αυτόν ακριβώς τον προσανατολισμό της διφορούμενη και μπορούσε να διακοπεί στα μισά του δρόμου. Ταυτόχρονα, εδίσταζε ανάμεσα σε δύο τύπους ηθικής. Απ' τη μια μεριά, είχε να κάνει με μιαν ηθική της συμπάθειας, της ατομικής αφοσίωσης· απ' την άλλη, αντιμετώπιζε μιαν πολύ ευρύτερη ηθική, αλλά πολύ αμφισβητήσιμης αποτελεσματικότητας.

Το χριστιανικό δόγμα

Έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στις δύο. Ποιος μπορούσε να τον βοηθήσει να διαλέξει; Το χριστιανικό δόγμα; Όχι. Το χριστιανικό δόγμα λέει: έσο φιλάνθρωπος, αγάπα τον πλησίον σου, θυσίασε τον εαυτό σου στους άλλους, διάλεξε τον πιο τραχύ δρόμο, κτλ., κτλ. Ποιος, όμως, είναι ο πιο τραχύς δρόμος; Ποιον πρέπει ν' αγαπάμε «ως αδελφόν», τον συμμαχητή μας ή τη μητέρα μας; Τι είναι πιο ωφέλιμο, η αόριστη συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις ενός συνόλου ή η συγκεκριμένη βοήθεια σ' ένα συγκεκριμένο ον για να ζήσει; Ποιος μπορεί ν' αποφασίσει απ' τα πριν γι' αυτά; Κανένας. Καμιά γραπτή ηθική δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα το ένα ή το άλλο.

Η καντιανή ηθική λέει: μη χρησιμοποιείτε ποτέ τους άλλους ως μέσα αλλά ως σκοπό. Πάει καλά: αν παραμείνω κοντά στη μητέρα μου, θα της φερθώ σαν να ήταν σκοπός και όχι μέσο, αλλά, απ' αυτό το ίδιο το γεγονός κινδυνεύω να χρησιμοποιήσω ως μέσο αυτούς που πολεμάνε γύρω μου· και αντίστροφα, αν πάω κι εγώ να πολεμήσω, θα φερθώ στους συμμαχητές μου σαν να ήταν σκοπός, ενώ κινδυνεύω έτσι να χρησιμοποιήσω τη μητέρα μου ως μέσο.

Αξία και συναίσθημα

Αν οι αξίες είναι αόριστες, κι αν είναι πάρα πολύ πλατιές για τη συγκεκριμένη περίπτωση που εξετάζουμε, δεν μας μένει παρά να εμπιστευθούμε το ένστικτό μας. Αυτό ακριβώς προσπάθησε να κάνει κι ο νεαρός· κι όταν τον είδα, έλεγε: στο βάθος, αυτό που έχει σημασία είναι το συναίσθημα· θα έπρεπε να διαλέξω αυτό που με σπρώχνει αληθινά προς κάποια κατεύθυνση. Αν αισθάνομαι πως αγαπάω αρκετά τη μητέρα μου για να θυσιάσω προς χάρη της όλα τ' άλλα —την επιθυμία μου για εκδίκηση, την επιθυμία μου για δράση, την επιθυμία μου για περιπέτειες— μένω κοντά της. Αν, αντίθετα, αισθάνομαι πως η αγάπη για τη μητέρα μου δεν είναι αρκετή, τότε φεύγω. Πώς, όμως, να καθορίσει κανείς την αξία ενός συναισθήματος. Τι έδινε αξία στο συναίσθημά του για τη μητέρα του; Το γεγονός ακριβώς ότι έμενε για χάρη της. Μπορώ να πω: αγαπάω αρκετά τον τάδε φίλο μου για να του θυσιάσω το δείνα ποσό χρημάτων· δεν μπορώ να το πω στ' αλήθεια παρά μόνον αν το 'χω κιόλας κάνει. Μπορώ να πω: αγαπάω αρκετά τη μητέρα μου ώστε να μείνω, αν έχω ήδη μείνει κοντά της. Δεν μπορώ να καθορίσω την αξία αυτής της αφοσίωσης, παρά μόνο αν έχω κάνει μια πράξη που να την επικυρώνει και να την προσδιορίζει. Καθώς, όμως, εγώ ζητάω από αυτή την αφοσίωση να δικαιολογήσει την πράξη μου, παρασύρομαι σ' ένα φαύλο κύκλο.

Το συναίσθημα οικοδομείται με τις πράξεις μας

O Αντρέ Ζιντ είπε, πολύ σωστά, πως ένα συναίσθημα που υποκρινόμαστε ή ένα συναίσθημα που το ζούμε ως βίωμα είναι δυο πράγματα σχεδόν αδιαχώριστα: το ν' αποφασίσω πως αγαπάω τη μητέρα μου μένοντας κοντά της ή να παίξω θέατρο μ' αποτέλεσμα να ΦΑΙΝΕΤΑΙ πως μένω για τη μητέρα μου, είναι λιγάκι το ίδιο πράγμα. Με άλλα λόγια: το συναίσθημα οικοδομείται με τις πράξεις που κάνουμε· άρα, δεν μπορώ να το συμβουλευθώ και να το χρησιμοποιήσω ως οδηγό. Που σημαίνει πως δεν μπορώ ούτε ν' αναζητήσω μέσα μου την αυθεντική διάθεση που θα με ωθήσει να δράσω, ούτε και να αναζητήσω σε μιαν "έτοιμη" ηθική έννοιες που θα μου επιτρέψουν να δράσω.

Επιλογή και δέσμευση

Θα μου πείτε: πήγε τουλάχιστον σ' έναν καθηγητή για να του ζητήσει συμβουλή: Αν, όμως, πάτε να ζητήσετε συμβουλή σ' έναν ιερέα, για παράδειγμα, έχετε ήδη διαλέξει αυτόν τον ιερέα κι όχι άλλον, ξέρατε ήδη στο βάθος, κατά το μάλλον ή ήττον, αυτό που θα συμβούλευε. Μ' άλλα λόγια: διαλέγοντας τον σύμβουλο, σημαίνει και πάλι πως δεσμεύετε τον εαυτό σας. Η απόδειξη είναι πως, αν σας ρωτήσουν κι είσαστε χριστιανός, αμέσως θα πείτε: πηγαίνετε να συμβουλευθείτε έναν ιερέα. Ωστόσο υπάρχουν ιερείς που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, ιερείς που περίμεναν να δουν κατά πού θα κλίνει η πλάστιγγα και ιερείς που πήραν μέρος στην Αντίσταση. Ποιον να διαλέξει κανείς; Κι αν ο νεαρός διαλέξει έναν ιερέα που ανήκε στην Αντίσταση, ή, αντίθετα ένα συνεργάτη των Γερμανών, έχει κιόλας αποφασίσει το είδος συμβουλής που θα του δοθεί.

Δεν υπάρχει γενική ηθική

Έτσι, καθώς ήρθε να βρει εμένα, ήξερε την απάντηση που θα του έδινα και δεν είχα παρά μιαν απάντηση να του δώσω: είσαστε ελεύθερος, διαλέχτε μόνος σας, δηλαδή εφεύρετε. Καμιά γενική ηθική δεν μπορεί να υποδείξει τι πρέπει να γίνει: δεν υπάρχουν «σημάδια» στον κόσμο. Οι καθολικοί θα απαντήσουν: μα υπάρχουν «σημάδια». Ας το δεχθούμε· πάντως, εγώ διαλέγω το νόημα που θα τους δώσω.

Θέμα Α: Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, λέει ο Σαρτρ, αλλά θέλει να φαντάζεται τον εαυτό του δέσμιο. Το κάνει αυτό, γιατί θέλει ν' αποποιηθεί την ευθύνη που συνεπάγεται η ελευθερία του. Οι άνθρωποι πλάθουν φαντάσματα -το θεό, τη μοίρα, τη φύση, την ιστορία, την κοινωνία- που υποτίθεται ότι τους υποχρεώνουν να φέρονται όπως φέρονται. Επικαλούμενοι τα φαντάσματα αυτά, μπορούν κατόπιν να δηλώσουν: "Δεν έφταιγα εγώ γι' αυτό που έκανα, δεν μπορούσα να κάνω αλλιώς. Δεν είμαι εγώ υπεύθυνος γι' αυτό που είμαι, κάτι άλλο, έξω από μένα, μ' έκανε έτσι". Να αποδώσετε περιληπτικά την άποψη του Σαρτρ για την ηθική ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ (απόσπασμα από ομιλία βασισμένη στο βιβλίο του "Κόμη της Βερενίκης", 1989)

Όπως απεικονίζεται με ενάργεια στις τηλεοπτικές μας οθόνες, ο πλανήτης Γη και οι περιούσιοί του κάτοικοι βρίσκονται τον τελευταίο καιρό σε διαρκή αναστάτωση. Τον σεισμό μεγάλης εντάσεως στην Ιαπωνία ακολούθησε ένα καταστροφικό τσουνάμι που σάρωσε πόλεις και ακτές.

Στη συνέχεια τα πυρηνικά εργοστάσια έσπειραν τον εφιάλτη της ραδιενέργειας στη γειτονιά τους, αλλά και σε χώρες μακρινές.

Λίγες επίσης εβδομάδες πριν, ένας άνεμος δημοκρατίας που μπορεί να αποδειχθεί και καυτός λίβας, ξεκίνησε από την Αίγυπτο και κλονίζει ήδη εξουσίες και μακρόβια καθεστώτα. Στην τελευταία εκδοχή των γεγονότων, ένα καθεστώς τυραννικό αλλά και πλούσιο στη Λιβύη απειλείται από μια θολή λαϊκή εξέγερση.

Η λεγόμενη «Δύση» προσπαθεί –όπως πάντα- να προασπιστεί τα συμφέροντά της με ανθρωπιστικά προσχήματα.Τα συμπεράσματα που μπορούν να αντληθούν από τον ειδησεογραφικό αυτόν καταιγισμό είναι νομίζω σημαντικά.

Ζούμε σ' έναν κόσμο που βρίσκεται σε συνεχή περιδίνηση. Το δέος που δημιουργεί μοιάζει να υπακούει σε μια μοίρα υπέρτερη όταν –όπως ο πρόσφατος σεισμός της Ιαπωνίας –έχει τη ρίζα του σε φυσικές διεργασίες. Η οδύνη όμως είναι μεγαλύτερη όταν το δέος προέρχεται από πράξεις ανθρώπινες, από την απληστία και την αφροσύνη, από τον παραλογισμό του πολέμου ή τους θρησκευτικούς φανατισμούς.

Μέσα πάντως στη γενική αυτή σύγχυση,υπάρχει μια ανθρώπινη δραστηριότητα που παρουσιάζει σταθερή πρόοδο, που δείχνει να έχει ορατούς στόχους. Είναι η επιστήμη. Στην κοσμολογία ή στην ιατρική, στη βιολογία και στην επιστήμη των υπολογιστών, η επιστημονική γνώση έχει κάνει άλματα που ερμηνεύουν τα φαινόμενα, αλλάζουν ριζικά την καθημερινότητα, προλαβαίνουν επιδημίες και ασθένειες.

Ενώ τα παραστρατήματα των εφαρμογών της –όπως είναι τα πυρηνικά εργοστάσια- οφείλονται και πάλι στην αυτοκαταστροφική τάση του ανθρώπου, στην αλαζονεία ή στα άνομα συμφέροντά του. Εδώ όμως έγκειται η τραγική αντίφαση. Διότι, ενώ η επιστημονική πρόοδος υπογραμμίζει και διευρύνει τις ανθρώπινες δυνατότητες, δεν φαίνεται να οδηγεί σε μια ποιοτική εξέλιξη των κοινωνιών και του ανθρώπου. Οδηγεί, αναμφισβήτητα, σε μια ζωή διαφορετική ως προς τις εξωτερικές συντεταγμένες της. Επειδή όμως άλλες δυνάμεις κυριαρχούν και πάλι, συμπιέζουν ό,τι αποτέλεσε την ηθική επιταγή της ιστορίας: τη δίκαιη συγκρότηση του κοινωνικού ιστού, τον σεβασμό στις ανθρώπινες αξίες και τα δικαιώματα, την ενίσχυση των δημιουργικών δυνάμεων που εν είδει μικρής φωτιάς ενυπάρχουν στον καθένα.

Πρόσφατα, άλλωστε, αναδύθηκε με έμφαση μια καινούρια απειλή –η πιο ύπουλη, ίσως, η πιο κυνική, από όσες γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Είναι ένα οικονομικό σύστημα, που στηρίζεται σε άυλες συντεταγμένες και ομιλεί μια γλώσσα ακατανόητη. Ισοπεδώνει ωστόσο κυβερνήσεις και λαούς, προσδοκίες και όνειρα. Κανείς δεν ξέρει πώς εγκαθιδρύθηκε, ούτε πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί. Το βέβαιο είναι ένα: ότι λέξεις πρωτόγνωρες και παντοδύναμες (όπως οίκοι αξιολόγησης ή «αγορές», spreads και μηχανισμοί στήριξης), αλλά και άλλες με παρελθόν ανάλογο (όπως επιτόκια και χρηματιστήρια, χρέος και ομόλογα) έχουν βυθίσει την ανθρωπότητα σε έναν μεσαίωνα ανισοτήτων, αβεβαιότητας και σκοτεινής προοπτικής.

Από τον β ι ο λ ο γ ι κ ό άνθρωπο –που ήταν υποχρεωμένος να εξελίχθεί ως προς την ικανότητά του να επιβιώνει-περάσαμε κάποτε στον θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ό άνθρωπο: εκείνος στήριζε τις ηθικές αξίες αλλά και τη δικαίωσή του σε δυνάμεις υπέρτερες, σε θεϊκές παρεμβάσεις.

Στη συνέχεια, τη θέση του πήρε ο κ ο ι ν ω ν ι κ ό ς άνθρωπος.Εδώ, η δικαίωση απαιτήθηκε επί της Γης, με αιτήματα δικαιοσύνης και ελευθερίας.

Καθώς ωστόσο ο 21ος αιώνας έχει ήδη διανύσει τα πρώτα του βήματα, οι καταβολές αυτές παραμερίζονται και μια νέα κατηγορία, ένας νέος άνθρωπος διαμορφώνεται: ο μ ε τ έ ω ρ ο ς άνθρωπος. Γνωρίζει πια –ο μετέωρος άνθρωπος- ότι είναι έποικος σε έναν πλανήτη ιδιόμορφο, που αποτελεί μια κουκκίδα απειροελάχιστη σ' ένα ασύλληπτο Σύμπαν. Ούτε έχει πια την αυταπάτη –ο μετέωρος άνθρωπος- ότι μια δίκαιη κοινωνία αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα. Αντίθετα, βλέπει την ιστορία να κινείται ερήμην του, αισθάνεται ότι ο ίδιος είναι το θύμα της ή ένας μάρτυρας σιωπηλός. Ο μετέωρος άνθρωπος, έχοντας καθυποτάξει τον πλανήτη για τις δικές του αποκλειστικά ανάγκες, διαπιστώνει τώρα τις συνέπειες. Ο μετέωρος άνθρωπος –ο εξόριστος από τον Θεό και το κέντρο του Σύμπαντος- ψάχνει με αγωνία κάποια στηρίγματα, αναζητά ένα καινούριο πρόσωπο και τη χαμένη του προοπτική. Τούτο ακριβώς, αποτελεί ένα σημείο με αδιάψευστη βαρύτητα· διότι υπονοεί έναν καινούριο ανθρωπισμό, χωρίς στηρίγματα θρησκευτικά ή τον ρομαντισμό της άγνοιας.

Ο μετέωρος άνθρωπος υποπτεύεται ήδη ότι μόνον ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και καταλήγει στον Άλλο –τους άλλους μετέωρους ανθρώπους-έχει κάποια λογική υπάρξεως ή δυνατότητα να επιβιώσει. Αυτή είναι η προσωπική ευθύνη, αλλά και η χάρις του: τον μετέωρο άνθρωπο θα τον βοηθήσει να ισορροπήσει μόνον το άπλωμα του χεριού στους άλλους κατοίκους του πλανήτη, και στην φύση ή στις θάλασσές που αιώνες τώρα αγκάλιαζαν την ύπαρξή του. Μόνο που αν αυτό γίνει τώρα, θα είναι ένα χέρι όχι οδηγούμενο από την ιστορία ή τον φόβο της τιμωρίας, αλλά από βαθύτατη γνώση. Τη μόνη ικανή, μαζί με τον έρωτα ή την Τέχνη, να υπερβεί το δέος και το Κενό.

ΘΕΜΑ Β1: Πώς αντιλαμβάνεται ο συντάκτης του κειμένου την έννοια του "μετεωρισμού" που χαρακτηρίζει τον σύγχρονο άνθρωπο;

θΕΜΑ Β2: Ποια είναι τα κοινά στοιχεία ανάμεσα στο ΚΕΙΜΕΝΟ 1 και το ΚΕΙΜΕΝΟ 2;

ΚΕΙΜΕΝΟ 3 (άλλης μορφής): Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΩΝΟΥ ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΥ ΠΑΒΕΛ ΚΟΥΖΙΝΣΚΙ (PAWEL KUCZINSKI):

ΤΙ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΑΝΑΔΙΑΤΥΠΩΣΤΕ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ ΜΕ ΛΕΞΕΙΣ

ΠΩΣ ΑΠΟΔΙΔΕΤΑΙ Ο ΥΠΑΙΝΙΓΜΟΣ ΣΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΟΙΟ 'ΘΑΝΑΣΙΜΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ' ΑΠΟΔΙΔΕΙ Ο ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΣ;

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ MIXER;

ΤΙ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕΙ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ;

ΠΟΙΑ ΑΥΤΑΠΑΤΗ ΑΠΟΔΙΔΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΣΚΙΤΣΟ

ΠΩΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΤΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ;

ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ ΠΑΡΑΠΕΜΠΕΙ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ "NAΡΚΙΣΣΟΣ" ΤΟΥ CARRAVAGGIO:

ΤΟ ΙΔΙΟ ΘΕΜΑ ΣΧΟΛΙΑΣΕ Ο ΣΑΛΒΑΝΤΟΡ ΝΤΑΛΙ ΣΤΟΝ ΟΜΩΝΥΜΟ ΠΙΝΑΚΑ ΤΟΥ:

ΣΕ ΠΟΙΑ ΜΟΡΦΗ "ΝΑΡΚΙΣΣΙΣΜΟΥ" ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΟΙΟ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΝΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΑ Μ.Μ.Ε;

ΠΟΙΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΑΤΙΡΙΖΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ ΤΟΥ ΠΟΛΩΝΟΥ ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΥ;

ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΙΝΗΤΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ;

ΠΟΙΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΑΤΙΡΙΖΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΟΙΟ ΜΕΙΖΟΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ ΑΥΤΟ;

ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ Ο ΣΚΙΤΣΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ;

ΠΟΙΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΠΟΥ ΚΑΝΕΙ ΤΟ ΣΚΙΤΣΟ;

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ: Να γράψετε ένα κείμενο που θα το εκφωνήσετε στο σχολείο σας στην τελετή αποφοίτησής σας με θέμα ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΘΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΩ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Στο κείμενο αυτό μπορείτε να αναφερθείτε σε όσα ζητήματα της ανθρωπότητας σας απασχολούν και πιστεύετε ότι θα επηρεάσουν το μέλλον σας.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΥΠΑΡΞΙΣΜΟ

Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905-1980) είναι από τους μεγαλύτερους στοχαστές του καιρού μας και ένας από τους κύριους εκπροσώπους του υπαρξισμού. Ο υπαρξισμός ανήκει στις φιλοσοφίες του ανθρώπου και αποτελεί αντίδραση στη φιλοσοφία της λογικής και των αφηρημένων ιδεών. Αντικείμενό του είναι η ανθρώπινη ύπαρξη στη συγκεκριμένη της πραγματικότητα, δηλαδή στην αδιάκοπη στράτευσή της μέσα στην κοινωνική ζωή. Γιατί ο άνθρωπος για το Σαρτρ, είναι πρώτα μια «ύπαρξη» ριγμένη στον κόσμο τελείως παράλογα, εγκαταλειμμένη, στερημένη από κάθε σημασία και «καταδικασμένη» σε απόλυτη ελευθερία. Τη σημασία, το νόημα, την υπόσταση (ουσία) στην ύπαρξή του θα τη δώσει ο ίδιος ο άνθρωπος με τις πράξεις του και με τις ελεύθερες επιλογές του.

Για να εκλαϊκεύσει και να διαδώσει τις ιδέες του ο Σαρτρ, εκτός από τα καθαρά φιλοσοφικά του έργα (π.χ. Το είναι και το μηδέν) έγραψε και μυθιστορήματα (Η ναυτία, Οι δρόμοι της ελευθερίας — τρεις τόμοι), θεατρικά έργα (Οι μύγες, Κεκλεισμένων των θυρών, Οι έγκλειστοι της Αλτόνα κ.ά.), σενάρια και δοκίμια. Πέρα από το γράψιμο, ο Σαρτρ θέλησε να εφαρμόσει τις ιδέες του με την καθημερινή πολιτική του στράτευση, δηλαδή με την ενεργητική συμμετοχή του στα γεγονότα. Το έργο του Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός (απ' όπου και το απόσπασμα) είναι μια διάλεξη που έδωσε ο Σαρτρ το 1946, για να εξηγήσει τις βασικές θέσεις του υπαρξισμού.

Για το βιβλίο του Ζαν-Πωλ Σαρτρ «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» (μτφρ. Αντώνης Χατζημωυσής, εκδ. Δώμα).

Όταν έκανε την εμφάνισή του στον εικοστό αιώνα το φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού έμοιαζε να σηματοδοτεί μια αληθινή επανάσταση. Καθώς οι φιλόσοφοι για αιώνες αναρωτιούνταν τι είναι ο άνθρωπος, προέκυπταν διάφοροι ορισμοί: έλλογο ον, εικόνα Θεού κ.λπ. Ο άνθρωπος θεωρούνταν δηλαδή μέρος ενός ευρύτερου μηχανισμού, στους «νόμους» του οποίου ήταν κατά κάποιον τρόπο προγραμματισμένος να υπακούει. Ο υπαρξισμός όμως αρνήθηκε συνειδητά να ορίσει τον άνθρωπο. Αντίθετα, αρκέστηκε να πει ότι πρόκειται για ένα ον που υπάρχει, που μπορεί να είναι με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ον που κατανοεί αλλά ένα ον που είναι. Αυτή είναι η ελευθερία και συνάμα η ευθύνη του. Ανάλογα με το πώς θα επιλέξει να υπάρξει, θα μπορέσει να γίνει κάτι. Παρότι ήδη o Κίρκεγκορ είχε εκφράσει αντίστοιχες ιδέες, ο πρώτος που τις ανέπτυξε συστηματικά, αν και με τη χρήση μιας στρυφνής ορολογίας, ήταν ο Χάιντεγκερ. Μέσω του Σαρτρ και του Καμί, ιδιαίτερα μέσω των λογοτεχνικών τους έργων (νομπελίστες και οι δύο), ο υπαρξισμός διαδόθηκε ευρύτερα, απέκτησε πολιτικές διαστάσεις και κατέστη ένα δημοφιλές κίνημα στη Γαλλία και την Ευρώπη.

Σε αυτό το εμβληματικό βιβλίο, το οποίο προέρχεται από διάλεξη που έδωσε στο Club Maintenant του Παρισιού στις 29 Οκτωβρίου 1945, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Πωλ Σαρτρ παρουσιάζει απλά τις κύριες ιδέες της υπαρξιστικής φιλοσοφίας, διαλύοντας τις συνήθεις παρεξηγήσεις και παρερμηνείες σχετικά με αυτή. Ομολογώντας αρχικά την αναγνώριση που το συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια, τόσο μεγάλη ώστε να έχει λησμονηθεί το πραγματικό της νόημα, ο Σαρτρ αναφέρει ότι οι κύριες μομφές σε βάρος του προέρχονται από δύο πλευρές: τους μαρξιστές και τους ρωμαιοκαθολικούς χριστιανούς. Ενώ οι πρώτοι μέμφονται τον υπαρξισμό ότι κηρύττει την αδράνεια και σκιαγραφεί ένα ανθρώπινο υποκείμενο ως μια μονάδα αποσπασμένη από το κοινωνικό σύνολο (ατομικισμός), οι τελευταίοι τον μέμφονται ότι ενθαρρύνει τη σχετικοποίηση των ηθικών αξιών (αμοραλισμός). Τέλος, όλες οι πλευρές μοιάζουν να ταυτίζονται όταν επιρρίπτουν στον υπαρξισμό μια απαισιοδοξία αντίστοιχη με εκείνη που συναντάται σε νατουραλιστές συγγραφείς. Προσπαθώντας να αναιρέσει αυτές τις άστοχες και επιφανειακές κρίσεις, ο Σαρτρ αναζητά έναν περιεκτικό ορισμό που να συνοψίζει την υπαρξιστική φιλοσοφική σκέψη, τον οποίο και βρίσκει στη φράση: «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας». Πρόκειται για παράφραση της ρήσης του Χάιντεγκερ ότι ουσία του ανθρώπου είναι η ύπαρξή του. Το κοινό που έχουν μεταξύ τους οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, λέει ο Σαρτρ, είναι το γεγονός ότι θεωρούν πως η ύπαρξη του ανθρώπου προηγείται της ουσίας του. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος, κατά τον ερχομό του στην ύπαρξη, είναι ακόμη ένα μηδέν, δεν είναι ακόμη τίποτε. Αναλόγως του τι θα επιλέξει ο ίδιος, μπορεί να γίνει ένας σύζυγος, ένας πατέρας, ίσως ένας συγγραφέας, ποιητής ή και εγκληματίας. Οι άνθρωποι είμαστε αυτό που επιλέγουμε να είμαστε μέσα από τις πράξεις μας ως αυθερμηνευόμενων όντων. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, εκεί έγκειται η διαφορά μεταξύ των αντικειμένων και του ανθρώπου: ενώ αυτά έχουν δημιουργηθεί για έναν προκαθορισμένο σκοπό, εκείνος απλώς υπάρχει. Για παράδειγμα, ένας χαρτοκόπτης έχει κατασκευαστεί με στόχο να κόβει χαρτιά. Αυτό ήταν το σχέδιο στο μυαλό του δημιουργού του και γι’ αυτό προορίζεται. Αντίθετα, ο άνθρωπος δεν έχει κανέναν σκοπό για τον οποίο προορίζεται ακριβώς επειδή κατά τον Σαρτρ δεν υπάρχει Θεός που να τον δημιούργησε. Εκεί θεμελιώνεται η ελευθερία του ανθρώπου και συγχρόνως η ευθύνη του για τις αποφάσεις που παίρνει. Ο Σαρτρ συμπληρώνει ότι οι υπαρξιστές φιλόσοφοι διαχωρίζονται κατά βάση σε δυο ομάδες: τους Χριστιανούς (Καρλ Γιάσπερς, Γκαμπριέλ Μαρσέλ) και τους άθεους (Μάρτιν Χάιντεγκερ, διάφοροι Γάλλοι στοχαστές), στους οποίους φυσικά κατατάσσει και τον εαυτό του.

Υιοθετώντας την κατηγορική προσταγή της ηθικής του Καντ, ο Σαρτρ υποστηρίζει ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει ελεύθερα μια απόφαση για τη ζωή του, δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η αγωνία που νιώθουμε όταν πρέπει να επιλέξουμε κάτι, είναι η απόδειξη της ελευθερίας μας. Ωστόσο, η ελευθερία μας ποτέ δεν είναι απεριόριστη, καθώς πάντα βρισκόμαστε μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες που μας προσδιορίζουν. Αυτή είναι η κατάσταση για την οποία κάνει λόγο ο Σαρτρ. Μάλιστα, ο μεγαλύτερός μας περιορισμός είναι οι άλλοι άνθρωποι. Πάντα εξαρτιόμαστε από άλλους και δεν μπορούμε να αποκοπούμε εντελώς από αυτούς. Αυτό το νόημα έχει η περίφημη σαρτρική ρήση «η κόλαση είναι οι άλλοι». Ωστόσο, υπάρχουν άνθρωποι που αρνούνται να αποδεχτούν την άπειρη ευθύνη τους απέναντι στις επιλογές που κάνουν, προτιμώντας να μεταθέσουν τις ευθύνες τους αλλού (π.χ. στον Θεό). Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δρουν υπό «κακοπιστία» και είναι μη αυθεντικά όντα. Αντίθετα με όλα τα άλλα ηθικά συστήματα, ο υπαρξισμός ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να επικρίνουμε κάποιον ως ανήθικο, επειδή λειτουργεί με μια διαφορετική ηθική. Αρκεί φυσικά να μην είναι παραδεδομένος στην κακοπιστία, να συνειδητοποιεί δηλαδή ότι εκείνος δημιουργεί τις αξίες που πιστεύει. Οι άνθρωποι που δρουν συνειδητοποιώντας ότι εκείνοι είναι η πηγή της νοηματοδότησης των αξιών, είναι αυθεντικά όντα, όπως θα έλεγε και ο Χάιντεγκερ. Ο Σαρτρ αφηγείται την ιστορία ενός μαθητή του, ο οποίος είχε ζητήσει τη συμβουλή του κατά την περίοδο του πολέμου, για το αν πρέπει να επιλέξει να καταταγεί στη γαλλική αντίσταση ή να μείνει κοντά στη μητέρα του που τον είχε μεγάλη ανάγκη. Σε αυτή την περίπτωση τόσο η χριστιανική όσο η καντιανή και κάθε άλλη ηθική μοιάζουν ανίκανες να τον βοηθήσουν, λέει ο Σαρτρ. Τότε τι μπορεί να κάνει; Η απάντηση του Γάλλου φιλοσόφου είναι ότι κάθε άνθρωπος οφείλει να συνειδητοποιήσει την ελευθερία του και να δράσει αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τις πράξεις του.

Ωστόσο, οι παραπάνω σκέψεις θα υποστούν αυστηρή κριτική. Πώς γίνεται, λόγου χάρη, να μας λέει ο Σαρτρ ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως «ανθρώπινη φύση» και την ίδια στιγμή να υποστηρίζει, στηριγμένος στον Καντ, ότι κάθε φορά που ένας άνθρωπος παίρνει μια απόφαση δεσμεύεται απέναντι σε ολόκληρη την ανθρωπότητα; Πώς εναρμονίζονται αυτές οι δύο δηλώσεις; Επίσης, προβληματισμοί θα μπορούσαν να τεθούν και για τις ευρύτερες διαστάσεις της υπαρξιακής φιλοσοφίας. Ενώ είναι γνωστός ο μαρξισμός των Σαρτρ και Καμύ, είναι επίσης γνωστός ο φιλελευθερισμός ενός άλλου σημαντικού υπαρξιακού φιλοσόφου, του Καρλ Γιάσπερς, αλλά και η πολιτική στράτευση του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Θα μπορούσε λοιπόν να αναρωτηθεί κανείς: πώς μπορεί ο υπαρξισμός να συνδυάζεται με τόσο διαφορετικές πολιτικές ταυτότητες; Επίσης, πώς γίνεται κάποιοι από τους εκπροσώπους του να είναι πεπεισμένοι αθεϊστές, ενώ άλλοι βαθιά θρησκευόμενοι; Ερωτήματα ενδιαφέροντα, το δίχως άλλο, που είναι ικανά να παρακινήσουν τον φιλομαθή αναγνώστη να εντρυφήσει και στο υπόλοιπο έργο του Σαρτρ, καθώς και τον υπαρξισμό εν γένει. Από τους σύντομους στοχασμούς του παρόντος βιβλίου −που έχουμε στα ελληνικά σε νέα και προσεγμένη, από κάθε άποψη, έκδοση–, γίνεται πάντως φανερό ότι η υπαρξιακή φιλοσοφία πόρρω απέχει από το να είναι θεωρητική, ατομικιστική και αμοραλιστική, ενώ, με την έμφαση που δίνει στην ελευθερία, προβάλλει ένα νέο επαναστατικό και ανθρωπιστικό ιδεώδες για τον σύγχρονο κόσμο.

του Μύρωνα Ζαχαράκη (από την bookpress.gr)