Ο ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ο όρος νατουραλισμός ήρθε στη λογοτεχνική ορολογία από τον χώρο των εικαστικών τεχνών. Από εκεί τον δανείστηκε ο εισηγητής του, ο Emile Zola.

Το κίνημα του νατουραλισμού για μεγάλο διάστημα συγχεόταν με τον ρεαλισμό. Σήμερα πια διακρίνουμε με καθαρότητα το κίνημα του νατουραλισμού από τη γενικότερη τάση του ρεαλισμού, που δεν υπήρξε ποτέ οργανωμένο κίνημα ή σχολή. Ο νατουραλισμός προήλθε από τις τάσεις για ρεαλιστικότερες αποδόσεις της πραγματικότητας στη λογοτεχνία, τάσεις που είχαν αρχίσει να πυκνώνουν από τα μέσα του 19ου αι. ως αποτέλεσμα της προόδου των φυσικών επιστημών, αλλά περιορίστηκε σε μια προσπάθεια να εφαρμοστούν πιστά στη λογοτεχνία αυτές οι ανακαλύψεις και οι μέθοδοι της επιστήμης.

Τρεις ήταν οι βασικότεροι παράγοντες που διαμόρφωσαν τον νατουραλισμό, ο οποίος εκφράστηκε στο μυθιστόρημα και στο θέατρο: Πρώτα απ' όλα τα αποτελέσματα της εκβιομηχάνισης που έδιναν στους νατουραλιστές συγγραφείς τα θέματα για τα έργα τους (τη διπλή όψη του καπιταλισμού, την ευμάρεια της άρχουσας τάξης αλλά και την αθλιότητα των εργατών).

'Επειτα, η εξέλιξη των επιστημών και κυρίως της βιολογίας, όπως αυτή εκδηλώθηκε κυρίως με τη διατύπωση της θεωρίας του ∆αρβίνου περί της προέλευσης του ανθρώπου από τα χαμηλότερα ζώα αλλά και με τη θεωρία της κληρονομικότητας, που οδήγησε τους νατουραλιστές να αναζητήσουν και να περιγράψουν την κτηνώδη φύση του ανθρώπου, που εκδηλώνεται κάτω από κάποιες ιδιαίτερες καταστάσεις (πίεση, νευρική κρίση, επήρεια αλκοόλ, κυριαρχία της σεξουαλικής ορμής κ.ά.).

Τέλος, η εισαγωγή της επιστημονικής μεθοδολογίας (κυρίως της ιατρικής), της παρατήρησης δηλαδή και του πειράματος, κατά τη δημιουργία του λογοτεχνικού έργου. 'Oπως ακριβώς, δηλαδή, ο θετικός επιστήμονας πειραματίζεται με το υλικό του, έτσι πρέπει και ο λογοτέχνης να "πειραματίζεται" με τους ήρωές του και να παρακολουθεί τις αντιδράσεις τους ανάλογα με την περίσταση στην οποία βρίσκονται.

Ο νατουραλισμός, λοιπόν, ήρθε στο λογοτεχνικό προσκήνιο φορτωμένος ήδη με έννοιες από τη φιλοσοφία, τις επιστήμες και τις καλές τέχνες. Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό, έφτασε στην περίοδο της ακμής του ρεαλισμού και κατά κάποιο τρόπο στην αφύπνισή του. 'Ηταν στενά δεμένος στα ηνία του ρεαλισμού από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του, από τη σιωπηρή υπόθεση της κριτικής του Zola ότι οι όροι ήταν στην πραγματικότητα ταυτόσημοι. ∆εν έκαμε καμιά προσπάθεια σαφούς διαχωρισμού.

Αν και είναι μάλλον αδύνατο να δώσει κανείς ένα γενικό ορισμό λόγω του όγκου του υλικού, μπορούμε εντούτοις να πούμε ότι το νατουραλιστικό μυθιστόρημα είναι το μυθιστόρημα εκείνο, όπου καταβάλλεται προσπάθεια να παρουσιαστεί με τη μεγαλύτερη επιστημονική αντικειμενικότητα η νέα αντίληψη για τον άνθρωπο ως ον που καθορίζεται από την κληρονομικότητα, το περιβάλλον και τις πιέσεις της στιγμής. 'Οσο ανεπαρκής κι αν είναι ο ορισμός αυτός, δείχνει την αλληλεξάρτηση περιεχομένου και τρόπου γραφής, που και τα δύο προέρχονται από τις επιστήμες. Πολύ συχνά ένα έργο χαρακτηρίζεται "νατουραλιστικό" - το ίδιο ισχύει και για το θέατρο - απλώς και μόνο επειδή το θέμα του έχει μια κάποια σχέση με τον νατουραλισμό, όπως η ζωή στις φτωχογειτονιές ή ο αλκοολισμός ή η σεξουαλική εξαχρείωση.

Το κύριο θέμα του νατουραλισμού, τόσο στο μυθιστόρημα όσο και στο θέατρο, σχετίζεται με την απεικόνιση των εργατικών τάξεων, η ποίηση των φτωχών (Armeleutepoesie). Οι νατουραλιστές επιθυμούσαν ασφαλώς να περιλάβουν ολόκληρη την ανθρώπινη ζωή, και γνώριζαν πολύ καλά την αθλιότητα των φτωχογειτονιών γύρω από τα εργοστάσια. Συχνά τους ενέπνεε ένα σοσιαλιστικό στοιχείο ηθικής αγανάκτησης, που έπρεπε, ωστόσο, να κρυφτεί πίσω από μια πρόσοψη αντικειμενικότητας.

'Οποια κι αν ήταν τα κίνητρά τους, οι νατουραλιστές πάντως διάλεγαν για κύριο θέμα τη φτώχεια, την αποστέρηση και τη βρωμιά πολύ περισσότερο απ' ό, τι οι προκάτοχοί τους.

Στο σημείο αυτό πολλά από τα εξέχοντα έργα του νατουραλισμού μας έρχονται στον νου: Το Ρόπαλο, Germinal και Η Γη του Zola, Maggie, το κορίτσι των δρόμων (1893) του Stephen Crane, Esther Waters του Moore, Ο Κάτω Κόσμος (The Nether World 1889) του Gissing, Liza of Lambeth (1897) του Somerset Maugham, Τα σταφύλια της οργής και Η πεδιάδα της Tortilla (1936) του Steinbeck, Papa Hamlet των Holz και Schlaf, 'Ενα παιδί από το Jago1 (1896) του Morrison και Vita dei Campi (1881) του Verga.

Από την άλλη, οι νατουραλιστές δεν έγραψαν αποκλειστικά για την εργατική τάξη, όπως καμιά φορά πιστεύεται. Στα έργα Το Χρήμα, Son Excellence Eugene Rougon, Μια σελίδα αγάπης και La Curee του Zola, Ο Χρηματιστής (1912) και Μια αμερικανική τραγωδία (1925) του Dreiser, ο Vandover και το Κτήνος (1905, εκδόθηκε το 1914) του Norris και Buddenbrooks (1901) του Thomas Mann η εύπορη μεσαία τάξη υπόκειται στη χαρακτηριστική νατουραλιστική εξονυχιστική εξέταση, που ξεσκεπάζει τόσο τον υψηλά ιστάμενο όσο και τον ταπεινό.

Ο νατουραλισμός διαφέρει από τον ρεαλισμό, αλλά δεν είναι ανεξάρτητος από αυτόν. Το κοινό σημείο ρεαλιστών και νατουραλιστών είναι η θεμελιώδης πίστη ότι η τέχνη αποτελεί στην ουσία μια μιμητική αντικειμενική απεικόνιση της εξωτερικής πραγματικότητας (σε αντίθεση προς τη φανταστική, υποκειμενική παραποίηση των ρομαντικών). Η πίστη αυτή τους οδήγησε να εκλέξουν για κύριο θέμα τους το κοινότοπο, το προσιτό, κι επίσης να εξυμνήσουν το ιδεώδες του απρόσωπου στη τεχνική. Από τη γενική τάση προς τον μιμητικό ρεαλισμό γεννήθηκε ο νατουραλισμός. Κατά κάποιο τρόπο υπήρξε η επιδείνωση του ρεαλισμού· αλλά η διαφορά δεν έγκειται μονάχα στην εκλογή προκλητικότερων θεμάτων, τολμηρότερου λεξιλογίου, εντυπωσιακότερων συνθημάτων ή περισσότερο φωτογραφικών λεπτομερειών. Η πραγματική διαφορά βρίσκεται πολύ βαθύτερα: στον πυρήνα της υπάρχει η επιβολή, πάνω στην ουδέτερη στάση του ρεαλισμού, μιας συγκεκριμένης, πολύ ειδικής θεώρησης του ανθρώπου. Έτσι, οι νατουραλιστές όχι μόνον επεξεργάστηκαν και ενέτειναν τις βασικές τάσεις του ρεαλισμού, αλλά πρόσθεσαν και σημαντικά νέα στοιχεία, που μετέβαλαν τον νατουραλισμό σε αναγνωρίσιμο δόγμα. Ο νατουραλισμός, επομένως, είναι πιο συγκεκριμένος και ταυτόχρονα πιο περιορισμένος από τον ρεαλισμό, είναι ένα λογοτεχνικό κίνημα με σαφείς θεωρίες, ομάδες και μεθόδους. Όντας σχολή και μέθοδος, ο νατουραλισμός είναι στην πραγματικότητα ό,τι δεν είναι ο ρεαλισμός· από την άλλη πλευρά όμως, αυτά τα ίδια τα καθορισμένα όρια καθιστούν τον νατουραλισμό λιγότερο σημαντικό από τον ρεαλισμό, που αποτελεί μια από τις βασικές τάσεις όλης σχεδόν της τέχνης.

Ποια ήταν, λοιπόν, τα νέα εκείνα στοιχεία που προστέθηκαν στον μιμητικό ρεαλισμό, για να δημιουργήσουν τον νατουραλισμό; Όπως θα δούμε, προήλθαν κατά μεγάλο μέρος από τις φυσικές επιστήμες· πράγματι, ένας πολύ συνοπτικός, αναγκαστικά όμως ατελής, ορισμός του νατουραλισμού τον χαρακτηρίζει ως προσπάθεια εφαρμογής στη λογοτεχνία των ανακαλύψεων και μεθόδων της επιστήμης του δεκάτου ενάτου αιώνα. Με την έκδοση, το 1859, του έργου του Darwin Προέλευση των ειδών μέσω φυσικής επιλογής (Origin of Species by means of Natural Selection), η θεωρία της εξέλιξης έγινε το πιο πολυσυζητημένο θέμα της εποχής. O Δαρβίνος υποστήριζε ότι ο άνθρωπος προέρχεται από τα χαμηλότερα ζωϊκά είδη και ότι ανάμεσα στα ζώα υπάρχει συνεχής αγώνας, που καταλήγει στην επιβίωση του ικανότερου, σύμφωνα με μια διαδικασία φυσικής επιλογής.

Η επίδραση του βιβλίου αυτού απλώθηκε γρήγορα σε όλο και ευρύτερους κύκλους, και δεν είναι υπερβολή να το αποκαλέσουμε το κρίσιμο ορόσημο της επιστήμης και της σκέψης του δέκατου ένατου αιώνα. Είτε το ήθελαν είτε όχι, οι άνθρωποι εξωθήθηκαν στην πιο ριζοσπαστική αυτοεπανεκτίμηση που συνέβη ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Αντί για δημιουργήματα της θείας βούλησης έπρεπε τώρα, ξαφνικά, να δεχτούν τον εαυτό τους ελάχιστα πάνω από το επίπεδο του ζώου, και την ίδια τη ζωή σαν ένα συνεχή αγώνα — πράγμα πολύ δυσάρεστο και πολύ δύσκολα παραδεκτό. Στην εξέλιξη του νατουραλισμού η δαρβινική θεωρία αποτελεί αναμφίβολα τον πιο σημαντικό διαμορφωτικό παράγοντα. Η νατουραλιστική θεώρηση του ανθρώπου εξαρτιέται άμεσα από τη δαρβινική εικόνα της προέλευσής του από τα κατώτερα ζώα. Σε αντίθεση προς την εξιδανίκευση από τους ρομαντικούς, οι νατουραλιστές εσκεμμένα τον υποβιβάζουν στο επίπεδο του ζώου, απογυμνώνοντάς τον από ανώτερες φιλοδοξίες. Ο «μεταφυσικός άνθρωπος» (l’ homme métaphysique) αντικαταστάθηκε από τον «φυσιολογικό άνθρωπο» (l’ homme physiologique).

Το λογοτεχνικό ρεύμα του Νατουραλισμού αναπτύχθηκε στη Γαλλία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, κυρίως με τα έργα του Εμίλ Ζολά. Η νατουραλιστική πεζογραφία είναι εξέλιξη της ρεαλιστικής και έχει πολλά κοινά σημεία με αυτήν, αφού ξεκινά, όπως και η ρεαλιστική, από την επιθυμία της απεικόνισης της πραγματικότητας με ακρίβεια και χωρίς ωραιοποίηση, αλλά διαφέρει ως προς το φιλοσοφικό υπόβαθρο που διακρίνεται πίσω από τα νατουραλιστικά έργα. Οι νατουραλιστές συγγραφείς πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζεται από τους παράγοντες της κληρονομικότητας, του περιβάλλοντος και της πίεσης της στιγμής, με αποτέλεσμα οι ήρωες των έργων τους να παρουσιάζονται ως άτομα που δρουν με βάση τα εσωτερικά τους ένστικτα (κυρίως την πείνα και τη σεξουαλική επιθυμία) και υπό την επίδραση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Τα νατουραλιστικά έργα ξεχωρίζουν επίσης για την υπερβολικά λεπτομερή απόδοση της πραγματικότητας, ακόμα και σε σκηνές ιδιαίτερα βίαιες, και συχνά για το τραγικό τέλος, στο οποίο ο ήρωας συνήθως οδηγείται στην καταστροφή. Άλλο εμφανές χαρακτηριστικό στα έργα των νατουραλιστών είναι η απόδοση των λόγων των ηρώων σε ελεύθερο πλάγιο λόγο.

Στην Ελλάδα ο νατουραλισμός κάνει την πρώτη του εμφάνιση με τη μετάφραση της "Νανά" του Εμίλ Ζολά από τον Ιωάννη Καμπούρογλου το 1880. Είναι η πιο ακραία εκδοχή του ρεαλισμού. Καταγγέλλει την κοινωνική εξαθλίωση και γενικά τις απαράδεκτες συνθήκες ζωής. Οι νατουραλιστές συγγραφείς επιλέγουν ιδιαίτερα προκλητικά θέματα από το περιθώριο της κοινωνικής ζωής. Οι ήρωες είναι οι απόκληροι και τα θύματα της κοινωνίας, οι καταπιεσμένοι, οι αδικημένοι, άτομα του υποκόσμου. Στη νεοελληνική πεζογραφία νατουραλιστικά στοιχεία συναντάμε σε πολλά πεζά κείμενα του 19ου αι. και αρχές του 20ού αι. με κυριότερο το "Ζητιάνο" του Καρκαβίτσα. Συνήθως τα πρόσωπα στην λογοτεχνία έχουν τραγικό τέλος.

Η εφαρμογή του θεμελιακού αιτήματος του ευρωπαϊκού νατουραλισμού, η ''πιστή'' αναπαράσταση της σύγχρονης πραγματικότητας, σε χώρες με καθυστερημένη βιομηχανική ανάπτυξη, όπως οι παραπάνω, δεν μπορούσε ν' αγνοήσει βέβαια μια βασική, αν κι όχι κυρίαρχη πια όψη της δικής τους πραγματικότητας: την αγροτική. Αυτή η σύζευξη της ηθογραφικής χωριάτικης ιστορίας με τον ευρωπαϊκό νατουραλισμό θα οδηγήσει τελικά το τέως ειδυλλιακό είδος, μετά τα πρώτα επιτεύγματά του με το Ζητιάνο (1896) του Καρκαβίτσα και τη Φόνισσα (1903) του Παπαδιαμάντη, στις ωριμότερες και κριτικότερες συνθέσεις του Κ. Χατζόπουλου (Η κούλια τ' Ακροπόταμου, 1909: α΄ μορφή του Ο πύργος του Ακροπόταμου, 1915) και του Θεοτόκη (Η τιμή και το χρήμα, 1912).

Απ' τη στιγμή που ο Παπαδιαμάντης μεταβαίνει οριστικά στο νέο είδος, στα 1887, δεν μπορεί παρά να συμμετάσχει, αναγκαστικά, στο μπόλιασμα του ελληνικού ηθογραφικού διηγήματος με τα αιτήματα και τα διδάγματα του ευρωπαϊκού νατουραλισμού: 'Οπως κ' οι άλλοι ομότεχνοί του πριν και έπειτ' απ' αυτόν, έτσι κι ο Παπαδιαμάντης θα επικαλεστεί την προσωπική του εμπειρία ως βασική πηγή της αφηγηματικής του έμπνευσης: ''Μη νομίση τις ότι πλάττω ή επινοώ τι εκ των εν τω κειμένω. Και η εγκαρτέρησις και η οικονομία της συζύγου και η στοργή της μητριάς είναι γεγονότα εξ όσων είδα ιδίοις όμμασιν'', θα διαβεβαιώσει σε μιαν υποσημείωση στη ''Μαυρομαντηλού'' (1891).

Η πολύ μεταγενέστερη μαρτυρία του ∆ροσίνη (1947) θα φανεί σαν παράφραση της πρώιμης διαβεβαίωσης του Παπαδιαμάντη και ταυτόχρονα σαν μια αναδρομική γραμματολογική τοποθέτηση όλης της λογοτεχνίας της εποχής του: ''Ποτέ δεν έγραψα τίποτε φανταστικό. 'Ο,τι βρίσκεται στα ποιήματά μου, τα πρόσωπα, η εικόνα, η περιγραφή, τα είδα και τα έζησα. Στις Γούβες, στο Πήλιο και στην Αθήνα".

Lilian R. Furst & Peter N. Skrine, Νατουραλισμός, μτφ. Λία Μεγάλου, Ερμής Αθήνα 1972, 16-18 (Η γλώσσα της Κριτικής, 6).