Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΚΑΙ Ο ΦΕΝΤΕΡΙΚΟ ΓΚΑΡΘΙΑ ΛΟΡΚΑ

Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος διήρκεσε από τις 17 Ιουλίου 1936 μέχρι την 1 Απριλίου 1939, ήταν ο πόλεμος μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο και των Δημοκρατικών, δηλαδή των υπερασπιστών της εκλεγμένης κυβέρνησης, αριστερών, σοσιαλιστών, αναρχικών και κομμουνιστών. Οι Δημοκρατικοί καθοδηγούνταν από τον Πρόεδρο της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια. Νικήτριες αναδείχθηκαν οι εθνικιστικές δυνάμεις του Φράνκο που υποστηρίχτηκαν ανοιχτά από τη Χιτλερική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία. Οι Δημοκρατικοί εφοδιάζονταν με όπλα και εθελοντές που προέρχονταν από την ΕΣΣΔ και την Κομμουνιστική Διεθνή. Κάπου 250 Έλληνες εθελοντές πολέμησαν στην Ισπανία. Οι εθνικιστές υποστηρίζονταν από τη Φασιστική Ιταλία και τη Ναζιστική Γερμανία οι οποίοι προσέφεραν συνεχώς και αδιάλειπτα το καλύτερο έως τότε πολεμικό υλικό στον κόσμο και πολεμικά σώματα ελίτ, όπως η γερμανική Λεγεώνα Κόνδωρ και τα «Ιταλικά Εθελοντικά Σώματα» που συχνά ενεργούσαν αυτόνομα στην πρώτη γραμμή του πυρός.

Το πολιτικό εύρος των Δημοκρατικών Δυνάμεων ήταν μεγάλο, από Φιλελεύθερους αστούς μέχρι Κομμουνιστές και Αναρχικούς επαναστάτες. Η κύρια δύναμή τους βρισκόταν στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές και σε αυτές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις, όπως η Αστούριας και η Καταλωνία, αλλά είχαν επίσης ισχυρά ερείσματα στους ακτήμονες. Μαζί τους τάχτηκαν και η εθνικιστική κυβέρνηση των Βάσκων αυτονομιστών, πράγμα παράδοξο, που οδήγησε την αριστερά στο να χαρακτηριστεί από τους εθνικιστές ως προδοτική. Πολλοί αλλοδαποί, με ριζοσπαστικές κομμουνιστικές ή σοσιαλιστικές ιδέες, εντάχθηκαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, πιστεύοντας ότι η Ισπανική Δημοκρατία ήταν στην πρώτη γραμμή του πολέμου κατά του φασισμού. Περίπου 40.000 αλλοδαποί πολέμησαν με τις Διεθνείς Ταξιαρχίες, αν και δεν έφτασαν πάνω από 18.000 συνολικά στις πολεμικές συγκρούσεις, ενώ ισχυρίστηκαν ότι αντιπροσώπευαν 53 έθνη. Σημαντικός αριθμός εθελοντών (10.000 περίπου) προήλθε από τη Γαλλία, τη Ναζιστική Γερμανία, 5.000 από την Αυστρία και 3.500 από την Ιταλία. Λίγοι παραπάνω από 1000 από τη Σοβιετική Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Πολωνία, τη Γιουγκοσλαβία, την Ουγγαρία και τον Καναδά. Το τάγμα Thälmann, μια ομάδα Γερμανών, και το Τάγμα Γαριμπαλντι, μια ομάδα Ιταλών, διέκρινε τις μονάδες τους κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Μαδρίτης. Οι Αμερικανοί πολέμησαν με τις μονάδες όπως η XV Διεθνής Ταξιαρχία ("Ταξιαρχία Αβραάμ Λίνκολν"), ενώ οι Καναδοί εντάχθηκαν στο Τάγμα Mackenzie-Papineau. Περισσότεροι από 500 Ρουμάνοι πολέμησαν με την πλευρά των δημοκρατικών, συμπεριλαμβανομένων των μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρουμανίας, Πέτερ Μπορίλα και Βάλτερ Ρόμαν. Περίπου 145 άνδρες από την Ιρλανδία σχημάτισαν τη Φάλαγγα Connolly, η οποία απαθανατίστηκε από τον Ιρλανδό λαϊκό μουσικό Κρίστυ Μούρ στο τραγούδι "Viva la Quinta Brigada". Στις Ταξιαρχίες εντάχθηκε και ένας μικρός αριθμός Κινέζων, η πλειοψηφία τους όμως επέστρεψε τελικά στην Κίνα.

Στη διάρκεια αυτών των εξεγέρσεων θανατώθηκαν 12 αρχιεπίσκοποι, 238 μοναχές, 2.365 μοναχοί και 4.184 ιερείς. Μεγαλοϊδιοκτήτες και βιομήχανοι έγιναν επίσης στόχοι επιθέσεων από τις δημοκρατικές δυνάμεις. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η Γερμανική αεροπορία (Luftwaffe) και η αντίστοιχη Ιταλική βομβάρδισαν πολλές πόλεις και χωριά. Ανάμεσα τους και τη βασκική πόλη Γκερνίκα (Guernica/Gernika), την οποία ισοπέδωσαν στις 26 Απριλίου 1937 σκοτώνοντας μόνο αμάχους. Ο Πάμπλο Πικάσο, συγκλονισμένος από τη φρίκη της καταστροφής, ζωγράφισε τον ομώνυμο διάσημο πίνακά του.

26 Απριλίου 1937, ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα, κωμόπολης 10.000 περίπου κατοίκων στη χώρα των Βάσκων. Στόχος των ναζί ήταν να βοηθήσουν τον φασίστα στρατηγό Φράνκο να επικρατήσει στον ισπανικό εμφύλιο έναντι του επαναστατικού κινήματος. Υπεύθυνη για τον βομβαρδισμό ήταν το περίφημο σώμα εθελοντών της αεροπορίας των ναζί «Λεγεώνα Κόνδωρ», που οργάνωνε συχνά επιχειρήσεις εναντίων των επαναστατικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του εμφυλίου και ταυτόχρονα δοκίμαζε και τις νέες τεχνολογίες των μαχητικών και βομβαρδιστικών αεροσκαφών. Επικεφαλής της Λεγεώνας ήταν ο στρατηγός Χούγκο Φον Σπέρλε, που ήθελε να εφαρμόζει νέες τεχνικές αεροπορικών επιθέσεων. Μια από τις ιδέες του ήταν οι επιθέσεις κορεσμού, που θα εξαφάνιζαν τον εχθρό με πολυάριθμες ομαδικές επιδρομές και όχι με σποραδικές επιχειρήσεις μερικών πολεμικών αεροπλάνων. Στις 26 Απρίλη, οι κάτοικοι της πόλης γιορτάζουν κάθε χρόνο με ένα πανηγύρι. Έτσι έκαναν και το 1937. Αυτή τη μέρα επέλεξαν και οι ναζί για τον βομβαρδισμό. Ήθελαν με αυτό τον τρόπο να δοκιμάσουν νέες τεχνικές βομβαρδισμού που αργότερα θα χρησιμοποιούσαν στον β’ παγκόσμιο πόλεμο. Στις 16.30 το απόγευμα, 30 καταδιωκτικά της λεγεώνας Κόνδωρα πλησίαζαν την πόλη με το ρύγχος τους στραμμένο στο πανηγύρι. Οι ριπές θέρισαν τον πανικόβλητο κόσμο και τα αμέτρητα ζώα. Οι δρόμοι είχαν γεμίσει πτώματα. Ήταν μόνο η αρχή. Μια ώρα αργότερα, φάνηκαν στον ορίζοντα 20 δικινητήρια Χάινκελ 111, που αποτελούσαν την τελευταία λέξη της αεροπορικής τεχνολογίας. Πετώντας όλα μαζί, άδειασαν ταυτόχρονα τις βόμβες τους πάνω από την πόλη, ισοπεδώνοντας το μεγαλύτερο μέρος της και σκοτώνοντας πολλούς ανθρώπους που κρύβονταν στα σπίτια τους. Ο θάνατος κυριαρχούσε παντού. Ο στρατηγός Χούγκο Φον Σπέρλε όμως, δεν είχε δώσει ακόμη λήξη της επίθεσης. Διέταξε να απογειωθούν και πάλι τα Χάινκελ 111, φορτωμένα αυτή τη φορά με εμπρηστικές βόμβες. Περίπου δέκα χιλιάδες τέτοιες βόμβες έπεσαν στην ήδη κατεστραμμένη Γκουέρνικα. Έως τις 19.30 το απόγευμα, η πόλη είχε «γονατίσει» από τις τρεις ανηλεείς επιδρομές των Ναζί. Οι νεκροί ανήλθαν σε 1.654 και οι τραυματίες μαζί με τους ακρωτηριασμένους, έφτασαν τους χίλιους. Η ναζιστική προπαγάνδα προσπάθησε να πείσει ότι η επίθεση έγινε από τους αναρχικούς μεταλλωρύχους της Αστουρίας, αλλά ο Χούγκο Φον Σπέρλε καυχιόταν δημόσια για το πείραμά του στη Γκουέρνικα. Πριν από την αυτοκτονία του, ο Χέρμαν Γκέρινγκ είχε ομολογήσει ότι η κωμόπολη υπήρξε πεδίο δοκιμών για τη Λουτβάφε. «Γεγονός πολύ δυσάρεστο, συμφωνώ. Δεν γνωρίζαμε όμως κανένα καλύτερο μέρος για να εκτελέσουμε τα τεστ των βομβαρδιστικών μας», έλεγε ο επικεφαλής της Πολεμικής Αεροπορίας των Ναζί.

Ήταν 4 Οκτωβρίου του 1934, όταν στην Ισπανία κηρύχθηκε γενική πολιτική απεργία, στην οποία παίρνουν μέρος ένα εκατομμύριο εργάτες/τριες. Η απεργία αυτή έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Επανάσταση του Οκτώβρη 1934». Η επαναστατική εξέγερση αυτή είχε ως κέντρο την περιοχή Αστούριας της Ισπανίας και την πρωτεύουσα της περιοχής Οβιέδο. Ένα από τα πιο μαχητικά της κομμάτια της απεργίας θα αποτελέσουν οι ανθρακωρύχοι της περιοχής. Η ένοπλη αυτή εξέγερση κράτησε για περίπου δύο εβδομάδες μέχρι τις 18 Οκτωβρίου και στις μάχες με τις κυβερνητικές δυνάμεις σκοτώνονται σχεδόν 3.000 εργάτες, ενώ συλλαμβάνονται πάνω από 30.000.

Η εξέγερση αυτή παρέλυσε σχεδόν ολόκληρη την Ισπανία ενώ η εργατική τάξη της περιφέρειας της Αστούρια είχε καταφέρει σε ένα μεγάλο βαθμό να ενοποιηθεί σε ένα μέτωπο πολιτικό και συνδικαλιστικό που περιλάμβανε σοσιαλιστές, κομμουνιστές και αναρχικούς, τις οργανώσεις, τις ενώσεις και τα συνδικάτα που δρούσαν μέσα στο κίνημα εκείνης της εποχής. Κατά την επαναστατική εξέγερση του Οκτώβρη 1934, οι εξεγερμένοι προχώρησαν στην δημιουργία Επαναστατικών Επιτροπών που ανέλαβαν την εξουσία στις πόλεις. Ταυτόχρονα ιδρύονται κοινές οργανώσεις εργατικής αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας. Η επαναστατική ανατροπή ήταν πλέον γεγονός και κράτησε για ένα διάστημα δύο εβδομάδων. Η ισπανική κυβέρνηση αντιλαμβάνεται πως η κατάσταση είναι ιδιαίτερα κρίσιμη και ότι η επαναστατική εξέγερση μπορεί να καταλήξει σε μια ανατροπή της καπιταλιστικής εξουσίας. Η καταστολή των εξεγερμένων είναι πλέον μονόδρομος και την αναλαμβάνει ο υπουργός Πολέμου Ντιέγο Ιδάλγο. Στο προσκήνιο όμως αυτής της στρατιωτικής επιχείρησης βρίσκεται ο στρατηγός Εδουάρδο Λόπεζ Οτσόα και ο στρατηγός Φρανσίσκο Φράνκο, ο οποίος θα είναι και ο επικεφαλής του φασιστικού πραξικοπήματος της 17ης Ιουλίου του 1936, που μετά την ήττα των αναρχικών και των κομμουνιστών, θα εγκαθιδρυθεί φασιστική δικτατορία και θα διαρκέσει μέχρι το 1975. Τις πρώτες μέρες της εξέγερσης οι εργάτες/τριες θα αντισταθούν με μεγάλη αποφασιστικότητα στα τάγματα θανάτου του κυβερνητικού στρατού. Οι μάχες θα γίνουν όλο και σφοδρότερες και θα λάβουν χώρα σε κάθε γειτονιά, χώρο εργασίας με την πλάστιγγα όμως να γέρνει προς τις κυβερνητικές δυνάμεις. Στο Οβιέδο θα πέσει νεκρή στις 13 Οκτώβρη και η νεαρή ηγέτιδα των κομμουνιστών Άιντα ντε λα Φουέντε (Aida de la Fuente Penaos). Η εξέγερση του Οκτώβρη 1934 αν και θα μείνει στην ιστορία ως μια από τις πιο ηρωικές του προλεταριακού επαναστατικού κινήματος στην Ισπανία και την Ευρώπη, έδειξε με τον πλέον τραγικό τρόπο τις ανεπάρκειες και τις πολιτικές αντιφάσεις τόσο της τότε «κομμουνιστικής» αριστεράς του σταλινικού Κ.Κ και αυτών των τροτσκιστικών επιρροών, όσο και των αναρχικών. Η εξέγερση αυτή, όπως και ο μετέπειτα Ισπανικός εμφύλιος του 1936 θα γίνει το έναυσμα για πολιτικές διαμάχες διαφόρων πολιτικών ρευμάτων της αριστεράς και του αντιεξουσιαστικού χώρου ως προς τους λόγους της τραγικής αυτής ήττας.

O Lorca τουφεκίστηκε με άτιμο και άνανδρο τρόπο από τα φασιστικά κτήνη του στρατηγού Φράνκο, το πρωί της 19ης Αυγούστου . Είχαν προηγηθεί οι εκλογές της 18ης Φεβρουαρίου του 1936. Σχηματίστηκε μια κυβέρνηση της αριστεράς με πρόεδρο τον σοσιαλιστή Λάργκο Καμπαλέρο. Ο σχηματισμός αριστερής κυβέρνησης στην Ιβηρική προκάλεσε αίσθημα κινδύνου στο Ευρωπαϊκό κεφάλαιο, από την πιθανότητα να ακολουθήσει και η Πορτογαλία την ίδια πορεία και ν’ ανατραπεί ο συσχετισμός των δυνάμεων στην Ευρώπη. Έτσι λοιπόν η δεξιά συσπειρώθηκε με αποτέλεσμα το πραξικόπημα του στρατηγού Φράνκο με τα γνωστά αποτελέσματα. Εμφύλιος πόλεμος αιματηρότατος, φασιστικές και χιτλερικές ορδές στο πλευρό του Φράνκο . Ο Λόρκα μπορούσε να είχε φύγει και να γλυτώσει αλλά φοβούμενος για την υγεία του πατέρα του γύρισε στη Γρανάδα. Η Γρανάδα πέφτει στα χέρια των φαλλαγγιτών του Φράνκο. Ο δήμαρχος, γαμπρός του Λόρκα τουφεκίζεται.. Ο Λόρκα ζητάει καταφύγιο στο σπίτι του δεξιού φίλου του Λουίς Ροσάλες.

Τη νύχτα της 17ης Αυγούστου ο θάνατος χτυπάει την πόρτα του κι έχει τ’ όνομα Ραμόν Ρουίθ Αλόνσο και είναι φίλος του Ροσάλες και του Λόρκα κατά μια εκδοχή. Εκτελείται τη χαραυγή της 19ης Αυγούστου από την πολιτοφυλακή και την χαριστική βολή του την έδωσε στον πρωκτό ο ίδιος ο Ραμόν Ρουίθ Αλόνσο. Το αποκάλυψε ο ίδιος, καυχόμενος γι’ αυτό. Ο Λόρκα είναι από τους αγαπημένους ποιητές της εφηβείας μου, που τραγούδησε την ζωή, όσο και τον θάνατο σαν αναπόσπαστο κομμάτι της. Γι’ αυτό διάλεξα να γράψω αυτά τα λίγα λόγια γι’ αυτόν. Η ποίησή του είναι γεμάτη από έρωτα για τη φύση, τ’ ανθρώπινα πάθη, τη γυναίκα, το θάνατο. Το θάνατο που μιλούσε πολύ συχνά γι’ αυτόν καθώς και για τον δικό του θάνατο σαν να προέβλεπε τι θα συμβεί. Κάποτε είχε γράψει: Ο ποταμός Γουαδαλκιβίρ έχει τα γένια του άλικα έχει η Γρανάδα, δυό ποτάμια το ‘να είναι δάκρυα και τ’ άλλο αίμα………..

Τρία εκατομμύρια άτομα σκοτώθηκαν στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, που προκάλεσε το πραξικόπημα του φασίστα στρατηγού Φράνκο. Ανάμεσα σ’ αυτούς και ο ποιητής. Όπως ο εμφύλιος συμβόλισε τον αγώνα των ανθρώπων, των κινημάτων, των ταξικών συγκρούσεων για ένα δικαιότερο κόσμο έτσι και ο θάνατος του ποιητή συμβόλισε τη θυσία για ανώτερα ιδανικά και το δίκιο των καταπιεσμένων. Τα ποιήματά του έγιναν σύμβολο αντίστασης στο φασισμό.

Στην αυτοβιογραφία του λέει πως το πρώτο ποίημα που έγραψε ήταν όταν σαν παιδί ήταν άρρωστος από μια αρρώστια του λαιμού και δεν μπορούσε να μιλήσει. Όταν είδε τον εαυτό του στον καθρέφτη, το πρησμένο του πρόσωπο τότε έγραψε το πρώτο του χιουμοριστικό ποίημα παρουσιάζοντας τον εαυτό του με τον χοντρομπαλά σουλτάνο του Μαρόκου Μουλέι Χαβίζ. Από την αυτοβιογραφία του παρμένο και το επόμενο : « Η ζωή του ποιητή στη Γρανάδα, μέχρι τα 1917, είναι αποκλειστικά αφιερωμένη στη μουσική. Αφού δώσει μερικά κοντσέρτα, ιδρύει την Εταιρεία Μουσικής Δωματίου, πράγμα που έγινε αφορμή ν΄ακουστούν τότε για πρώτη φορά στη Ισπανία, τα κουαρτέτα όλων των κλασικών. Μετά το θάνατο του μουσικοδιδασκάλου του και επειδή οι γονείς του δεν τον άφηναν να πάει στο Παρίσι να συνεχίσει τις σπουδές του , ο Λόρκα έστρεψε όλη τη δημιουργική του και γεμάτη πάθος ανησυχία του στην ποίηση. Αφού πρώτα δημοσίευσε το « Εντυπώσεις και τοπία», ακολούθησαν πολλά ποιήματα που, μερικά συγκεντρώθηκαν στο «Βιβλίο ποιημάτων» και άλλα χάθηκαν. Από κει και πέρα, ο Λόρκα συνέχισε τη ζωή του σαν ποιητής. Ο αθιγγανισμός αποτελεί ένα μόνο από τα πάμπολλα θέματά του, ίσως όχι τόσο θεμελιακό, αλλά σίγουρα εξαιρετικά επίμονο. Το «Romancero Gitano» σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία, γιατί εδώ ο ποιητής χρησιμοποιεί το ύφος της romance και χειρίζεται ένα θέμα της γενέτειράς του.»

Φυσικά και πριν τον Lorca είχε χρησιμοποιηθεί το ύφος της romance και από άλλους ποιητές αλλά ο Λόρκα την πλούτισε επηρεασμένος από τους Γάλλους Υπερρεαλιστές, δίνοντάς της μια άλλη διάσταση.. Τραγική σύμπτωση είναι πως το τελευταίο βιβλίο που τύπωσε ήταν το «Θρήνος για τον Ιγνάτιο Σάντσες Μεχίας » , ένας εκπληκτικός λυρικός επιτάφιος για το θάνατο του φίλου του. Το 1936 τον βρήκε στη Γρανάδα τη γενέτειρά του, μια πόλη εκπληκτικής ομορφιάς, όταν στις 18 Ιουλίου ξέσπασε ο εμφύλιος.Στην αρχή κρυβόταν στο σπίτι ενός φίλου του, πιστεύοντας ότι δεν θα υποπτεύονταν την κρυψώνα του. Δυστυχώς όμως κατά την απουσία του φίλου του τον συνέλαβαν και όσες προσπάθειες κι αν έκανε ο φίλος του δεν μπορεί να τον ελευθερώσει. Στις 19 Αυγούστου τον εκτέλεσαν μαζί με άλλους συγκρατούμενούς του, σε μια ερημική τοποθεσία έξω από τη Γρανάδα. Θάφτηκε σ’ ένα ομαδικό τάφο σε άγνωστη τοποθεσία.ήταν μόλις τριάντα επτά χρονών.

Ο Λόρκα ήταν άνθρωπος προοδευτικός. Από το χωριό του και την παιδική του ηλικία ερχόταν σ’ επαφή με τα παιδιά του χωριού και έβλεπε την φτώχεια και την αθλιότητα. Στην πολιτική και στους κοινωνικούς αγώνες πήρε θέση στο πλευρό των εργαζομένων και καταπιεσμένων. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι μπήκε στο μάτι του φασίστα Φράνκο. Ο ίδιος λέει : «Πολλές φορές όταν βλέπω τι συμβαίνει στον κόσμο ,αναρωτιέμαι: Γιατί γράφω; Και όμως χρειάζεται η δουλειά. Να δουλεύουμε και να βοηθάμε. Να δουλεύουμε έστω κι αν στοχαζόμαστε πως η δουλειά μας είναι μάταιη. Να δουλεύουμε για διαμαρτυρία. Γιατί η εσωτερική μας παρόρμηση θα ήταν κάθε μέρα να κραυγάζουμε στον κόσμο πως είναι γεμάτος αδικίες και κάθε είδους αθλιότητες. Διαμαρτύρομαι, διαμαρτύρομαι,διαμαρτύρομαι.» Καταδικάζει το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη» Στην δραματική αυτή στιγμή του κόσμου ,ο καλλιτέχνης πρέπει να κλαίει και να γελάει με τους ανθρώπους. Σε ερώτηση τι σκέφτεται για την μετά θάνατο ζωή λέει: «Θέλω να είμαι καλός. Η ποίηση εξυψώνει. Κι όταν είμαι καλός και στο γάιδαρο και στο σοφό, πιστεύω πως αν υπάρχει κάτι μετά θάνατο, θα έχω τη χαρούμενη έκπληξη να βρεθώ εκεί. Όμως ο πόνος του ανθρώπου και η αδικία που εξακολουθεί να υπάρχει στον κόσμο, μου απαγορεύουν σαν άνθρωπο γνωστικό και σκεπτόμενο, να μετακομίσω το σπίτι μου στ’ άστρα.» Δοκίμασε τις δυνάμεις του και στη δραματουργία. Τα έργα του αποτελούν διαλογικές αναπτύξεις ποιημάτων του,μια εκπληκτική σύζευξη του συμβολικού με το πραγματικό στοιχείο. Στο αριστούργημά του το «σπίτι της ΜΠΕΡΝΆΝΤΑ ΆΛΜΠΑ» μια σχεδόν φωτογραφική απεικόνιση του σεξουαλικού συντηρητισμού, του ισπανικού χωριού, η μάνα Μπερνάντα Άλμπα ταυτίζεται με την έννοια της υπεράσπισης του καταστροφικού συντηρητισμού, τραγικό θύμα της μισαλλοδοξίας του ασφυκτικού της περιβάλλοντος. Θα πρέπει ν’ αναφέρουμε και την ίδρυση της la Barraca ενός περιοδεύοντος θιάσου με σκοπό να παρουσιάζει θεατρικά στα χωριά, σε μια προσπάθεια θεατρικής μόρφωσης του κόσμου της επαρχίας. Άλλα έργα του είναι η «Γέρμα», «η θαυμαστή μπαλωματού», «Δόνια Ροζίτα», «Ματωμένος γάμος», «σαν περάσουν πέντε χρόνια».

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ: Αν πεθάνω, άσε το μπαλκόνι ανοιχτό. Το αγοράκι τρώει πορτοκάλια (απ’ το μπακόνι μου το βλέπω) Ο θεριστής θερίζει το στάρι. (τον ακούω απ’ το μπαλκόνι μου) Αν πεθάνω , άσε το μπαλκόνι ανοιχτό.

ΣΕΡΕΝΑΤΑ (Αφιέρωμα στον Λόπε ντε Βέγκα) Στου ποταμιού τις όχθες βρέχεται η νύχτα και στα στήθια της Λολίτας πεθαίνουν τα κλαριά από αγάπη. Πεθαίνουν τα κλαριά από αγάπη. Η νύχτα τραγουδάει γυμνή πάνω απ’ τις γέφυρες του Μάρτη πλένει η Λολίτα το κορμί της μ’ αρμυρό νερό και νάρδους. Πεθαίνουν τα κλαριά από αγάπη Η νύχτα η καμωμένη από γλυκάνισο κι ασήμι λάμπει πάνω στις σκεπές Ασήμι από ρυάκια και καθρέφτες Γλυκάνισο των άσπρων μηρών σου. Πεθαίνουν τα κλαριά από αγάπη.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ Αύγουστος αντικριστά η ζάχαρη και τα ροδάκινα. Κι ο ήλιος το απομεσήμερο κουκούτσι σε καρπό. Φυλαει προσεχτικά το καλαμποκίσιο στάχυ το γέλιο του σκληρό και κίτρινο. Αύγουστος Μαύρο ψωμί τρώνε τα παιδιά κι υπέροχο φεγγάρι.

Ο ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Για τους Εβραίους τα δεινά ξεκίνησαν από τον 11ο αιώνα και εντάθηκαν τον 15ο. Οι Σταυροφορίες συνοδεύονταν πάντα από πογκρόμ εις βάρος τους, ενώ η Ιερά Εξέταση τους αποδεκάτισε. Να σημειωθεί πως εκδιώχθηκαν από ευρωπαϊκές χώρες τουλάχιστον δεκαπέντε φορές. Κάποιες φορές, δε, διώχνονταν και στη συνέχεια τους καλούσαν πάλι πίσω (τρανό παράδειγμα αυτό που συνέβαινε στην Αγγλία και τη Γαλλία), καθώς τους είχε ανάγκη η τοπική οικονομία.

Ωστόσο, αυτό που πραγματώθηκε στην Ισπανία το 1492 ήταν μια άνευ όρων εκρίζωση του εβραϊκού στοιχείου από τη χώρα. Οσοι έμειναν αναγκάστηκαν να ασπαστούν τον Καθολικισμό δίχως αυτό, πάντως, να τους σώσει. Περιουσίες δημεύτηκαν, άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, ενώ οι Ιεροεξεταστές έριχναν την ρομφαία τους κατά των Εβραίων αδιακρίτως. Τα πρώτα πογκρόμ του 1391 ήταν ένα προμήνυμα, καθώς εντάθηκαν στη συνέχεια. Ο γάμος της Ισαβέλλας της Καστίλης με τον Φερδινάνδο της Αραγονίας ήταν το μοιραίο γεγονός για τους Εβραίους. Ήταν αυτοί που καθιέρωσαν την Ιερά Εξέταση με αποτέλεσμα τα βασανιστήρια να μπουν στην ημερήσια διάταξη. Φυσικά, οι Εβραίοι αποτέλεσαν τα σταθερά θύματα αυτής της απάνθρωπης διαδικασίας.

Auto-da-fé. Οι προσήλυτοι διέσχιζαν σε πομπή την πόλη και οδηγούνταν μπροστά στους δικαστές. Συχνά, ακόμα κι αυτοί που δήλωναν μετάνοια ρίχνονταν ζωντανοί στην πυρά.

Η λυσσαλέα «μάχη» κατά των Εβραίων ολοκληρώθηκε με το Διάταγμα της Αλάμπρα, το 1492, όπου δόθηκε στους Εβραίους μια ελάχιστη χρονική προθεσμία ώστε να εγκαταλείψουν τα ισπανικά εδάφη. Υπολογίζεται ότι το δρόμο της εξορίας πήραν περίπου 180.000 Εβραίοι, από τους οποίους 20.000 πέθαναν στη διαδρομή, ενώ περίπου 50.000 βαπτίστηκαν αναγκαστικά και παρέμειναν στην Ισπανία. Σχετικά πρόσφατα, το 2014, η τότε κυβέρνηση Ραχόι ψήφισε νόμο που επέτρεπε στους απόγονους των διωγμένων να αποκτήσουν διπλή υπηκοότητα ως αντιστάθμισμα για τα ντροπιαστικά γεγονότα του παρελθόντος. Φευ, το παράδειγμα της Ισπανίας ακολούθησε λίγο μετά και η Πορτογαλία κλείνοντας κάθε είσοδο στους Εβραίους. Ήταν η στιγμή όπου η Ιβηρική Χερσόνησος έδιωξε μαζικά τους Εβραίους. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία Η ακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία δέχθηκε αρχικά ως δώρο την έλευση των Εβραίων, καθώς είχε ανάγκη την τεχνογνωσία και τις δεξιότητές τους. Φυσικά η ενσωμάτωση δεν ήταν εύκολη, ούτε ανώδυνη. Υπήρξαν αντιπαραθέσεις με άλλους Εβραίους, ειδικά εκείνους που διέμεναν ήδη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Σεφαραδίτες (το όνομά τους στα εβραϊκά σημαίνει Ισπανία) θεωρούσαν τους εαυτούς τους ανώτερους, με αποτέλεσμα να συσπειρώνονται έναντι άλλων εβραϊκών κοινοτήτων. Οι αντιπαραθέσεις με τους ντόπιους Ρωμανιώτες που ήταν οι παλαιοί Εβραίοι της περιοχής ήταν χαρακτηριστικό δείγμα της δυναμικής των σχέσεων που είχε αναπτυχθεί εντός της Αυτοκρατορίας. Πάντως, ενώπιον του νόμου οι εβραϊκές ομάδες αποτελούσαν μια θρησκευτική κοινότητα.

Να σημειωθεί ότι τόσο οι Εβραίοι όσο και οι Έλληνες τελούσαν υπό την προστασία του σουλτάνου. Η αρχική φάση ανεκτικότητας που επέδειξε η Αυτοκρατορία άρχισε να φθίνει, καθώς ανέβαινε ο θρησκευτικός φανατισμός. Όταν η Αυτοκρατορία έφτασε στο έσχατο σημείο διάλυσης, οι Εβραίοι αντιμετώπισαν ουκ ολίγα προβλήματα. Στο βιβλίο γίνεται αναφορά για τις διακρίσεις και τους περιορισμούς που υφίσταντο οι Εβραίοι σε σχέση με τους Έλληνες (λιγότερες είναι η αλήθεια), ενώ οι πρώτοι δεν είχαν θέμα με τον περιορισμό της θρησκευτικής λατρείας. Το σίγουρο είναι, πάντως, ότι η συνύπαρξη τριών θρησκευτικών κοινοτήτων δεν ήταν εύκολη. Οι εντάσεις μεταξύ τους κορυφώνονταν είτε για θρησκευτικούς είτε για εμπορικούς λόγους (διόλου αμελητέοι). Η Θεσσαλονίκη μπήκε στο «κάδρο» της Ιστορίας πολύ νωρίς για τους Εβραίους. Υπάρχουν καταγραφές του 1500 που γίνεται σαφές πως μετά τον διωγμό από την Ισπανία ιδρύθηκαν στην πόλη εβραϊκές κοινότητες με πολλούς ραβίνους. Ιδιαιτέρως οι σχέσεις τους με τους Έλληνες δεν ήταν πάντα αγαστές, καθώς στο επίκεντρο της έντασής τους βρισκόταν η Ιερουσαλήμ, ενώ δεν έλειψαν και οι κατηγορίες από την πλευρά των Ελλήνων ότι οι Εβραίοι τάχθηκαν με το μέρος του Τούρκου κατακτητή κατά τον 18ο αιώνα, τότε που άρχισε να φουντώνει ο ελληνικός εθνικισμός. Η Θεσσαλονίκη μπήκε στο «κάδρο» της Ιστορίας πολύ νωρίς για τους Εβραίους. Υπάρχουν καταγραφές του 1500 που γίνεται σαφές πως μετά τον διωγμό από την Ισπανία ιδρύθηκαν στην πόλη εβραϊκές κοινότητες με πολλούς ραβίνους. Οι Σεφαραδίτες επέλεγαν πόλεις που ήταν οικονομικά ανεπτυγμένες ή βρίσκονταν σε φάση ανάπτυξης. Στη Θεσσαλονίκη βρήκαν μια πόλη άδεια από Εβραίους. Από την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα, η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε ταχύτατα σε πόλη με πλειονότητα εβραϊκού πληθυσμού. Ήδη, στο πρώτο μέρος του 18ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι περιηγητές εκτιμούσαν τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης σε περίπου 25.000 ψυχές, αν και είναι πιθανό να ήταν περισσότεροι από τους επίσημα καταγεγραμμένους. Τι συνέβη, λοιπόν, μέσα σε διάστημα 500 ετών και το εβραϊκό στοιχείο άρχισε να φθίνει; Στα τέλη του 19ου αιώνα η ροή των μεταναστών προς την πόλη σταμάτησε, ενώ στις αρχές του 20ου υπήρξαν μεταναστευτικά κύματα από τη Θεσσαλονίκη προς έτερους προορισμούς.

Η πρώτη αφορμή δόθηκε το 1908 όταν το οθωμανικό σύνταγμα υποχρέωνε όλους τους Οθωμανούς υπηκόους, ανεξαρτήτως θρησκείας ή εθνότητας, να καταταγούν στον στρατό. Τότε καταγράφηκαν σημαντικές ροές μεταναστών προς την Αμερική. Το δεύτερο κύμα ήρθε με την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος. Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, αρκετοί Εβραίοι (μεταξύ αυτών κάμποσοι επιφανείς) έφυγαν με προορισμό τη Δυτική Ευρώπη ή την Παλαιστίνη. Με την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την κατάργηση της αργίας του Σαββάτου, χιλιάδες εύποροι Εβραίοι αναχώρησαν για την Ιταλία, τη Γαλλία και την Παλαιστίνη. Ο εμπρησμός της συνοικίας Κάμπελ επέτεινε το μεταναστευτικό κύμα. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘30, περίπου 15.000 Εβραίοι εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη με τελικό προορισμό την Παλαιστίνη.

Στην Kατοχή, το Νοσοκομείο Χιρς κάλυπτε τις ανάγκες του γερμανικού στρατού. Μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκε από αγγλικές στρατιωτικές μονάδες και στη συνέχεια από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό. Σήμερα αποτελεί ένα από τα κτήρια του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης Φυσικά, στη συνέχεια ενέσκηψε στην Ευρώπη η βαριά ασθένεια του ναζισμού που οδήγησε στον απηνή διωγμό των Εβραίων. Όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν ήταν πλέον ασφαλείς σε καμία ευρωπαϊκή χώρα. Φευ, όσοι Σαλονικιοί Εβραίοι παρέμειναν στην πόλη υπέγραψαν, εν αγνοία τους, συμβόλαιο με τον θάνατο. Η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδας οδηγήθηκε σύσσωμη σχεδόν στο Άουσβιτς: από τις 56.000 ψυχές επέζησαν μόλις 1.950. Συνολικά εκτιμάται πως μόλις 10.000 Έλληνες Εβραίοι κατάφεραν να σωθούν εκείνα τα «μαύρα» χρόνια του ναζισμού. Συνολικά εκτιμάται πως μόλις 10.000 Έλληνες Εβραίοι κατάφεραν να σωθούν εκείνα τα «μαύρα» χρόνια. Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός έσβησε, αλλά όσοι Σεφαραδίτες επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και τις διώξεις εντάχθηκαν οργανικά στην επαγγελματική και κοινωνική ζωή της χώρας, κουβαλώντας πάντα το τραύμα που άφησε πάνω τους ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Το βιβλίο κάνει εκτενή αναφορά και στην παρουσία των Σεφαραδιτών στην Κωνσταντινούπολη (το άλλο μεγάλο κέντρο που επέλεξαν να ριζώσουν). Γίνεται λεπτομερής αναφορά για το πώς οργανώθηκαν σε κοινότητες, τις σχέσεις τους με τους Ασκεναζίτες (τους Εβραίους έρχονταν από την Κεντρική Ευρώπη), οι οποίες δεν ήταν πάντα αγαστές, την απονομή της δικαιοσύνης που ήταν ένα από τα εμφανέστατα σημάδια αυτονομίας της εβραϊκής κοινότητας, αλλά και το χαράτσι που όφειλαν να δίνουν στην κεντρική διοίκηση. Γίνεται, επίσης, μνεία για την πατριαρχική δομή της κοινωνίας των Σεφαραδιτών, τον ρόλο των συναγωγών (γίνεται ειδική αναφορά στις σημαντικότερες), το πώς διακοσμούσαν τα σπίτια τους (λιτή έως φτωχική πρόσοψη και πλούσιος διάκοσμος έτσι ώστε να μην προκαλούν), η συμβίωσή τους στους μαχαλάδες της Πόλης, τα ρούχα που φορούσαν έως και την κουζίνα τους. Οι Σεφαραδίτες έφεραν στην Αυτοκρατορία την πείρα και τις δεξιότητές τους ιδιαιτέρως στο χώρο του εμπορίου, ενώ οι Εβραίοι της Καστίλης εισήγαγαν το μετάξι μετατρέποντάς το σε βιομηχανία. Ως εκ τούτου, οι Σεφαραδίτες της Πόλης ευδοκίμησαν ως έμποροι ή μεσίτες, ενώ υπήρξαν και οι Εβραίοι της Αυλής που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με τον μεγάλο βεζίρη κι άλλους υψηλόβαθμους αξιωματούχους (κυρίως γιατροί και πρεσβευτές). Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός στηρίχθηκε στη γλώσσα του, την οποία διατήρησε ενισχύοντας έτσι την ιστορική μνήμη. Εύπορες οικογένειες άνοιξαν βιβλιοθήκης, ενώ υποστηρίζονταν έμπρακτα οι εξέχοντες διανοούμενοι. Ο σεφαραδίτικος πολιτισμός στηρίχθηκε στη γλώσσα του, την οποία διατήρησε ενισχύοντας έτσι την ιστορική μνήμη. Εύπορες οικογένειες άνοιξαν βιβλιοθήκης, ενώ υποστηρίζονταν έμπρακτα οι εξέχοντες διανοούμενοι. Στη σεφαραδίτη διασπορά στις χώρες του Ισλάμ, ένα από τα ενωτικά στοιχεία ήταν η ισπανοεβραϊκή γλώσσα, ενώ σημαντική θέσ κατείχει η ρομάνσα (παλαιά παραμύθια που οι γιαγιάδες έλεγαν στα εγγόνια τους), σώζοντας έτσι ένα σημαντικό μέρος της προφορικής παράδοσης των Σεφαραδιτών. Ένα σημαντικό κεφάλαιο στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, από τα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν η σιωνιστική ιδεολογία, αν και υπήρξαν και περισσότερο φιλελεύθερες και μαρξιστικές φωνές που τάσσονταν είτε υπέρ της ενσωμάτωσης ή της δημιουργίας μιας νέας τάξης πραγμάτων και όχι της δημιουργίας ενός αμιγώς εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη ή κάπου αλλού. Στη Θεσσαλονίκη, πάντως, αναπτύχθηκαν πολλές σιωνιστικές οργανώσεις, ενώ η Σιωνιστική Ομοσπονδία έγινε ο σημαντικότερος παράγοντας της κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, σε όλα τα στρώματα του εβραϊκού πληθυσμού.

Ο μύλος Αλλατίνι ιδρύθηκε το 1897. Το 1912 δημιουργήθηκε αρτοποιείο που παρήγαγε 80.000 οκάδες ψωμιού τη μέρα. Την άνοιξη του 1908 ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ερχόμενος από τη Βουλγαρία, ίδρυσε το σεφαραδίτικο σοσιαλιστικό κίνημα, τη στιγμή μάλιστα που στη Θεσσαλονίκη υπήρχε αναβρασμός λόγω της επανάστασης των Νεότουρκων. Ενα ακόμη σημαντικό γεγονός ήταν η άφιξη του Νταβίντ Μπεν Γκουριόν (πρώτος πρωθυπουργός του κράτους του Ισραήλ) στη Θεσσαλονίκη το 1911, προσπάθησε να συγκροτήσει μια πολιτική δύναμη που θα εκπροσωπούσε τους Εβραίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά το σχέδιό του δεν στέφθηκε με επιτυχία. Ωστόσο, οι Εβραίοι ήταν φορείς σοσιαλιστικών ιδεών. Υπήρξαν μοχλοί των κοινωνικών διεργασιών τα κατοπινά χρόνια, αν και η ιδεολογική τους ταύτιση μ’ αυτές τις ιδέες υπήρξε και η βασική αιτία διωγμών και κατηγοριών εις βάρος τους. Τούτο το σημείωμα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συμπεριλάβει τον πλούτο των δεδομένων που παρατίθεται στο βιβλίο. Είναι πολλά, αναλυτικά (η έκδοση περιλαμβάνει και πλήθος φωτογραφιών) και δίδουν μια πλήρη εικόνα για την πορεία των Σεφαραδιτών από αιώνα σε αιώνα κι από τόπο σε τόπο. Πρόκειται για μια εξαιρετική έκδοση που βοηθάει τα μάλα όλους μας να κατανοήσουμε πώς κινήθηκαν οι δυνάμεις της Ιστορίας μέσα στους αιώνες και πώς αυτές, αρκετές φορές, λειτούργησαν ως μυλόπετρες εις βάρος των Σεφαραδιτών. Μια τέτοια συνειδητοποίηση στις μέρες μας είναι άκρως σημαντική, καθώς διαλύει τις βλαβερές συνέπειες των χρόνιων στερεοτύπων.

Η ΦΙΛΟΑΓΓΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Η αυτοκρατορική δομή του οθωμανικού κράτους που περιλάμβανε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, συνοδευόμενη από την οικουμενική ιδεολογία τόσο της μουσουλμανικής όσο και της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας, ήταν το ακριβώς αντίθετο του εθνικού κράτους και της αντίστοιχης ιδεολογίας. Δεν διαμόρφωναν, δηλαδή, ούτε καν τις πλέον υποτυπώδεις πρωτο-εθνικές αναπαραστάσεις. Το κατ’ εξοχήν κοινωνικό θεμέλιο της εθνικιστικής ιδεολογίας, ο αστικός πληθυσμός, ήταν ισχνός στην Οθωμανική αυτοκρατορία και συχνά διάσπαρτος στα κέντρα της διεθνούς αγοράς. Ο πληθυσμός των χωρικών της υπαίθρου, αυτή η συντριπτική πλειονότητα των πληθυσμών της οθωμανικής επικράτειας, λειτουργούσε με τον δημοσιονομικό κανόνα της εποχής που συνοψιζόταν στο ότι σε κάθε οικογένεια αναλογούσε και ένας κλήρος γης. Ο κανόνας αυτός περιθωριοποιούσε το αγροτικό ζήτημα, ιδίως κατά τη διάρκεια της επανάστασης, καθιστώντας τη συμμαχία μεταξύ των επαναστατημένων ελίτ και των επαρχιακών πληθυσμών ισχνή και μάλλον ευκαιριακή.

Η Ελληνική Επανάσταση είχε έντονη την κοινωνική διάσταση από την αρχή γιατί είχε πολλά ριζοσπαστικά στοιχεία. Παραλίγο να μετατραπεί και σε πιο καθαρόαιμα κοινωνική επανάσταση το 1823. Αλλά η εμφύλια σύγκρουση που ακολούθησε είχε περισσότερο παραδοσιακές παρά πρώιμα ταξικές, όπως φάνηκε στην αρχή, διαστάσεις. Οι Ελληνες επαναστάτες όταν εξεγέρθηκαν δεν αποτελούσαν παρά μια μικρή ομάδα, συνασπισμός κοινωνικά ετερογενών ελίτ στο πλαίσιο μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Η μεγάλη γεωγραφική διασπορά τους και οι μάλλον ισχνές εσωτερικές κοινωνικές συμμαχίες οδήγησαν γρήγορα τις ηγετικές ομάδες της επανάστασης στη σύμπηξη ποικίλων προνομιακών σχέσεων με μεγάλες δυνάμεις. Από το 1825, τότε που η επανάσταση άρχιζε να καταρρέει εμφανώς, συζητούνταν πλέον όλες οι εκδοχές προκειμένου να μη χαθούν εντελώς οι επιτυχίες της πρώτης επαναστατικής περιόδου: μια μικρή ηγεμονία υπό Ρώσο ή Γάλλο πρίγκιπα, μια συνθηκολόγηση με τους Οθωμανούς που θα άφηνε τον Μοριά ως ημιανεξάρτητο κρατίδιο, μια λύση σερβικού τύπου που θα άφηνε τον Μοριά υπό την κοινή προστασία της Πύλης και μιας μεγάλης δύναμης, και ακόμη μια σκέτη συνθηκολόγηση, «προσκύνημα». Όλες οι λύσεις που προτείνονταν την περίοδο της ήττας είχαν τα κοινά χαρακτηριστικά ότι συρρίκνωναν δραστικά την επικράτεια που έλεγχε η τουρκική Διοίκηση και εξάλειφαν σχεδόν πλήρως το πολιτικό και ιδεολογικό πρόταγμα συγκρότησης ανεξάρτητου εθνικού κράτους.

Τότε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, αντιλαμβανόμενος την αλλαγή της πολιτικής στρατηγικής της Μεγάλης Βρετανίας, συντάσσει την περίφημη «δήλωση υποτέλειας» προς τη Μεγάλη Βρετανία.

"Σας προσφέρουμε διαρκή συμμαχία αν σώσετε την ελληνική επανάσταση".

Αυτή είναι η πολιτική πρότασή του προς την κατ’ εξοχήν φιλελεύθερη δύναμη της εποχής, την οποία συνυπέγραψαν εξαναγκασμένοι ή αυτοβούλως και άλλοι Ελληνες ηγέτες. Η ελληνική επανάσταση είχε ήδη τύχει μιας οιονεί διεθνούς αναγνώρισης από τα δύο δάνεια που είχε εξασφαλίσει στο κέντρο της διεθνούς χρηματαγοράς, στο City, επίσης είχε κυριολεκτικά ξεσηκώσει τους Ευρωπαίους ομοϊδεάτες και είχε, επιπλέον, περιβληθεί ηρωικό χαρακτήρα επειδή πολεμούσαν λίγοι ενάντια σε μια ακόμα ισχυρή αυτοκρατορία που επιπλέον εθεωρείτο η πλέον σκοταδιστική της εποχής της. Τότε επιστρατεύτηκαν σύμβολα, δίκτυα αλληλεγγύης και πολιτικός εκβιασμός στην υπηρεσία της διάσωσης της εθνικής ιδέας. Εκβιασμός, επειδή η περίφημη αυτή επιστολή του Μαυροκορδάτου προς τον υπουργό Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας υπονοούσε πως, αν δεν ήταν αυτή η δύναμη που θα στήριζε την ελληνική επανάσταση, θα μπορούσε να είναι μια άλλη.

Η στρατηγική αυτή σύλληψη περιλάμβανε και μια ακόμη κίνηση, σχετική με τον εσωτερικό συσχετισμό αυτή: τη δράση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην Πελοπόννησο ενάντια στους «προσκυνημένους» στον Ιμπραήμ. Ετσι πολιτικά γινόταν σαφές προς κάθε κατεύθυνση πως, παρά τις συντριπτικές ήττες που είχε υποστεί ήδη, η ελληνική επαναστατική ηγεσία δεν είχε σκοπό να εγκαταλείψει τους στόχους της. Οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις εκμεταλλεύονταν την ανάγκη της Ελλάδας να αντλήσει για τις ανάγκες της τμήματα της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων, το οποίο είχαν εγγυηθεί συλλογικά, για να ασκήσουν πιέσεις. Η Γαλλία πρώτη αρνήθηκε την εγγύησή της με το επιχείρημα ότι η Ελλάδα κινδύνευε να εκβαυαριστεί, ότι η Κυβέρνησή της έπρεπε να έχει εθνικό χαρακτήρα, ότι τα δημόσια έξοδα ήταν υπέρογκα κυρίως για τη συντήρηση του στρατού, ότι το ταξίδι του Λουδοβίκου στην Αθήνα θα επιβάρυνε ακόμη περισσότερο την κατάσταση, μιας και δημιουργούσε την υπόνοια στενότερης ακόμη πρόσδεσης της Ελλάδας με τη Βαυαρία. Ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να διασκεδάσει αυτή την εικόνα τονίζοντας στον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Πετρούπολη βαρόνο Barante ότι ως προς τα οικονομικά ακόμη και ο παραλληλισμός με το βασίλειο της Βυρτεμβέργης που είχε την ίδια περίπου εδαφική έκταση με την Ελλάδα, δεν ήταν ορθός, γιατί ένα νεοπαγές κράτος χρειαζόταν περισσότερα χρήματα για να κινηθεί. Πρόσθεσε, επίσης, ότι οι υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες με την αποστολή των Βαυαρών θα είχαν αποφευχθεί αν παρέμενε το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα στην Πελοπόννησο, όπως είχαν ζητήσει οι Έλληνες. Ως προς τον κίνδυνο του «Βαυαρισμού», ο Μαυροκορδάτος αντιπαρέθετε τις διαβεβαιώσεις σ’ αυτόν του ίδιου του Λουδοβίκου: «Δεν επιθυμεί να Βαυαρισθή η Ελλάς, ούτε δε να Γαλλισθή –η Ελλάς πρέπει να είναι ανεξάρτητος». Αυτήν τη de factο κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για να οργανώσει πολιτικά το νέο κράτος (στην Επίδαυρο) και να το τοποθετήσει γεωπολιτικά στη Δύση.

Ο Μαυροκορδάτος αντιλαμβανόταν πόσο πιο ελεύθερη θα ήταν η Ελλάδα αν θα μπορούσε να συνάπτει δάνεια χωρίς ξένες εγγυήσεις και χωρίς επομένως τις συνακόλουθες εξαρτήσεις, όπως οδυνηρά φάνηκαν στην περίπτωση της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων. Ενθάρρυνε, λοιπόν, τα σχέδια για την ίδρυση Τράπεζας στην Ελλάδα, ώστε να περιοριστεί η τοκογλυφία και να διατεθούν κεφάλαια για οικονομικές δραστηριότητες. Παρακίνησε τον Eichthal να συμμετάσχει στη σχεδιαζόμενη σύσταση Τράπεζας από τον αγγλικό οίκο Wright και χρησιμοποίησε τη φιλία του με τον Γεώργιο Σίνα για να τον παρωθήσει να αναλάβει μια παρόμοια προσπάθεια. Τα "σινάφια" της αστικής τάξης ήδη συνασπίζονταν σε καθοριστικό βαθμό.

Σε ό,τι αφορά τη μεταστροφή του υπέρ της βασιλείας, φαίνεται ότι ο Μαυροκορδάτος πίστεψε ότι προείχε, μετά τα όσα ακολούθησαν τη δολοφονία του Καποδίστρια, η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, ενώ η μορφή που θα λάμβαναν οι θεσμοί, η διαμόρφωση δηλαδή ενός θεσμικού πλαισίου συνταγματικής μοναρχίας, θα μπορούσε να διευθετηθεί σε δεύτερο χρόνο, με την προϋπόθεση ότι στο μεσολαβούν διάστημα θα διαμορφώνονταν οι προϋποθέσεις μιας ευνομούμενης πολιτείας. Το Σύνταγμα, σε διπλωματικό επίπεδο, θα το υπερασπιστεί μόνον ο Σπυρίδων Τρικούπης. Η αλλαγή των συνταγματικών θέσεων του Μαυροκορδάτου προς την κατεύθυνση της υπεράσπισης της μοναρχίας μάλλον προέκυψε από την επαφή του με κράτη προηγμένα που δεν είχαν φιλελεύθερους θεσμούς, σε συνδυασμό με την προσδοκία συνταγματικών παραχωρήσεων εκ μέρους του νέου μονάρχη: αυτή η προσδοκία, βεβαίως, διαψεύσθηκε.

Επιπλέον, ο Μαυροκορδάτος προσπαθούσε να αποτρέψει τη διαμόρφωση της αντίληψης, που με την αυξανόμενη ρωσοφοβία στην Αγγλία κέρδιζε έδαφος, ότι η ορθόδοξη Ελλάδα ήταν δυνάμει προνομιακός χώρος της ρωσικής επεκτατικής πολιτικής και επομένως κάθε ενίσχυσή της εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έπρεπε να αποφευχθεί. Αντέστρεφε τη λογική αυτή με το επιχείρημα ότι η ικανοποίηση δίκαιων αιτημάτων της Ελλάδας, όπως η προσάρτηση της Κρήτης μετά τη λήξη της δεκάχρονης κατοχής της από τον επικίνδυνο για την ίδια την Πύλη Μεχμέτ Αλή, θα ήταν τελικά προς όφελος των Τούρκων. Όπως αντιλαμβάνεστε, η πολιτική επιλογή του πρόσφερε προνομιακή σχέση κατά προτεραιότητα στη Μεγάλη Βρετανία ή σε όποια δύναμη θα βοηθούσε τους Ελληνες. Ξεκίνησε με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη η (απελπισμένη στην πραγματικότητα) αντεπίθεση στον Μοριά, με την παράλληλη ενεργοποίηση των πιέσεων των ευρωπαίων φιλελλήνων προς τις κυβερνήσεις τους. Το σχέδιο οδήγησε σε θετική μεταστροφή της Μεγάλης Βρετανίας, συμφωνία των τριών μεγάλων δυνάμεων της εποχής, συγκρότηση του συμμαχικού στόλου και ναυμαχία του Ναυαρίνου. Η ενεργός παρέμβαση των Βρετανών ανοίγει μια περίοδο ανταγωνισμού και πλειοδοσίας, η Ρωσία θα ακολουθήσει και θα είναι αυτή που, τελικώς, θα συντρίψει τους Οθωμανούς το 1829 και θα τους επιβάλει την αναγνώριση του ελληνικού κρατιδίου. Οι Γάλλοι θα μπουν στο παιχνίδι με διάφορους τρόπους, και με το εκστρατευτικό σώμα που θα εκδιώξει τους Αιγύπτιους το 1828. Το Πρωτόκολλο του Ιουλίου 1827 και η Ναυμαχία του Ναβαρίνου θέτουν ένα συμβατικό τέλος στα πολεμικά γεγονότα. Έτσι εγκαινιάζεται η ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού εθνικού κράτους.

"ΟΙ ΛΗΣΤΕΣ" του ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΣΙΛΛΕΡ

Οι ληστές (τίτλος στα γερμανικά: Die Räuber) είναι το πρώτο θεατρικό έργο του Φρίντριχ Σίλλερ. Είναι ένα από τα εμβληματικά έργα του γερμανικού λογοτεχνικού κινήματος Θύελλα και Ορμή (Sturm und Drang). Δημοσιεύθηκε το 1781 και παρουσιάστηκε το 1782 στο Μάνχαϊμ, με μεγάλη επιτυχία. Αρχικά δεν προοριζόταν όχι για θεατρικό, αλλά για δράμα προς ανάγνωση και χωρίζεται σε πέντε πράξεις. Η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από τη σύγκρουση δύο αριστοκρατών αδελφών, του χαρισματικού και επαναστάτη Καρλ και του μικρότερου αδερφού του Φραντς, που συνωμοτεί για να αφαιρέσει τον τίτλο και την κληρονομιά του Καρλ. Το κεντρικό μοτίβο είναι η σύγκρουση μεταξύ λογικής και συναισθήματος και κεντρικό θέμα η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας. Οι ομώνυμες όπερες του Σαβέριο Μερκαντάντε (1836) και του Τζουζέπε Βέρντι (1847) βασίζονται σ' αυτό το δράμα του Σίλλερ.

Επανστατική γραφή ενός νεαρού συγγραφέα - ήταν το πρώτο έργο του Φρίντριχ Σίλλερ - ενάντια στην κοινωνία και τις αδικίες της εποχής του: ο Σίλλερ έγραψε τους "Ληστές" επηρεασμένος από το ρομαντικό κίνημα που είχε ήδη εξαπλωθεί στη Γερμανία. Έτσι, επιστράτευσε σ'αυτό όλα τα χαρακτηριστικά της σχολής: υπερβολικό πάθος, βαθύς ιδεαλισμός, υπερβολικά συναισθήματα, απίθανες καταστάσεις, επιθυμία του ρομαντικού ήρωα για ελευθερία, μελαγχολία, έρωτα, μοναξιά και θάνατο. Ο Σίλλερ εγείρει πολλά ανησυχητικά για την εποχή ζητήματα στο έργο. Αμφισβητεί τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ της προσωπικής ελευθερίας και του νόμου και διερευνά την ψυχολογία της εξουσίας, τη φύση του ηρωισμού και τις ουσιαστικές διαφορές μεταξύ Καλού και Κακού. Επικρίνει έντονα την υποκρισία της κυρίαρχης τάξης και του κλήρου, καθώς και τις οικονομικές ανισότητες της γερμανικής κοινωνίας. Ο συγγραφέας εμπνεύστηκε την υπόθεση μεταξύ άλλων από το έργο Σχετικά με την Ιστορία της Ανθρώπινης Καρδιάς (Zur Geschichte des menschlichen Herzens, 1775) του Κρίστιαν Σούμπαρτ. Χρησιμοποίησε ως πρότυπο τη ζωή ενός διαβόητου Γερμανού ληστή, του Νικόλ Λιστ.

Η δράση διαδραματίζεται στη Γερμανία, τον 18ο αιώνα, μεγάλο μέρος της στο κάστρο του κόμη Μαξιμίλιαν φον Μουρ στη Φραγκονία και διαρκεί περίπου δύο χρόνια. Ο ηλικιωμένος ευγενής έχει δύο πολύ διαφορετικούς γιους: τον Καρλ και τον Φραντς. Ο Καρλ είναι ο πρωτότοκος και αγαπημένος του κόμη. Ο Φραντς περιγράφεται ως άσχημος και παραμελημένος κατά την παιδική του ηλικία. Ως δευτερότοκος, δεν έχει δικαίωμα κληρονομιάς, έτσι σχεδιάζει να οικειοποιηθεί τα δικαιώματα του Καρλ και κρύβει πονηρά τη ζήλεια και την υποκρισία του. Στην αρχή του έργου, ο Καρλ είναι φοιτητής στη Λειψία, όπου ζώντας μια αχαλίνωτη φοιτητική ζωή βυθίστηκε στα χρέη, έτσι γράφει ένα γράμμα στον πατέρα του και ορκίζεται να διορθωθεί, εκφράζοντας την επιθυμία του για συγχώρεση. Εδώ αρχίζει η δράση της τραγωδίας. Ο Φραντς αντικαθιστά το γράμμα του αδερφού του με ένα δικό του: διαβάζει στον πατέρα του ένα κείμενο που φέρεται να έχει γράψει ένας γνωστός τους από τη Λειψία, το οποίο απεικονίζει τον Καρλ ως έκφυλο, δολοφόνο και ληστή. Ο πατέρας τρομοκρατείται τόσο που πείθεται από τον Φραντς να αποδιώξει και να αποκληρώσει τον Καρλ. Ο Καρλ, που ήλπιζε σε μια συμφιλίωση, απελπίζεται και θεωρεί ότι η απόφαση του πατέρα του είναι άδικη, έτσι εγείρεται μέσα του η εξέγερση. Δελεασμένος από κάποιους συντρόφους του, συμφωνεί να ηγηθεί μιας ομάδας ληστών που σκοπός τους είναι να καταπολεμήσουν και να εκδικηθούν τις αδικίες, τις ατασθαλίες και την τυραννία. Μέσα σ' αυτή τη συμμορία, ωστόσο, προκύπτουν εντάσεις, έχουν παρεισφρήσει άτομα που δολοφονούν και βεβηλώνουν για απόλυτη ευχαρίστηση. Ο Καρλ μπαίνει όλο και πιο βαθιά σ' έναν φαύλο κύκλο αδικίας και βίας, που τον εμποδίζει να επιστρέψει στη κανονική του ζωή και τελικά ορκίζεται αιώνια πίστη στους ληστές. Αλλά όταν αθώοι άνθρωποι πεθαίνουν εξαιτίας του και όταν θυμάται την αγαπημένη του μνηστή Αμαλία που βρίσκεται στο πατρικό κάστρο, ο Καρλ αποφασίζει να επιστρέψει στο σπίτι του πατέρα του μεταμφιεσμένος. Εν τω μεταξύ, ο Φραντς έχει αναλάβει δράση. Χρησιμοποιώντας κι άλλα μοχθηρά ψέματα και υπερβολές για τον «άσωτο γιο», καταφέρνει να ραγίσει την καρδιά του πατέρα του και αναλαμβάνει τον τίτλο του νέου κόμη φον Μουρ. Ενισχυμένος από τον νέο του τίτλο και ζηλεύοντας τη σχέση του Καρλ με την Αμαλία, προσπαθεί να την πείσει να τον παντρευτεί. Η Αμαλία, ωστόσο, μένει πιστή στον Καρλ, αρνείται τις προτάσεις του Φραντς και υπερασπίζεται με γενναιότητα τον αρραβωνιαστικό της. Ο Καρλ επιστρέφει στο σπίτι, μεταμφιεσμένος, και βρίσκει το κάστρο πολύ διαφορετικό από το πώς το άφησε. Ο Φραντς συστήνεται ως ο κόμης και ο Καρλ μαθαίνει ότι ο πατέρας τους πέθανε και ο Φραντς πήρε τη θέση του. Σε μια στιγμή που μένει μόνος με την Αμαλία - που δεν τον αναγνωρίζει - μαθαίνει ότι η Αμαλία τον αγαπά ακόμη. Παρά τη μεταμφίεση του Καρλ, ο Φραντς τον υποψιάζεται. Όταν ο Φραντς μαντεύει ποιος είναι κάτω από τη μεταμφίεση, ο Καρλ φεύγει από το κάστρο. Τυχαία, σε ένα κοντινό δάσος, συναντά τον πατέρα του, που τον πίστευε νεκρό, να μαραζώνει σε έναν πύργο από την πείνα και δεν αναγνωρίζει τον αγαπημένο του γιο. Εξοργισμένος, ο Καρλ στέλνει τους ληστές του να εισβάλουν στο κάστρο και να συλλάβουν τον Φραντς. Ο Φραντς βλέπει τους ληστές να πλησιάζουν και αυτοκτονεί πριν τον συλλάβουν. Οι ληστές παίρνουν την Αμαλία από το κάστρο και τη φέρνουν στον Καρλ. Βλέποντας ότι ο Καρλ ζει, η Αμαλία αρχικά χαίρεται. Μόλις ο γέρος κόμης συνειδητοποιεί ότι ο Καρλ είναι ο αρχηγός των ληστών, πεθαίνει από τη θλίψη του. Ο Καρλ προσπαθεί να απομακρυνθεί από τη συμμορία των ληστών αλλά είναι αδύνατον λόγω του απαράβατου όρκου που τον δένει με τους ληστές. Η Αμαλία, όταν συνειδητοποιεί ότι ο Καρλ δεν μπορεί να επιστρέψει κοντά της, τον παρακαλεί να τη σκοτώσει γιατί δεν θέλει να συνεχίσει να ζει χωρίς αυτόν. Με βαριά καρδιά, ο Καρλ εκπληρώνει την επιθυμία της. Καθώς το έργο τελειώνει, ο Καρλ συνειδητοποιεί ότι η τρομοκρατία και η εγκληματική συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτές λύσεις για την ανθρώπινη αδικία, «δύο άνθρωποι σαν εμένα θα κατέστρεφαν ολόκληρη τη δομή του ηθικού κόσμου», και αποφασίζει να παραδοθεί στη δικαιοσύνη.

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ ΑΚΥΛΛΑ ΚΑΡΑΖΗΣΗ:

Οι Ληστές είναι το πρώτο έργο του Schiller και ίσως το λιγότερο γερμανικό. Το έγραψε όταν ήταν 19 χρονών. Στο πρωτόλειο αυτό́ έργο του συνδυάζει το κλασικό μοτίβο της οικογενειακής τραγωδίας με το άλλο μεγάλο δράμα των νεότερων χρόνων: την Επανάσταση. Πέρα από το πρώτο επίπεδο της πλοκής, δηλαδή την αντίθεση δυο αδελφών που φτάνει στα άκρα με όλα τα απαραίτητα χαρακτηριστικά: ραδιουργίες, συκοφαντίες, εξαπατήσεις κλπ., το κύριο και ουσιαστικό θέμα του έργου είναι η εξέγερση που γεννιέται μέσα από μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πορεία ωρίμανσης του ενός από τα δύο αδέλφια, του Karl von Moor. Παρακολουθούμε την σταδιακή εξέλιξή του από έναν ελευθεριακό τρόπο ζωής ως την βίαιη αποκοπή των σχέσεων του με κάθε μορφή εξουσίας. Από την μια ο πύργος, το σπίτι, όπου κατοικεί ο πατέρας, ο ραδιούργος αδελφός Franz Moor και η μνηστή του απόντος αδελφού κι από την άλλη το δάσος, σκοτεινό και μυστηριώδες, καταφύγιο των Ληστών, μιας ετερόκλητης ομάδας ιδεολόγων Ιακωβίνων, τυχοδιωκτών και κοινών κακοποιών. Ο «πολιτισμός», το κάστρο, η πόλη και, έξω απ΄ τα τείχη, η «αγριότητα», το δάσος. Εκτός από τον πλούτο των στοχασμών του Διαφωτισμού, που ξεχειλίζει από το σιλλερικο κείμενο, είναι αδύνατον να μην διακρίνει κανείς την αντιστοιχία με το σήμερα: την ίδια αντίφαση τότε και τώρα μέσα στην καρδιά της σκέψης του Διαφωτισμού: Την παθολογική πολυπλοκότητα των οικογενειακών σχέσεων, και τη μελαγχολία της Επανάστασης.

Μετάφραση: Γιώργος Δεπάστας, Σκηνοθεσία: Ακύλλας Καραζήσης, Σκηνικά: Μαρία Πανουργιά, Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη, Μουσική σύνθεση: Λόλα Τότσιου, Επιμέλεια Ομαδικής Κίνησης: Ηλέκτρα Καρτάνου, Φωτισμοί: Μαριέττα Παυλάκη, Βοηθός Σκηνοθέτη: Μάρα Τσικάρα, Βοηθός Σκηνογράφου & Ενδυματολόγου: Σόνια Καϊτατζή, Βοηθός Σκηνογράφου: Σοφία Θεοδωράκη, Οργάνωση Παραγωγής: Μαριλύ Βεντούρη, Φωτογραφίες: Mike Rafail (That Long Black Cloud) Παίζουν οι ηθοποιοί: Χαρά Γιώτα, Κωστής Καπελλίδης, Φαμπρίτσιο Μούτσο, Γιάννης Σύριος: Ληστές (Σβάιτσερ, Ρόλλερ, Σούφτερλε, Γκριμ) Χρίστος Νταρακτσής: Μόριτς Φωτεινή Τιμοθέου: Σπηλγκεμπερτ Έφη Σταμούλη: Μαξιμίλιαν φον Μορ Γιάννης Τσεμπερλίδης: Φραντς φον Μορ Γιώργος Κολοβός: Καρλ φον Μορ Ρεβέκκα Τσιλιγκαρίδου: Αμάλια Μάρα Τσικάρα: Χέρμαν Ηλέκτρα Καρτάνου: Αφηγήτρια | Περιπλανώμενη Λωξάνδρα Λούκας: Το παιδί (Μαργαρίτα) Μουσικοί επί σκηνής: Αλίκη Μάρδα (βιολοντσέλο), Κατερίνα Ταντανόζη (τρομπέτα)

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΥΡΩΠΑΙΟΥΣ CONQUISTADORES

Padrao dos descubrimientos: Μνημείο των Ανακαλύψεων, Λισαβόνα, Πορτογαλία

Ήδη από τον Μεσαίωνα οι Ευρωπαίοι έμποροι, ακολουθώντας το δρόμο του μεταξιού προς την Κίνα, είχαν σχηματίσει για την Ασία την εικόνα μιας μυστηριώδους και πλουσιότατης περιοχής της γης, Τη φαντασία των Ευρώ παίων είχε εξάψει και το έργο του Μάρκο Πόλο (1254-1324) Βιβλίο των θαυμάτων, στο οποίο ο τολμηρός εξερευνητής αφηγείται με μυθιστορηματικό τρόπο τις εντυπώσεις του από το εικοσαετές ταξίδι του (1271-1291) σε χώρες της Ανατολής.

Η κυριαρχία, όμως, των Οθωμανών Τούρκων στη δυτική Ασία και στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου απέκλεισε τους δρόμους επικοινωνίας με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη, η μεταφορά ασιατικών προϊόντων προς την Ευρώπη.

Παράλληλα ο μονοπωλιακός έλεγχος του εμπορίου των μπαχαρικών στη Μεσόγειο από τους Βενετούς και τους Άραβες και η έλλειψη πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη, καθιστούσαν αναγκαία την αναζήτηση καινούριων δρόμων προς τις χώρες της Ανατολής.

Εξάλλου, η πορεία προς τη διαμόρφωση εθνικών κρατών και ο έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των μοναρχών οδήγησαν τις ευρωπαϊκές χώρες στην ανάληψη πρωτοβουλιών για την ενίσχυση του εμπορίου τους και της οικονομικής τους δύναμης. Μέσα στο πλαίσιο αυτό τα περισσότερα οργανωμένα εξερευνητικά ταξίδια χρηματοδοτήθηκαν άμεσα ή έμμεσα από ηγεμόνες. Η Ισπανία και η Πορτογαλία, εκμεταλλευόμενες και την πλεονεκτική γεωγραφική θέση τους, πρωτοστάτησαν στον τομέα αυτόν.

Τα υπερπόντια ταξίδια διευκολύνθηκαν από την τελειοποίηση των τεχνικών μέσων πλεύσης και προσανατολισμού, της πυξίδας, του αστρολάβου και του πορτολάνου.

Η ουράνια σφαίρα, όπως φιλοτεχνήθηκε στο Ισφαχάν της Περσίας, το 1144 (το πολύτιμο αυτό αντικείμενο εκτίθεται στο μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι).

Γραπτή επιστημονική μελέτη του Πέρση επιστήμονα Νασίρ Αλ Ντιν, όπου εξηγείται η σημαντική χρήση του αστρολάβου.

Το 1269 ο Peter Peregrinus στο βιβλίο του "Epistola de Magnete" έγραψε για "την στηριζόμενη επί αξονίσκου επιπλέουσα βελόνη με γραμμή πίστεως" και λέγεται πως ήταν εφοδιασμένη με υποτυπώδεις διόπτρες για λήψη διοπτεύσεων. Η πιστότητα της σημερινής μαγνητικής πυξίδας ανάγεται όμως στο μόλις πρόσφατο παρελθόν. Πριν από 100 περίπου χρόνια ο Λόρδος Κέλβιν τελειοποίησε την μαγνητική πυξίδα η οποία χρησιμοποιείται σήμερα.

Ο αστρολάβος είναι ένα ιστορικό αστρονομικό όργανο το οποίο χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί και οι αστρονόμοι για την ναυσιπλοΐα και την παρατήρηση του Ήλιου και των αστεριών από τον 3ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 18ο αιώνα μ.Χ., μετά τον οποίο χρησιμοποιήθηκε ένα πιο εξελιγμένο όργανο, ο εξάντας. Χρησιμοποιώντας τον αστρολάβο προέβλεπαν τις θέσεις του ήλιου της σελήνης, των πλανητών των άστρων και των δορυφόρων. Με τη βοήθεια του αστρολάβου είναι δυνατό να βρεθεί η ώρα αν είναι γνωστό το γεωγραφικό μήκος και πλάτος ή αντίστροφα. Η εφεύρεσή του αποδίδεται στον Έλληνα αστρονόμο και μαθηματικό Απολλώνιο τον Περγαίο (πιθανότατα γύρω στο 220 π.Χ.) και λίγο αργότερα στον Ίππαρχο τον 2ο αι. π.Χ. και αρχικά είχε σχήμα σφαίρας (αστρολάβος Ίππαρχου). Αργότερα, τον 8ο με 10ο αι., ο αστρολάβος έλαβε σχεδόν επίπεδη μορφή από τους Άραβες (λέγεται ότι ο πρώτος επίπεδος αστρολάβος φτιάχτηκε τον 8ο αιώνα από τον Πέρση μαθηματικό Fazari) που απαρτιζόταν από έναν κύκλο και ένα κινητό βραχίονα, ο οποίος προσδιόριζε το ύψος των ουράνιων σωμάτων. Από την Ισλαμική Ισπανία, ο αστρολάβος διαδόθηκε στην Ευρώπη τον 11ο αιώνα μ.Χ. και χρησιμοποιήθηκε στην ναυσιπλοΐα μέχρι τον 18ο αι. έως ότου τελικά αντικαταστάθηκε από τον εξάντα.

Ο αστρολάβος αποτελείται από έναν δίσκο, που το εξωτερικό του πλαίσιο υποδιαιρείται σε μοίρες, και σε έναν κανόνα (γωνιόμετρο) που μπορεί να περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του. Πάνω στον δίσκο υπάρχει μια χαραγμένη ακτίνα που καταλήγει στα αντιδιαμετρικά σημεία του 0 των μετρήσεων. Για να μετρήσουν την γωνία μεταξύ δυο αστεριών, τοποθετούσαν με σκόπευση το ένα πάνω στον κανόνα και έστρεφαν τον δίσκο με την ακτίνα ώσπου να συναντήσει το άλλο αστέρι, η γωνία ήταν αυτή που εμφανιζόταν μεταξύ του κανόνα και της ακτίνας.

Ο αστρολάβος ήταν σχεδόν βέβαιο ότι για πρώτη φορά πάρθηκε από τα Πυρηναία, από τον Γερβέρτο της Ουριγιακ (μελλοντικό Πάπα Συλβέστρο), που είχε ενσωματωθεί στο Κουαντρίβιομ στο σχολείο Ρέμις της Γαλλίας, λίγο πριν τη στροφή του 11ου αιώνα. Τον 15ο αιώνα η γαλλική οργανοποιία Ζαν Φουσορ (περίπου 1365-1436) άρχισε να πουλάει αστρολάβους σε μαγαζιά στο Παρίσι, μαζί με φορητά ηλιακά ρολόγια και άλλα δημοφιλή επιστημονικά εργαλεία της ημέρας. Τριάντα από τους αστρολάβους της εποχής σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Τελικά, ένα ακόμη ξεχωριστό παράδειγμα της χειροτεχνίας στην Ευρώπη στις αρχές του 15ου αιώνα είναι ο αστρολάβος με ημερομηνία 1420, που σχεδιάστηκε από τον Αντώνιο ντε Πασεντί και δημιουργήθεικε από τον Δομικούς ντε Λανζάνο.

Οι Λιμενοδείκτες (πορτολάνοι) εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, ως εξαιρετικά αναγκαίο ναυτιλιακό βοήθημα, κατά τον 13ο αιώνα από τους Ενετούς και ιδίως από τους Γενουάτες θαλασσοπόρους. Αυτοί ήταν μεμονωμένοι χάρτες επίπεδης προβολής με πολλές υπομνηματικές σημειώσεις και συμβολικά σκαριφήματα των ανωμαλιών του βυθού, με κακότεχνες ζωγραφικές παραστάσεις, για τις προσγειαλώσεις, αλλά και με κάποια αστρονομικά στοιχεία προσανατολισμού, καθώς και σημειώσεις για θαλάσσια ρεύματα. Σημειώνεται ότι κατά τον μεσαίωνα κυριαρχούσαν οι καλούμενοι χάρτες Τ.Ο. (εκ του λατινικού ) που παρουσίαζαν την υφήλιο με βαθύτατη θρησκευτική αντίληψη, βασισμένη στη Βίβλο, εμπνευστής των οποίων φέρεται ο επίσκοπος και μετέπειτα Άγιος Ισίδωρος της Σεβίλλης (560 - 630). Με δεδομένο αυτό όταν πλέον άρχισε η εκμετάλλευση του ανέμου ως κινητήριας δύναμης κίνησης των πλοίων με τη ναυπήγηση ιστιοφόρων όπου και επεκτάθηκε η ναυσιπλοΐα όπου η ρεαλιστική εκπόνηση χαρτών ιδιαίτερων περιοχών όπως της Μεσογείου κατέστη πλέον επιβεβλημένη, οι πρώτοι πορτολάνοι που εκπονήθηκαν ανέτρεψαν τη μέχρι τότε γεωγραφική αντίληψη του κόσμου.

Ταυτόχρονα στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας συνέβαλε και η ναυπήγηση ενός νέου τύπου πλοίου, της καραβέλας, που είχε μεγαλύτερη χωρητικότητα και ταχύτητα και ήταν περισσότερο ασφαλές. Οι ναυτικοί μπορούσαν πια να απομακρύνονται, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, από τις ακτές και να πλέουν στις ανοικτές θάλασσες και στους ωκεανούς.

Οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί ακολούθησαν εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις για να φτάσουν στην ανατολική Ασία. Οι πορτογάλοι θαλασσοπόροι οργάνωσαν, με τη χρηματοδότηση του πρίγκηπα Ερρίκου του Θαλασσοπόρου (1394-1460), εξερευνητικά ταξίδια για την ανακάλυψη του θαλάσσιου δρόμου προς τις Ινδίες, παραπλέοντας την Αφρική.

Οι καραβέλλες χρησιμοποιούσαν συνήθως τα ιστία που είχαν συνήθως όλα τα πλοία από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Στα περισσότερα ταξίδια ο Ερρίκος έστελνε ένα ή δύο πλοία που έπλεαν κατά μήκος της ακτής και προσάραξαν την νύχτα για ξεκούραση. Τα πλοία στον Ατλαντικό Ωκεανό ακολουθούσαν το διάσημο ρεύμα με το όνομα "στροφή στην θάλασσα", τα δυτικά ρεύματα από τον Ισημερινό έστελναν τα πλοία στο κέντρο του Ωκεανού στο σημείο που βρίσκονταν οι Αζόρες. Τα ρεύματα στη συνέχεια άλλαζαν πορεία με κατεύθυνση προς την Ανατολή, βοηθούσαν τα πλοία να επιστρέψουν στο Λάγος. Η πλήρης κατανόηση των θαλασσίων ρευμάτων βοήθησε σημαντικά τους θαλασσοπόρους στη συνέχεια, τα πλοία χρειάστηκαν δυνατό και ήρεμο αέρα για να πετύχουν τους στόχους τους.

Οι αλλεπάλληλες επιτυχείς εξερευνητικές αποστολές συνεχίστηκαν από τον Βαρθολομαίο Ντιάζ (1450-1500), ο οποίος έφτασε στο ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας το 1487.

Λίγο αργότερα, το 1498, ο Βάσκο ντα Γκάμα (1469-1524) προχώρησε ακόμα περισσότερο, μέχρι το Κάλικουτ των Ινδιών. Έτσι, όταν το Σεπτέμβριο του 1499 επέστρεψε στη Λισαβόνα με τα αμπάρια του γεμάτα μπαχαρικά, ο νέος εμπορικός δρόμος προς τις Ινδίες ήταν μια πραγματικότητα.

Eνας άλλος Πορτογάλος, Ο Αλβάρες Καμπράλ (περ. 1460-1526), πλέοντας προς τις Ινδίες, παρασύρθηκε από τα κύματα μέχρι τη Βραζιλία, την οποία κατέλαβε στο όνομα του βασιλιά του, Μανουήλ του Τυχερού. Στόχος ήταν το μεγάλο εμπορικό κέντρο Calecut στην Ινδία, του οποίου Η τοποθεσία και ο πλούτος ήταν ήδη γνωστά μέσω του Pedro de Covilha (1491) και μέσω του Βάσκο ντα Γκάμα, το 1498. Ως εκ τούτου, το πορτογαλικό στέμμα δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για την Κίνα, την Ιαπωνία ή τις «Ινδίες» της Θάλασσας του Ωκεανού.

Η Βραζιλία, η γη που ο Pero Vaz de Caminha περιγράφει σε επιστολή του στον βασιλιά Μανουήλ, απεικονίζεται με όρους Εδέμ. Αν και οι Πορτογάλοι απογοητεύτηκαν από την απουσία χρυσού ή κάθε είδους πολύτιμων πρώτων υλών, η "επίγεια" αυτή "Εδέμ" τούς υποσχόταν βουνά, πλατιές πεδιάδες καλυμμένες από πυκνά δάση, ποτάμια, καθαρό αέρα και ασφαλή λιμάνια. Και, εφόσον ο στόχος τους ήταν η εμπορία μπαχαρικών από το ινδικό Calecut, η Βραζιλία φάνταζε ως ο ιδεώδης ενδιάμεσος σταθμός των πορτογαλικών στόλων στο μακρύ ταξίδι του περίπλου της Γης.

Αντίθετα με τους Πορτογάλους, ο Χριστόφορος Κολόμβος (1451-1506), γενουάτης θαλασσοπόρος στην υπηρεσία του βασιλιά της Ισπανίας, πεπεισμένος για τη σφαιρικότητα της γης, ακολούθησε δυτική κατεύθυνση στα ταξίδια του (1492-1504) προς την ανατολική Ασία.

Έτσι, όταν αποβιβάστηκε στο Σαν Σαλβαδόρ (1492) πίστεψε πως είχε φτάσει στις Ινδίες, πεποίθηση που διατήρησε και μετά την ανακάλυψη και άλλων περιοχών της κεντρικής Αμερικής κατά τα επόμενα ταξίδια του.

Σύντομα, όμως, στα 1507, ο φλωρεντινός Αμέρικο Βεσπούτσι (1454-1512, θαλασσοπόρος στην υπηρεσία του βασιλιά της Πορτογαλίας, διαπίστωσε ότι οι περιοχές που είχε ανακαλύψει ο Κολόμβος δεν ανήκαν στην Ασία αλλά σε μια νέα ήπειρο, την οποία μάλιστα προσπάθησε να χαρτογραφήσει. Η νέα ήπειρος πήρε αργότερα το όνομά του.

Οι Ισπανοί, μη θέλοντας να αφήσουν το εμπορικό μονοπώλιο με την Ανατολή στα χέρια των Πορτογάλων, αναζητούσαν ένα συντομότερο δρόμο προς την Ασία. Το σχέδιο αυτό ανέλαβε να πραγματοποιήσει ένας Πορτογάλος στην υπηρεσία της Ισπανίας, ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος (1480-1521), ταξιδεύοντας δυτικά και παρακάμπτοντας τη Νότια Αμερική. Με το ταξίδι αυτό, που διήρκεσε δυόμισι χρόνια (1519-1522), αποδείχθηκε ότι η γη είναι σφαιρική.

Οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι μοιράστηκαν μεταξύ τους, με τη Συνθήκη της Τορντεζίλα (1494) τις περιοχές που ανακάλυψαν και επιδόθηκαν στην εκμετάλλευσή τους.

Οι πρώτες χώρες που ανακαλύφθηκαν μετατράπηκαν σύντομα σε αποικίες των Ευρωπαίων. Η κατάληψη των νέων χωρών συνοδεύτηκε από σφαγές των τοπικών πληθυσμών, λεηλασίες και καταστροφές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Ισπανών, οι οποίοι μεταχειρίστηκαν απάνθρωπες μεθόδους στις χώρες της κεντρικής και νότιας Αμερικής εξαφανίζοντας έτσι τους λεγόμενους προκολομβιανούς πολιτισμούς (παρακάτω θα αναφερθούμε εκτενώς σε αυτούς).

Οι Πορτογάλοι, χρησιμοποιώντας τον στόλο και το πυροβολικό τους, ίδρυσαν μια σειρά οχυρωμένων εμπορικών σταθμών από τις ακτές της Αφρικής και τον Περσικό Κόλπο μέχρι την Ιαπωνία, για να επιβάλουν το εμπόριο τους στον Ινδικό Ωκεανό.

Έτσι δημιουργήθηκε μια εκτεταμένη αλλά εύθραυστη αποικιακή αυτοκρατορία που εφοδίαζε την Ευρώπη με μπαχαρικά και πολύτιμα μέταλλα. Οι Πορτογάλοι έστρεψαν, επίσης, το ενδιαφέρον τους προς τη Βραζιλία, όπου ανέπτυξαν φυτείες τσαγιού, κακάου και ζάχαρης. Για να αντιμετωπίσουν την έλλειψη εργατικών χεριών για τις μεγάλες φυτείες εγκαινίασαν το εμπόριο μαύρων σκλάβων από την Αφρική. Και αυτή είναι η αρχή του δουλεμπορίου.

Αντίθετα, οι Ισπανοί δημιούργησαν μιαν ηπειρωτική αυτοκρατορία, ιδιαίτερα προσοδοφόρα, που εκτεινόταν από το Μπουένος Άιρες ως την Καλιφόρνια. Χωρίς να παραμελήσει την ανάπτυξη φυτειών (κακάο, ζαχαροκάλαμο, ρύζι, καπνός, αμπέλια), η ισπανική διοίκηση ευνοούσε ιδιαίτερα την ανακάλυψη και την εκμετάλλευση ορυχείων μετάλλου. Ο άργυρος αποτελούσε το κυριότερο είδος που μεταφερόταν από τις αποικίες στη μητρόπολη.

Η κυριαρχία όμως των Ισπανών και των Πορτογάλων δεν επρόκειτο να διαρκέσει για πολύ. Όταν, σύντομα, οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Ολλανδοί θα διεκδικήσουν μερίδιο από το νέο κόσμο, η Ευρώπη θα εισέλθει στη φάση του αποικιακού ανταγωνισμού και η σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη.

Μια σημαντική συνέπεια των γεωγραφικών ανακαλύψεων ήταν ότι το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασσα. Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας. Με την εξέλιξη αυτή η δυτική και η βόρεια Ευρώπη έγιναν πια το κέντρο των διεθνών εξελίξεων.

Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήματος και κατέστησαν το νόμισμα αποκλειστικό ανταλλακτικό μέσο και μέτρο όλων των αξιών. Τα κεφάλαια που συσσωρεύονταν από το εμπόριο άρχισαν να επενδύονται σε διάφορες εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις. Έτσι τέθηκαν οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος στην Ευρώπη, ενώ η φεουδαρχική δομή της οικονομίας άρχισε να κλονίζεται.

Η βιοτεχνία παρουσίασε σημαντική πρόοδο στους τομείς της υφαντουργίας, της μεταξουργίας και της τυπογραφίας.

Στην πρόοδο αυτή συνέβαλε αποφασιστικά και ο σταδιακός παραγκωνισμός των μεσαιωνικών οικονομικών θεσμών, όπως ήταν οι συντεχνίες, που επέβαλλαν περιορισμούς στην ελεύθερη δραστηριότητα του ατόμου. Παρά την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου, η γεωργία εξακολουθούσε να αποτελεί το θεμέλιο της οικονομίας. Η γεωργική παραγωγή εμπλουτιζόταν σταδιακά με την καλλιέργεια αποικιακών προϊόντων, άγνωστων μέχρι τώρα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Όμως, η εισαγωγή μεγάλων ποσοτήτων πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη προκάλεσε πτώση της τιμής τους, ενώ, αντίθετα, για τους ίδιους λόγους οι τιμές των αγαθών αυξήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις κατά 300% με 400% στα τέλη του 16ου αιώνα. Παρατηρήθηκε, δηλαδή, το φαινόμενο του πληθωρισμού (inflation) στην οικονομία. Αυτό απέβη σε όφελος των αγροτών/παραγωγών, αφενός, αλλά και στην αύξηση της φτώχειας του μικροαστικού πληθυσμού των πόλεων της Ευρώπης (δεδομένου ότι ο πλούτος των αποικιών αποθηκευόταν στα βασιλικά θησαυροφυλάκια και δεν έφτανε ποτέ στις τσέπες του λαού).

Διευκρινίζουμε ότι πληθωρισμός είναι η συνεχής αύξηση του γενικού επιπέδου τιμών μιας οικονομίας σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, που προκαλεί πτώση στην αγοραστική δύναμη. Αυτό οφείλεται στο ότι κάθε μονάδα χρήματος (π.χ. ένα χαρτονόμισμα μιας ισπανικής πεσσέτας, στην Αναγέννηση, ή ένα χαρτονόμισμα των 5€υρώ, στην εποχή μας) επαρκεί για να αγοράσουμε λιγότερα αγαθά και υπηρεσίες. Ονομαστικά τα πέντε ευρώ του πληθωρισμού είναι ίδια με τα πέντε ευρώ της φάσης πριν από τον πληθωρισμό, αλλά στην αγορά πια αγοράζεις πολύ λιγότερα αγαθά ή υπηρεσίες με τα ίδια πέντε ευρώ, που πλέον έχουν χάσει την αξία τους, λόγω του ότι "κόβονται" περισσότερα χαρτονομίσματα. Άρα στον πληθωρισμό κυκλοφορούν περισσότερα νομίσματα στην αγορά, καθένα από τα οποία έχει μικρότερη αγοραστική αξία από αυτήν που είχε πριν από τον πληθωρισμό. Αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη του πληθωρισμού είναι η αύξηση των τιμών των προϊόντων.

Οι οικονομικές μεταβολές της περιόδου αυτής δρομολόγησαν μια περιορισμένη στην αρχή αλλά ουσιαστική διαφοροποίηση της κοινωνίας. Ένας από τους μοχλούς του κοινωνικού μετασχηματισμού ήταν η πτώχευση κάποιων (παλαιότερα ευνοημένων) κοινωνικών τάξεων, ενώ σταδιακά πλούτισε η νέα κοινωνική τάξη, η μέση ή αστική.

Αν για τους χωρικούς η άνοδος των τιμών μπορούσε να έχει θετικά αποτελέσματα, στους ευγενείς και στους εργάτες των πόλεων οι επιπτώσεις ήταν ολέθριες. Από την εισροή χρυσού στα κρατικά ταμεία επλήγησαν και οι ευγενείς, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια νέα τάξη "ξεπεσμένων ευγενών".

Από την άλλη, η ανάγκη αντιμετώπισης πρακτικών προβλημάτων, σε συνδυασμό προς τη σύμφυτη με τον άνθρωπο τάση για γνώση, οδήγησε στην ανάπτυξη ποικίλων επιστημονικών κλάδων, όπως της γεωγραφίας, της αστρονομίας, των μαθηματικών, της ζωολογίας, της βοτανικής, της εθνογραφίας και άλλων που διεύρυναν τους πνευματικούς ορίζοντες των Ευρωπαίων.

ΟΙ ΠΡΟΚΟΛΟΜΒΙΑΝΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΑΝ

Ιστορία των Πολιτισμών της αμερικανικής ηπείρου στην προκολομβιανή εποχή από: 1.500 π.Χ-1.000 μ.Χ

1.500-600 π.Χ ΤΣΑΒΙΝ- ΟΛΜΕΚΟΙ Την 3η χιλιετία οι αυτόχθονες άρχισαν να εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή και να στρέφονται στην γεωργία δημιουργώντας μικρούς οικισμούς. Στη 2η χιλιετία εμφανίζονται κέντρα λατρείας με επικεφαλείς τους Σαμάνους οι οποίοι εξελίχθηκαν σε εκλεκτό ιερατείο. Αυτά τα κέντρα λατρείας αποτέλεσαν τη βάση των πολιτισμών των Ολμέκων στη Μέση Αμερική και των Τσαβίν στις Άνδεις. Επίσης παρατηρείται η ανέγερση ναών. Στην αγροτική παραγωγή μεταξύ άλλων καλλιεργείται το βαμβάκι. Στην οικονομία οικισμοί ψαράδων ανταλλάσσουν τα βιοτεχνικά προϊόντα τους με γεωργικά συμπληρώνοντας τη διατροφή τους.

1.800 – 1.600 π.Χ εμφάνιση νέων ναών σχήματος U

1.750 π.Χ εμφάνιση στη Λα Φλόριντα του μεγαλύτερου οικισμού της περιοχής.

1.400 π.Χ Όλο το Περού έχει αναπτυχθεί στα ίδια πολιτιστικά πλαίσια. Οι Τσάβιν συγχωνεύουν ντόπιους πληθυσμούς υιοθετώντας παράλληλα στοιχεία τους, γεγονός που τους διευκολύνει. Η επιβολή τους επιτυγχάνονταν κυρίως με τον εκφοβισμό μέσω της θρησκείας παρά με τον πόλεμο. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκεται το ιερατείο. Μεταξύ άλλων ανέπτυξαν την αρχιτεκτονική και την μεταλλουργία. 400 π.Χ κι ενώ βρίσκονταν στο απόγειο της ακμής τους εξαφανίστηκαν χωρίς να ξέρουμε τους λόγους, στο απόγειο της ακμής τους, κάτι που πρέπει να αποτελεί ένα ακόμα ιστορικό παράδοξο. Ενώ οι Ολμέκοι γνώρισαν δύο εξεγέρσεις που ξερίζωσαν το πολιτισμό τους απ’ τα θεμέλια. Αν μη τι άλλο το γεγονός αυτό μαρτυράει έντονες ταξικές διαφορές και δυσαρέσκεια της μεγάλης πλειοψηφίας των χαμηλών στρωμάτων.

ΟΛΜΕΚΟΙ- 1.250 η δημιουργία του μεγάλου θρησκευτικού κέντρου Σαν Λορέντζο αποτέλεσε επίκεντρο του πολιτισμού τους. Το εμπόριο συμβάδιζε με πολεμικές επιχειρήσεις. 900 π.Χ εξέγερση χωρικών καταστρέφει ολοκληρωτικά το Σαν Λορέντζο. Η ανώτερη τάξη κατείχε γνώσεις που δεν ήταν κατανοητές στις μάζες, όπως η αστρονομία.

Ο νέος κόσμος (η αμερικανική ήπειρος, δηλαδή), λόγω γεωγραφικής απομόνωσης, μοιάζει να ακολούθησε τη δική του αυτόνομη πορεία προς τον πολιτισμό. Ωστόσο, και εδώ παρά την χρονική διαφορά στα βήματα προόδου, τα επιτεύγματα και οι επιπτώσεις μοιάζουν με αυτά των πολιτισμών της Ασίας και της Ευρώπης. Η γεωργία παίζει καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση οικισμών, οι οποίοι με τη σειρά τους εμφανίζουν ταξική διαστρωμάτωση. Επίσης έχουμε την εμφάνιση οργανωμένης θρησκείας, δημιουργία ναών, όπως και ανάπτυξη του εμπορίου. Αξιοσημείωτη παράμετρο αποτελεί το γεγονός πως τα μνημεία των πολιτισμών αυτών δημιουργήθηκαν χωρίς την ανακάλυψη και τη χρησιμοποίηση τροχού. Στους προκολομβιανούς πολιτισμούς τον ρόλο της άρχουσας τάξης έπαιξε μάλλον το ιερατείο, που συσσώρευε την επιστημονική γνώση της εποχής. Ούτε εδώ αποφεύχθηκαν οι ανθρωποθυσίες για θρησκευτικούς σκοπούς, στους Ολμέκους μάλιστα έχουμε και τελετουργικό κανιβαλισμό.

200-600 μ.Χ Σε οροπέδιο στην κορυφή του Μόντε Αλμπάν (σημερινό Μεξικό) οι Ζαποτέκοι διαδέχονται τον πολιτισμό των Ολμέκων. Αναπτύσσουν μεγάλη πνευματική δραστηριότητα, δημιουργούν ιερογλυφική γραφή που αποτελεί το παλαιότερο γνωστό είδος στην Αμερική. Επινοούν ένα παιχνίδι με μπάλα, που μοιάζει με το σημερινό μπάσκετ, όμως θα πρέπει να είχε κάποια θρησκευτική διάσταση γιατί οι ηττημένοι μερικές φορές υποδουλώνονταν ή θυσιάζονταν. Τον 2ο μ.Χ αιώνα επεκτείνουν τις κτήσεις τους υποδουλώνοντας τους εχθρούς τους είτε θυσιάζοντας τους. Εξάλλου, αυξάνουν σημαντικά τη γεωργικά παραγωγή.

Στην κοιλάδα του Μεξικού, στην πεδιάδα Τεοτιουακάν χαράσσεται η μεγαλύτερη και πιο κοσμοπολίτικη πόλη της Αμερικής. Αυτή χτίζεται βάσει σχεδίου κι όχι από τυχαία ανάπτυξη. Οι Τεοτιουακανοί αυξάνουν με τη σειρά τους τη γεωργική παραγωγή, επεξεργάζονται τον οψιανό, οικοδομούν σε κολοσσιαία κλίμακα, χτίζουν πυραμίδες, από τις οποίες η πυραμίδα του ήλιου κάλυπτε την ίδια επιφάνεια με αυτήν του Χέοπα, που αποτελεί το μεγαλύτερο έργο του αρχαίου κόσμου μετά το σινικό τείχος. Το 400 μ.Χ η πόλη βρίσκεται στο απόγειο της ακμής της με 150.000 πληθυσμό. Στα επιτεύγματα των κατοίκων συγκαταλέγονται η αγγειοπλαστική, η κατασκευή κοσμημάτων και μασκών. Ωστόσο ο κύριος τομέας απασχόλησης είναι η κρατική θρησκευτική γραφειοκρατία. Επίσης υπάρχει ανθηρό εμπόριο. Η κοινωνία είναι θεοκρατική και γίνονται ανθρωποθυσίες αλλά σε μικρότερη κλίμακα από τους γειτονικούς λαούς, ενώ γίνεται καύση των νεκρών. Οι ευγενείς ζουν σε πολυτελή ανάκτορα κατά μήκος της λεωφόρου των νεκρών, ενώ ο κοινός λαός σε πιο ταπεινά σπίτια στα περίχωρα. Γύρω στο 400 μ.Χ πολλοί Ζαποτέκοι έχουν μεταναστεύσει στην Τεοτιουακάν. Με όπλα τους το εμπόριο και τη διάδοση της θρησκείας, οι Τεοτιουακανοί εγκαθιδρύουν δορυφορικά κέντρα σε μακρινές αποστάσεις. Γύρω στο 750 μ.Χ το Τεοτιουακάν γνωρίζει κάποια καταστροφή και οι επιζώντες κάτοικοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη.

Την ίδια εποχή αναπτύσσεται και ο πολιτισμός των Μάγιας, οι οποίοι διαφέρουν από τους άλλους λαούς τόσο λόγω της γλώσσας όσο και λόγω των εξωτερικών τους χαρακτηριστικών. Δέχτηκαν κι αυτοί επιρροές από τους Ολμέκους απ’ τους οποίους δανείστηκαν το ημερολόγιο και την εικονογραφική γραφή, εξελίσσοντας και τα δύο. Οι αρχαιότερες τοποθεσίες τους είναι το Καμιναλτζουγιού και το Πετέν. Το κέντρο τους Ελ Μιδαρόρ εγκαταλείφθηκε ανεξήγητα το 150 μ.Χ και το κέντρο μεταφέρθηκε νοτιότερα στο Τικάλ. Μετά το 200 μ.Χ προβάλουν δεκάδες κέντρα όπως: Λαμανά, Κοπάν, Παλένκε, Μπουαμπάκ, Τσιμπιλτσατούν, και σε καθένα απ’ αυτά κυβερνούσε διαφορετική δυναστεία. Οι Μάγιας υπήρξαν ικανοί αγρότες, επινοητικοί αρχιτέκτονες (έχτισαν κι αυτοί πυραμίδες), εξαίρετοι διακοσμητές. Είχαν ταλέντο στα μαθηματικά (πιο προηγμένα απ’ αυτά των Ρωμαίων) και στην αστρονομία. Επίσης κατείχαν το μόνο ολοκληρωμένο σύστημα γραφής στην Αμερική. Ωστόσο ως λαός υπήρξαν εξαιρετικά επιθετικοί και βίαιοι, με στόχο να πιάσουν αιχμαλώτους τους οποίους θυσίαζαν. Τον 5ο & 6ο αιώνα μ.Χ Μάγιας και Τεοτιουακάν αλληλοεπηρεάστηκαν. Τον 9ο μ.Χ αιώνα, ο κόσμος των Μάγια εισήλθε απότομα σε παρακμή.

Το 500 – 600 μ.Χ, στο δυτικό Περού είχε αναπτυχθεί ο λαός των Μότσε. Τον 2ο μ.Χ αιώνα σημείωσαν τεχνική πρόοδο. Έτσι επέκτειναν το αρδευτικό σύστημα, βελτίωσαν την αγροτική παραγωγή, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα την πληθυσμιακή τους αύξηση. Είχαν δεχτεί επιρροές από τον πολιτισμό των Τσάβιν. Χτίζουν κι αυτοί πυραμίδες και κάνουν ανθρωποθυσίες. Αναπτύσσουν τη μεταλλουργία και την κεραμική. Επίσης αγαπούσαν τη μουσική και το χορό.

Περίπου 1.000 χιλιόμετρα νοτιότερα ζούσε ο λαός των Νάσκα. Υπήρξαν κυνηγοί κεφαλών για θρησκευτικούς λόγους. Επιδόθηκαν στον τρυπανισμό κρανίων για θεραπευτικούς λόγους. Ανέπτυξαν την υφαντουργία και την κεραμική, ενώ υπήρξαν και καλλιτέχνες στο χαλίκι και την άμμο, χρησιμοποιώντας ως καμβά την έρημο και κατασκευάζοντας έργα που φαίνονταν από ψηλά.

Οι πολιτισμοί που διαδέχτηκαν του Ολμέκους και τους Τσάβιν, επηρεάστηκαν απ’ αυτούς αλλά εξέλιξαν κιόλας τις κατακτήσεις τους. Οι κυριότεροι λαοί της εποχής υπήρξαν οι Ζαποτέκοι, οι Τεοτιουακανοί, οι Μάγιας, οι Μότσε και οι Νάσκα. Σε πολιτιστικό επίπεδο, εντύπωση προκαλεί ο θεοκρατικός χαρακτήρας των κοινωνιών και οι αυξημένες επιδόσεις σε ανθρωποθυσίες. Επίσης παρά την καθυστέρηση με την οποία εμφανίστηκαν οι πολιτισμοί της Αμερικής σε σχέση με τον υπόλοιπο γνωστό κόσμο, υπήρξαν τομείς όπου εμφάνισαν μεγαλύτερες προόδους από τους σύγχρονούς τους στην Ευρώπη κι αλλού. Για παράδειγμα τα μαθηματικά των Μάγιας ήταν πιο αναπτυγμένα απ’ αυτά των Ρωμαίων. Επίσης, κάτι που προκαλεί εντύπωση είναι η ξαφνική εξαφάνιση πολιτισμών ή η είσοδός τους σε κρίση. Αυτό από τη μια μπορεί να οφείλεται σε έλλειψη επαρκών ιστορικών στοιχείων ώστε να κατανοήσουμε τι ακριβώς προηγήθηκε. Από την άλλη ο εξαιρετικά βίαιος χαρακτήρας των κοινωνιών μας επιτρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη συχνών κι εξίσου βίαιων εξεγέρσεων.

Το 600 π.Χ, ο λαός Αντένα, στο τελετουργικό κέντρο, στην κοιλάδα του Ονάτο αρχίζει να θάβει τους νεκρούς του. Με το πέρασμα του χρόνου από τους τάφους διακρίνεται η εμφάνιση ταξικών διαφορών.

Το 200 π.Χ, τους Αντένα διαδέχεται ο λαός των Χόπγουελλ, που έχουν μεγαλύτερο ταλέντο στην κατασκευή τύμβων Οι Χόπγουελλ διεξάγουν ανθηρό εμπόριο μεταξύ απομακρυσμένων λαών. Κατασκευάζουν πίπες, κομψά αγγεία, αγαλματίδια. Ωστόσο διαμένουν σε καλύβες και παραμένει ερώτημα για τους αρχαιολόγους, πως τόσο μικρός πληθυσμός κατάφερε να κατασκευάσει μεγάλους τύμβους. Από το 400 μ.Χ η ενεργητικότητά τους αρχίζει να φθίνει.

Τον 9ο μ.Χ αιώνα, επανεμφανίζονται χωμάτινα έργα από τους Μισσισίππιους λαούς, που ξεπέρασαν κατά πολύ τους Χόπγουελλ σε ζωτικότητα και υλική πρόοδο. Αυτοί κατασκεύασαν τύμβους και για τις ανάγκες των ζωντανών. Η πρόοδος στη γεωργία με την καλλιέργεια του αραβόσιτου, συνοδεύεται με άνοδο του βιοτικού επιπέδου και πληθυσμιακή αύξηση. Από το 600 μ.Χ εμφανίζονται κωμοπόλεις στις ανατολικές όχθες του Μισσισιππή, με πιο σημαντική την Καόκια. Η εφεύρεση του τόξου εντείνει τις επιθέσεις στους γειτονικούς λαούς. Βαθμιαία οι Καοκιανοί επιβάλλονται σε όλη τη γειτονική περιοχή. Κατασκευάζουν το τρίτο σε μέγεθος οικοδόμημα στην Αμερική. Τον 11ο μ.Χ αιώνα, η Καόκια φτάνει στον κολοφώνα της με 10.000 κατοίκους. Ωστόσο η παρακμή στην περιοχή επήλθε πρώτα σ’ αυτήν λόγω υπερπληθυσμού, ασθενειών, συνεχών πολέμων και πλημμυρών.

Νοτιοδυτική Αμερική: Χοχακάμ-Μογγολόν-Ανασάζι Ύπαρξη τριών διαφορετικών λαών, που ζούσαν αρμονικά ο ένας δίπλα στον άλλον, χωρίς σημαντικές ταξικές διακρίσεις, χωρίς μεγάλους θρησκευτικούς ηγέτες και χωρίς δούλους, χωρίς τελετουργικές ανθρωποθυσίες. Υπήρξαν λιγότερο αναπτυγμένες κοινωνικά από τις ανατολικές ομάδες, αλλά έφτασαν σε υψηλό βαθμό τεχνικής και καλλιτεχνικής επίδοσης.: Χοχακάμ στη νότια Αριζόνα. Μογγολόν στο Νέο Μεξικό. Ανασάζι στο οροπέδιο του Κολοράντο.

Χοχακάμ: Το 800 μ.Χ κατασκευάζουν από τα πιο αποδοτικά κι εκτεταμένα αρδευτικά δίκτυα της βορείου Αμερικής. Η ζωή τους ήταν σκληρή και πρωτόγονη και στην παραγωγή η γεωργία συνοδεύονταν από καρποσυλλογή και κυνήγι. Κατασκεύασαν χαμηλούς ορθογώνιους τύμβους. Ενώ τον 8ο μ.Χ αιώνα γνώρισαν περιορισμένη εδαφική επέκταση. Μογγολόν: Η μορφολογία του εδάφους τους, τους επιβάλει να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο σε καρποσυλλογή και κυνήγι. Από το 700 μ.Χ, μετακινούνται από τα βουνά στις πεδιάδες και υιοθετούν τον τρόπο ζωής των προηγμένων γειτόνων τους. Ανασάζι: Ξεπέρασαν όλες τις νοτιοδυτικές φυλές σε αρχιτεκτονικά επιτεύγματα. Η κληρονομιά τους έφτασε ως τους Πουέμπλό, την εποχή της Ευρωπαϊκής αποίκισης. Τον 5ο ή 6ο μ.Χ αιώνα η ζωή τους άλλαξε αποφασιστικά. Εγκαταστάθηκαν σε μόνιμες κατοικίες, κατασκεύασαν κεραμικά, καλλιέργησαν μεγαλύτερες ποσότητες αραπόστιτου. Το 800 μ.Χ εμφανίζονται τα πρώτα πολυώροφα Πουέμπλο, τα οποία υπήρξαν τεράστια οικοδομήματα από πέτρα, με δεκάδες δωμάτια που στεγάζονταν πολλές οικογένειες. Στους επόμενους 2 αιώνες σημειώθηκε αύξηση του βιοτικού τους επιπέδου και πληθυσμιακή αύξηση. Ενώ εξέλιξαν και την τεχνική των εργαλείων τους.

Από τον 9ο μ.Χ αιώνα, οι πόλεις του κεντρικού Μεξικού έπεσαν βαθμιαία σε παρακμή. Εισέρχεται σε περίοδο παρακμής, με την εγκατάλειψη του Τεοτιουακάν και την ερήμωση των κέντρων των Μάγια. Ωστόσο, στις αρχές του 9ου μ.Χ αιώνα, δεκάδες κέντρα των Μάγια ευημερούσαν ακόμα στη χερσόνησο Γιουκατάν. Οι ακρωτηριασμοί των ηγεμόνων τους και οι ανθρωποθυσίες συνεχίζονταν. Ενώ μερικές κοινότητες έδειξαν ενδιαφέρον για το δουλεμπόριο.

Ανάμεσα στους λαούς που αγωνίζονταν για την κυριαρχία και την επέκταση ήταν οι Μιξτέκοι. Η εμφάνιση του λαού των Τολτέκων, που ιδρύουν το Τολλάν, εξαφανίζει τους άλλους λαούς.

Σύμφωνα νε τους διαδόχους τους Αζτέκους, οι Τολτέκοι υπήρξαν ανώτεροι σε όλα. Υπό την ηγεμονία του Τοπιλτζίν και με τη βοήθεια του λαού των Νονοάλκα, το Τολλάν γνωρίζει εκπληκτική μεγαλοπρέπεια. Το 1.000 μ.Χ εισβάλουν στο Γιουκατάν και υποτάσσουν τους Μάγια. Το 12 μ.Χ αιώνα, καταρρέουν από την επιδρομή άλλων νομαδικών λαών.

8.000 Km νοτιότερα, το Τιαονανάκο αποτελεί πολιτική και θρησκευτική πρωτεύουσα μιας τεράστιας αυτοκρατορίας. Από το 500 μ.Χ αρχίζει η άνοδός του, με όπλα τη δύναμη του θρησκευτικού αισθήματος και την οικονομική ισχύ. Κατόπιν ιδρύουν αποικίες. Υπήρξαν οι πιο σημαντικοί κτηνοτρόφοι της νότιας Αμερικής και βελτίωσαν τη γεωργία. Το 800 μ.Χ, Το Τιαονανάκο υπήρξε μια ανθηρή μητρόπολη 40.000 κατοίκων. Το Χονάρι υπήρξε άλλη εντυπωσιακή πρωτεύουσα με 70.000 κατοίκους. Προβαίνουν σε στρατιωτικές κατακτήσεις και ενσωματώνουν τους Νάσκα και τους Μόσκε. Στο Τιαουανάκο δημιουργείται η πρώτη συγκεντρωτική στρατιωτική αυτοκρατορία στη νότια Αμερική. Το Τιαουανάκο συνέχισε να ασκεί την επιρροή του για τρεις αιώνες ακόμα. Ενώ το 1.200 μ.Χ πέφτει σε αφάνεια.

1. Στην Αμερική αυτήν την περίοδο έχουμε την ανάπτυξη πολιτισμών σε διαφορετικά μήκη και πλάτη της ηπείρου: 1ον Στην βόρεια Αμερική έχουμε την εμφάνιση λαών που επιδόθηκαν στη δημιουργία τύμβων όπως οι Αντένα, οι Χόπγουέλλ και οι Μισσισσίππιοι. Στα επιτεύγματά τους συγκαταλέγονται το ανθηρό εμπόριο και η βελτίωση της γεωργίας. 2ον στην νοτιοδυτική Αμερική έχουμε την ύπαρξη επίσης τριών διαφορετικών πολιτισμών. Αξιοθαύμαστο είναι το γεγονός πως σε σχέση με άλλους πολιτισμούς της ηπείρου αυτοί ζούσαν αρμονικά ο ένας δίπλα στον άλλον, χωρίς σημαντικές ταξικές διακρίσεις, χωρίς μεγάλους θρησκευτικούς ηγέτες και χωρίς δούλους, χωρίς τελετουργικές ανθρωποθυσίες. Υπήρξαν λιγότερο αναπτυγμένες κοινωνικά από τις ανατολικές ομάδες, αλλά έφτασαν σε υψηλό βαθμό τεχνικής και καλλιτεχνικής επίδοσης. Οι λαοί αυτοί ήταν: Χοχακάμ στη νότια Αριζόνα, Μογγολόν στο Νέο Μεξικό, Ανασάζι στο οροπέδιο του Κολοράντο. Οι τελευταίοι διέπρεψαν αρχιτεκτονικά με την ανέγερση των πολυώροφων πουέπλο. 3ον στη Μέση Αμερική, έχουμε την παρακμή των παλιών πολιτισμών όπως των Μάγιας αλλά και την εμφάνιση των Τολτέκων που υπήρξαν πρόδρομοι των Αζτέκων, το κέντρο τους Τολλάν θα γνωρίσει εξαιρετική μεγαλοπρέπεια. Νοτιότερα έχουμε την εμφάνιση 2 ανθηρών και μεγάλων κέντρων του Τιαονανάκο που υπήρξε θρησκευτική και πολιτική πρωτεύουσα μιας τεράστιας αυτοκρατορίας και του Χονάρι. Αυτά τα δύο έθεσαν τα θεμέλια για την αυτοκρατορία των Ίνκας.

Οι Ίνκας ήταν πολιτισμός και αυτοκρατορία της Νότιας Αμερικής κατά την Προκολομβιανή εποχή, η οποία έπεσε με την κατάκτηση του Νέου Κόσμου από τους Ισπανούς. Πρωτεύουσα ήταν το Κούσκο στο σημερινό Περού. Σε μια έκταση από τον Ισημερινό μέχρι τη Χιλή και την Αργεντινή ζούσαν πάνω από 200 έθνη. Τα σημαντικότερα ευρήματα βρίσκονται στους αρχαιολογικούς τόπους Κούσκο, Μάτσου Πίτσου, καθώς και στη λίμνη Τιτικάκα.

Η ονομασία Ίνκα προέρχεται από το έθνος Ίνκα και ερμηνευόταν ότι είναι από την ονομασία του θεού Ήλιου (Ίντι). Αργότερα, το ίδιο όνομα το έδωσαν και στους λαούς που υποτάχθηκαν στους Ίνκα. Η αυτοκρατορία των Ίνκα αρχίζει περίπου από το 1100 μ.Χ. και φτάνει μέχρι τον 15ο αιώνα, όταν καταλύεται από τον Ισπανό Φρανσίσκο Πισάρρο. Σύμφωνα με τη μυθολογία των Ίνκας, ο βασιλιάς των Ίνκας Μάνκο Κάπακ ίδρυσε την αυτοκρατορία και είχε τον τίτλο του Αγιάρ. Το ίδιο όνομα είχε και ο τελευταίος βασιλιάς των Ίνκα, Μάνκο Κάπακ ο Β΄ (1533- 1537). Το πρόσωπο του βασιλιά το θεωρούσαν ιερό, αφού με την ονομασία Ίνκα ονόμαζαν τον θρησκευτικό τους αρχηγό όπως είπαμε τον ήλιο. Ο Ίνκα εθεωρείτο γιος του Ήλιου και ήταν υποχρεωμένος να παντρευτεί τη μεγαλύτερη αδελφή (αν δεν είχε, τη μικρότερη) του για να εξασφαλίσει την καθαρότητα του βασιλικού γένους. Κάτι τέτοιο και ήταν επιτρεπτό αλλά και επιβαλλόταν από τη θρησκεία τους, που ήταν η λατρεία του Ήλιου.

ΚΑΙ ΤΩΡΑ ΑΣ ΔΟΥΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΡΟΕΒΗΣΑΝ ΟΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΚΑΤΑΚΤΗΤΕΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

15ος και 16ος αιώνας Οι Πορτογάλοι θαλασσοπόροι ήταν οι πρώτοι που έκαναν μακρινά ταξίδια, περιπλέοντας τα παράλια της Αφρικής και φτάνοντας ως την Ασία. Το παράδειγμά τους ακολούθησε και το ισπανικό στέμμα, αποστέλλοντας τον Χριστόφορο Κολόμβο να βρει ένα δυτικό πέρασμα προς την Ασία.

Η πρώτη ευρωπαϊκή αποικία ιδρύθηκε από τον Κολόμβο το 1493. Ήταν ο οικισμός Λα Ναβιδάδ (ισπ.: La Navidad) στη βόρεια ακτή της σημερινής Αϊτής, που όμως καταστράφηκε τον επόμενο χρόνο. Οι Ισπανοί απέκτησαν τον έλεγχο της Καραϊβικής μέχρι το 1511. Από το 1509 άρχισε ο ισπανικός εποικισμός της ενδοχώρας της Κεντρικής Αμερικής, η οποία και πραγματοποιήθηκε σε λίγα χρόνια: το 1522 ο Ερνάν Κορτές υπέταξε τους Αζτέκους, ενώ το 1532 ο Φρανθίσκο Πιθάρρο κατέλαβε την Αυτοκρατορία των Ίνκας.

Στα μέσα του 16ου αιώνα, το ισπανικό στέμμα ανέθεσε την οικοδόμηση μιας νοτιοαμερικανικής αυτοκρατορίας σε επιχειρηματίες, προσπαθώντας παράλληλα να διατηρήσει τις αποικίες ως ισπανικές επαρχίες, όσο δυνατόν ήταν αυτό. Η οικονομία άνθησε και η προοπτική εύκολου πλούτου προσέλκυσε νέους αποίκους: κατά τον 16ο αιώνα, έφταναν στις αποικίες 1000 με 2000 Ισπανοί ετησίως.

Ωστόσο δεν έμειναν εκεί, καθώς εξερεύνησαν και τη Βόρεια Αμερική. Το 1525 επισκέφτηκαν τον ποταμό του Αγίου Λαυρεντίου και εγκατέστησαν οικισμούς εκεί που σήμερα βρίσκεται η Νότια και Βόρεια Καρολίνα. Ανέπλευσαν επίσης την ακτή του Ειρηνικού, φτάνοντας πιθανώς μέχρι τα νότια όρια του σημερινού Όρεγκον. Από την ξηρά, μια αποστολή έφτασε στην Αριζόνα, ανακαλύπτοντας το Γκραν Κάνυον και τις Μεγάλες Πεδιάδες, ανατολικά των Βραχωδών Ορέων.

Μια άλλη αποστολή προχώρησε το 1539 από τη Φλόριντα στις σημερινές πόλεις του Αρκάνσας και της Οκλαχόμα. Τη διετία 1565-1567 ίδρυσαν οχυρές πόλεις στις ανατολικές ακτές του κόλπου του Μεξικού. Στα τέλη του δεκάτου έκτου αιώνα, οι ισπανικές κτήσεις στην Αμερική απλώνονταν από το σημερινό Νέο Μεξικό μέχρι και τη Χιλή.

Ο Πέδρο Καμπράλ είχε ανακαλύψει τη Νότια Αμερική το 1500, αλλά καθώς δε βρέθηκε χρυσός, πέρασαν μερικές δεκαετίες μέχρι την ίδρυση αποικιών. Μόλις τη δεκαετία του 1530 οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν τον αποικισμό της Βραζιλίας, όταν ευγενείς και επιχειρηματίες δημιούργησαν φυτείες κατά μήκος της ακτής.

Προηγουμένως, απλώς διεξήγαγαν εμπόριο με τους γηγενείς και εκμεταλλεύονταν το πολύτιμο κοκκινόξυλο. Το 1549 ιδρύθηκε το διοικητικό κέντρο της Μπαΐα, όταν οι Πορτογάλοι άρχισαν να καλλιεργούν ζαχαροκάλαμο. Στη δεκαετία του 1520, έχοντας ήδη εξερευνήσει τη Νέα Γη και το Λαμπραντόρ, προσπάθησαν να ιδρύσουν έναν οικισμό στη Νέα Σκωτία, την πρώτη ευρωπαϊκή αποικία στη Βόρειο Αμερική.

Το ενδιαφέρον των αποικιοκρατών μειώθηκε λόγω των μεγάλων δαπανών (εξαιτίας των τεράστιων αποστάσεων), της εχθρότητας που επέδειξαν οι γηγενείς και της απουσίας πολύτιμων μετάλλων.

Η βάπτιση της Βιρτζίνια Ντέαρ, του πρώτου παιδιού που γεννήθηκε στην Αμερική από Άγγλους γονείς. Η τύχη της, όπως και αυτή των άλλων μελών της αποικία Ρόανοκ, παραμένει μέχρι σήμερα μυστήριο.

Άγγλοι και Γάλλοι εξερευνητές αναζητούσαν πέρασμα προς την Ασία από το Βορρά. Για παράδειγμα ο Τζον Κάμποτ, που ηγήθηκε αγγλικών αποστολών στα τέλη του 15ου αιώνα, ήταν πεπεισμένος ότι η Ιαπωνία βρισκόταν λίγο πέρα από τη Νέα Γη.

Οι ανακαλύψεις τους άνοιξαν το δρόμο για την ίδρυση ευρωπαϊκών οικισμών στη Βόρεια Αμερική. Αρχικά, όμως, οι Ευρωπαίοι έβλεπαν το Νέο Κόσμο ως έναν αφιλόξενο εμπόδιο ανάμεσα σε αυτούς και την Ασία. Χωρίς την προοπτική εύκολου και άμεσου κέρδους, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι δε βιάστηκαν να ιδρύσουν οικισμούς. Όταν μετέπειτα το έκαναν, οι πρώτες τους προσπάθειες απέτυχαν παταγωδώς. Το 1585 ιδρύθηκε αποικία του Ρόανοκ, σε μια από τις πρώτες προσπάθειες των Άγγλων να αποικήσουν τα νέα εδάφη. Πάνω από εκατό άνδρες και γυναίκες εξαφανίστηκαν και μέχρι σήμερα η τύχη της αποικίας εξακολουθεί να αποτελεί άλυτο αίνιγμα.

Οι Ουγενότοι που εγκαταστάθηκαν στη Φλόριντα, εξοντώθηκαν άγρια από μια ισπανική δύναμη. Το 1595 ο Γουόλτερ Ράλεϊ ηγήθηκε αποστολής στη Νότια Αμερική.

Κατά τον 16ο αιώνα πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες από Γερμανούς για τον αποίκισμό των εδαφών της σημερινής Βενεζουέλας. Η αποικία που ιδρύθηκε, ονομάστηκε Μικρή Βενετία (γερμ.: Klein-Venedig). Το 1529 ιδρύθηκε ο οικισμός της Νέας Νυρεμβέργης, ο οποίος μετεξελίχτηκε στο σημερινό Μαρακάιμπο. Στις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα τα ισχυρότερα ναυτικά κράτη της Ευρώπης, ανάμεσά τους η Ολλανδία, η Αγγλία, η Γαλλία και η Σουηδία, αξίωναν την ίδρυση αποικιών στις ανατολικές περιοχές της Βορείου Αμερικής. Προς το τέλος του αιώνα όμως, κυριαρχούσαν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι.

Πλέον, Ισπανική Αυτοκρατορία εκτεινόταν στην Κεντρική Αμερική και τις Άνδεις. Γύρω στα 1680 ξεκίνησε μια σοβαρή ύφεση στην ισπανική νοτιοαμερικανική οικονομία. Την ίδια ώρα, κατά μήκος της βορειοανατολικής ακτής της Νοτίου Αμερικής λειτουργούσε ένα επικερδές πορτογαλικό δίκτυο φυτειών.

Την τετραετία 1604-1609 δημιουργήθηκε η γαλλική αποικία της Ακαδίας, με τον Σαμουέλ ντε Σαμπλέν να ιδρύει το 1608 το Κεμπέκ, ως σταθμό για το εμπόριο γουναρικών. Τα επόμενα χρόνια, η γαλλική κυβέρνηση έστελνε πόρνες και κατάδικους για να αποικήσουν το Νέο Κόσμο. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ και ο οικονομολόγος Ζαν Μπατίστ Κολμπέρ προσπάθησαν να αναδιοργανώσουν την αποικία. Τα διάφορα μέτρα που πήραν απέδωσαν αρκετά.

Ιησουίτες εξερεύνησαν τα εδάφη γύρω απ΄το Μισσισσιπή, ολόκληρη η κοιλάδα του οποίου περιήλθε στη Γαλλία. Μέχρι το τέλος του αιώνα, όμως, ο πληθυσμός της Νέας Γαλλίας δεν ξεπερνούσε τις 10.000, εν αντιθέσει με τις αγγλικές αποικίες που αριθμούσαν 250.000 ψυχές.

Το 1607 οι Άγγλοι ίδρυσαν τον πρώτο μόνιμο οικισμό, τη Τζέιμσταουν, στη σημερινή Βιρτζίνια. Πάντως, ένας μεγαλύτερος όγκος αποίκων έφτασε στην Αμερική κατά τη δεκαετία του 1580 και μετέπειτα, λόγω της νέας πολιτικής της αγγλικής κυβέρνησης. Ωστόσο, η Νέα Αγγλία άρχισε να αποικίζεται μετά το 1620. Την περίοδο 1600-1700, έφταναν ετησίως στη νέα ήπειρο 2000 Βρετανοί άποικοι και μόλις 100 Γάλλοι.

Οι Άγγλοι ίδρυσαν αποικίες κατά μήκος της ανατολικής ακτής της Βορείου Αμερικής και δημιούργησαν φυτείες ζαχαροκάλαμου στην Καραϊβική και τη Τζαμάικα, την οποία πήραν από τους Ισπανούς το 1654.

Το 1624, ιδρύθηκε ο ολλανδικός οικισμός του Νέου Άμεστερνταμ, που το 1664 κατελήφθη από τους Άγγλους, οι οποίοι τον μετονόμασαν σε Νέα Υόρκ Γενικά, οι Ολλανδοί έβλεπαν την αποικία της Νέας Ολλανδίας, όχι ως μέρος για μαζική αποίκηση, αλλά ως καθαρά οικονομικό κέντρο.

Το 1638 ιδρύθηκε ο πρώτος σουηδικός οικισμός στο Νέο Κόσμο, το Φορτ Κριστίνα (σουηδ.: Fort Kristina), το οποίο ονομάστηκε προς τιμήν της Χριστίνας της Σουηδίας. Έκτοτε και μέχρι το 1655 υπήρχε η αποικία της Νέας Σουηδίας (Nya Sverige), στις όχθες του ποταμού Ντέλαγουερ. Οι άποικοι εκεί ήταν κυρίως Σουηδοί και Φινλανδοί, αλλά και Ολλανδοί και Γερμανοί. Η Νέα Σουηδία τελικά καταλήφθηκε από ολλανδικά στρατεύματα, το 1655.

Το 1672 το νησί του Αγίου Θωμά, σήμερα στις Αμερικανικές Παρθένους Νήσους, καταλήφθηκε από τους Δανούς. Το 1685 ο Μαγράβος του Βρανδεμβούργου και παππούς του Μεγάλου Φρειδερίκου, Φρειδερίκος Α΄ της Πρωσίας, νοίκιασε τμήμα του νησιού, ώστε να διεξάγει δουλεμπόριο. Για κάμποσο καιρό, τα γερμανικά δουλοπάζαρα στον Άγιο Θωμά ήταν από τα μεγαλύτερα.

Το Δουκάτο της Κουρλάνδης και της Σεμιγαλλίας ήταν ένα μικρό, αλλά αρκετά πλούσιο κράτος, το οποίο επίσης προσπάθησε να αποικίσει την Αμερική. Όλες οι προσπάθειές του επικεντρώθηκαν στην ίδρυση αποικίας στο νησί του Τομπάγκο. Μετά από μερικές αποτυχίες κατάφερε να ιδρύσει την πόλη Γιάκομπσταντ, το 1654. Σε όλη τη διάρκεια του αιώνα έγιναν προσπάθειες αποικισμού της Βορείου Αμερικής και του Παναμά από Σκωτσέζους. Η πλειονότητα αυτών έπεσε στο κενό.

Ο 18ος αιώνας δεν είδε τη μαζική μετακίνηση αποίκων και τη δημιουργία νέων αποικιών, τουλάχιστον με το ρυθμό των περασμένων χρόνων. Εξάλλου, στη Βόρεια Αμερική είχαν ήδη σχηματιστεί οι 13 αποικίες, που το 1775 θα επαναστατούσαν και το 1783 θα αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους από το βρετανικό στέμμα.

Στο μεταξύ, κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού, οι Ρώσοι θα ίδρυαν αποικίες στη σημερινή Αλάσκα.

Από το 1732 κι έπειτα πολλοί Ρώσοι εξερευνητές, όπως ο Βίτους Μπέρινγκ, στάλθηκαν στην Αλάσκα. Προς το τέλος του αιώνα, και οι Ισπανοί εξερεύνησαν την ευρύτερη περιοχή. Η πρώτη ρωσική αποικία στην Αλάσκα ιδρύθηκε το 1784, ενώ αργότερα δημιουργήθηκαν εμπορικοί σταθμοί και στη βόρεια Καλιφόρνια. Η λεγόμενη Ρωσο-αμερικανική Εταιρεία διατηρούσε το μονοπώλιο στο εμπόριο γούνας από ενυδρίδα. Παρά τις όποιες προσπάθειες, οι Ρώσοι δεν κατάφεραν να εδραιωθούν πραγματικά στην περιοχή και τελικά η Αλάσκα αγοράστηκε το 1867 από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Πολλοί άποικοι στράφηκαν στο Νέο Κόσμο για καθαρά θρησκευτικούς λόγους. Ανάμεσα σε αυτούς περιλαμβάνονταν όχι μόνο ιεραπόστολοι, αλλά και κατατρεγμένες ομάδες, όπως οι Κουάκεροι.

Πολλοί Ισπανοί ιεραπόστολοι, κατά κύριο λόγο Φραγκισκανοί, Δομινικανοί και Αυγουστίνοι, πίστευαν ότι μπορούσαν να ιδρύσουν μια αγνή και απλή εκκλησία, όμοια με εκείνη των πρώτων χρόνων του Χριστιανισμού. Γάλλοι Ιησουίτες έφτασαν για πρώτη φορά στο Κεμπέκ το 1626 και αποτέλεσαν τους πιο αξιόλογους αποίκους της Νέας Γαλλίας. Προωθήθηκαν δυναμικά στο εσωτερικό της ηπείρου, προσπαθώντας να προσηλυτίσουν τους αυτόχθονες.

Το πλοίο Μέιφλαουερ που μετέφερε τους Προσκυνητές στο σημερινό Πλύμουθ της Μασαχουσέτης

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα θρησκευτικών μεταναστών αποτελούν οι άποικοι της Νέας Αγγλίας. Ήταν οι Άγγλοι πουριτανοί, οι οποίοι αναζητούσαν την απλότητα και την καθαρότητα της λατρείας. Είχαν διακηρύξει ως σκοπό τους τη δημιουργία μιας κοινότητας της οποίας οι νόμοι θα εμπνέονταν άμεσα από τη Βίβλο. Μερικοί από αυτούς επιθυμούσαν να αποσχιστούν από την Αγγλικανική Εκκλησία (ανάμεσά τους και όσοι ταξίδευσαν με το Μέιφλαουερ) και ονομάστηκαν Χωριστικοί. Ωστόσο, οι τελευταίοι που ήρθαν ήταν πρόθυμοι να παραμείνουν πιστοί στην αγγλική εκκλησία και το αγγλικό στέμμα.

Οι ιδέες και οι απόψεις των Πουριτανών, που συνολικά ονομάστηκαν Προσκυνητές, άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον μετέπειτα αμερικανικό πολιτισμό. Παρότι, όμως, οι περισσότεροι θρησκευτικοί μετανάστες έφευγαν από τις πατρίδες τους, ώστε να απολαμβάνουν την ανεξιθρησκία, δεν ήταν λιγότερο ανεκτικοί οι ίδιοι. Στο Νέο Κόσμο ιδρύθηκαν αρκετές αποικίες, οι οποίες, τουλάχιστον όπως ονειρεύονταν οι δημιουργοί τους, στόχευαν να γίνουν πόλεις με θρησκευτική ανοχή.

Για παράδειγμα, ο Πουριτανός ιεροκήρυκας Ρότζερ Ουίλιαμς εκδιώχθηκε από τη Μασαχουσέτη για τις ανατρεπτικές του ιδέες και ίδρυσε το Πρόβιντενς στο Ρόουντ Άιλαντ, το 1636. Επίσης, ο Καθολικός Σεσίλιους Κάλβερτ ίδρυσε το 1632 το Μέριλαντ, έχοντας το όνειρο για μια κοινωνία με θρησκευτική αρμονία. Ωστόσο, το όραμά του κατέρρευσε, αφού ξέσπασαν ταραχές ανάμεσα στους Καθολικούς ιδιοκτήτες φυτειών και τους Πουριτανούς κολίγους.

Μεγαλύτερη θρησκευτική ανοχή υπήρχε στην αποικία της Νέας Ολλανδίας, στη Βόρεια Αμερική. Η συγκεκριμένη αποικία δύσκολα προσέλκυε Ολλανδούς αποίκους, αφού λίγοι ήταν εκείνοι που ήταν πρόθυμοι να εγκαταλείψουν την πλούσια και ανεξίθρησκη πατρίδα τους. Επομένως, ήταν αναγκασμένη να δέχεται οποιονδήποτε. Η πρώτη ονομασία της Νέας Υόρκης ήταν "Νέο Άμστερνταμ".

Τούτη η ανεκτικότητα συνεχίστηκε και μετά την κατάληψη της αποικίας από τους Άγγλους. Ο εκάστοτε κυβερνήτης της Νέας Υόρκης διατασσόταν να ανέχεται πιστούς όλων των θρησκειών, υπό τον όρο ότι δε θα ανησυχούσαν το κοινό. Συνεπώς, η Νέα Υόρκη ήταν μια πόλη ανοικτή στους Ουγενότους, τους Καθολικούς, τους Καουάκερους και τους Αναβαπτιστές.

Προφανώς, ο σημαντικότερος λόγος για μετοίκηση στην Αμερική, τουλάχιστον για την πλειονότητα των αποίκων, ήταν οικονομικός. Κύρια αναζήτηση των αποστολών ήταν η ανακάλυψη ορυχείων χρυσού ή άργυρου. Χαρακτηριστική είναι η επίδραση του μύθου του Ελ Ντοράντο, ενός βασιλείου με αμύθητα πλούτη. Οι ιστορίες σχετικά με το βασίλειο αυτό ενέπνευσαν πολλές αποστολές από τα 1530 ως τα μέσα του 17ου αιώνα, προς τις Άνδεις, τη λεκάνη του Ορινόκο και τα υψίπεδα της Γουιάνα.

Σύντομα, ωστόσο, έγινε αντιληπτό ότι δεν υπήρχαν σε όλες τις περιοχές πολύτιμα μέταλλα. Έτσι, αναπτύχθηκαν άλλες ασχολίες, οι οποίες συχνά απέφεραν εξίσου μεγάλα κέρδη. Για παράδειγμα, στα νησιά της Καραϊβικής, οι Ευρωπαίοι καλλιεργούσαν κυρίως ζαχαροκάλαμο και καφέ.

Μονάχα οι Ισπανοί βρήκαν αυτό που αναζητούσαν, στα εδάφη των Αζτέκων και των Ίνκας. Αρχικά, ο χρυσός που στελνόταν στην Ισπανία αποτελούνταν από τα λάφυρα των κονκισταδόρες: όποιο αντικείμενο κατασκευασμένο από χρυσό ή ασήμι έπεφτε στα χέρια των Ισπανών, λιωνόταν. Όταν όμως εξαντλήθηκαν τα λάφυρα, οι άποικοι στράφηκαν στις ορυκτές πηγές, ανακαλύπτοντας μεγάλα ορυχεία αργύρου στο Μεξικό και τη Βολιβία. Από τα ορυχεία αργύρου που λειτουργούσαν στη Νότια Αμερική, σημαντικότερο ήταν αυτό του Ποτοσί, το οποίο ήταν κύρια πηγή εσόδων για το ισπανικό στέμμα, την περίοδο 1550-1650. Μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα, το αμερικανικό ασήμι αντιπροσώπευε το ένα πέμπτο του συνολικού προϋπολογισμού της Ισπανίας. Επιπλέον, το ισπανικό στέμμα προσπάθησε ανεπιτυχώς να προωθήσει τη γεωργία στις Δυτικές Ινδίες.

Οι Πορτογάλοι αρχικά εκμεταλλεύονταν το κοκκινόξυλο, ενώ αργότερα δημιούργησαν ένα επικερδές δίκτυο φυτειών ζαχαροκάλαμου. Δε βρέθηκαν αξιόλογες πηγές ορυκτών, παρά μόνο το 18ο αιώνα στα νοτιοανατολικά. Έτσι, οι άποικοι εξαρτώντο από τη γεωργία. Τη ραχοκοκκαλιά της πορτογαλικής αποικιακής οικονομίας αποτελούσαν οι φυτείες και οι μύλοι ζαχαροκάλαμου, όπου δούλευαν Αφρικανοί δούλοι. Εκτός αυτού, οι Πορτογάλοι ήταν από τους σημαντικότερους προμηθευτές εργατικών χεριών, μεταφέροντας δούλους από την αφρικανική ήπειρο.

Τα εύφορα εδάφη της Νέας Αγγλίας και της Πενσιλβανίας προσέλκυαν τους Άγγλους, οι οποίοι ασχολήθηκαν με τη γεωργία. Όταν στις αρχές του 17ου αιώνα ο Τζων Ρολφ φύτεψε μια νέα ποικιλία καπνού στη Βιρτζίνια, έσωσε την αποικία της Βιρτζίνια από την εξαφάνιση. Εκτός του καπνού, οι Άγγλοι εξήγαγαν ψάρια, διατροφικά αγαθά και ξυλεία. Οι αποικίες στην Καραϊβική είδαν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη, καθώς οι φυτείες ζαχαροκάλαμου αποτελούσαν μερικές από τις πιο μεγάλες και κερδοφόρες επιχειρήσεις του κόσμου. Ο εμπορικός στόλος των Άγγλων έλεγχε το εμπόριο ζάχαρης στις Δυτικές Ινδίες, καθώς και το εμπόριο στον Ατλαντικό.

Οι Γάλλοι ενδιαφέρονταν περισσότερο για το γουνεμπόριο, εξαιτίας του οποίου εισχώρησαν στην ενδοχώρα. Αρχικά, τα γουναρικά έφερναν στους Γάλλους, φιλικοί ιθαγενείς. Αργότερα όμως, οι λεγόμενοι coureurs de bois, παράνομοι κυνηγοί, έζησαν μαζί με τις ντόπιες φυλές. Επιπλέον, Γάλλοι εμπορεύονταν με τις φυλές των παραλίων της Βραζιλίας. Στις αποικίες του Νέου Κόσμου υπήρχε έλλειψη εργατικών χεριών και έτσι γεννήθηκε η ανάγκη για τη χρήση σκλάβων. Το δουλεμπόριο έφτασε σε πρωτόγνωρα επίπεδα, ως το μέσο που θα θεμελίωνε τη δημιουργία παγκόσμιων εμπορικών δικτύων. Οι Βρετανοί και οι Πορτογάλοι ήταν οι κυριότεροι μεταφορείς δούλων.

Οι πρώτοι Αφρικανοί σκλάβοι έφτασαν στην Αμερική το 1503, από Ισπανούς δουλεμπόρους. Όταν το 1549 οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν την καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου στη Βραζιλία μετέφεραν σκλάβους από τη Δυτική Αφρική. Σύμφωνα με υπολογισμούς, περίπου 2,5 εκατομμύρια Αφρικανοί δούλοι μεταφέρθηκαν στη Βραζιλία από το 1550 έως το 19ο αιώνα.

Κατά την περίοδο 1600-1700, οι Βρετανοί έφερναν στην Αμερική 1500 σκλάβους ετησίως, οι Γάλλοι 300 και οι Ισπανοί 100.000. Στο τέλος του 18ου αιώνα, οι Βρετανοί κυριαρχούσαν στο είδος αυτό εμπορίου, με 150 δουλεμπορικά να αποπλέουν ετησίως από τα λιμάνια του Λονδίνου, του Λίβερπουλ και του Μπρίστολ.

Υπολογίζεται πως από τα τέλη του 15ου ως τις αρχές του 19ου αιώνα μεταφέρθηκαν στο δυτικό ημισφαίριο περίπου 12 εκατομμύρια σκλάβοι, ενώ τέσσερις με πέντε εκατομμύρια πέθαναν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Από το σύνολο, τα 2/3 κατέληξαν σε φυτείες ζάχαρης. Ορισμένοι Άγγλοι πραγματοποιούσαν ένα διαφορετικό, επίσης κερδοφόρο, είδος δουλεμπορίου, καθώς απήγαγαν άστεγους και άνεργους συμπατριώτες τους. Στις αποικίες, οι απαχθέντες υπέγραφαν συμβόλαια εργασίας σε καπνοτόπια, αλλά σπανίως αμείβονταν με τα συμφωνηθέντα. Επιπροσθέτως, συχνά απάγονταν γυναίκες, με σκοπό την ανάπτυξη των αποικιών.

Η διακίνηση μεγάλων ποσοτήτων πολύτιμων αγαθών, προσέφερε άφθονες ευκαιρίες για πειρατεία και λαθρεμπόριο. Τα πολυάριθμα νησάκια, τα κρυμμένα λιμάνια και η πυκνή βλάστηση κατέστησαν την Καραϊβική διαβόητο κέντρο τέτοιων δραστηριοτήτων. Προφανώς, οι περισσότεροι πειρατές δρούσαν για προσωπικό τους όφελος και έγιναν ο φόβος και ο τρόμος των παραλιακών οικισμών.

Για παράδειγμα, μόνο το Μαρακaiμπο της Βενεζουέλας λεηλατήθηκε τρεις φορές την περίοδο 1667-1678.

Ωστόσο, ορισμένοι πειρατές δρούσαν υπό τις διαταγές κυβερνήσεων Σημαντικά παράδειγμα κουρσάρων αποτελούν οι Άγγλοι Σερ Φράνσις Ντρέικ και Τζων Χώκινς, ο οποίοι δρούσαν με τις ευλογίες της Ελισάβετ Α'.

Οι Ευρωπαίοι μετέφεραν στη γηραιά ήπειρο αμερικανικά είδη φυτών και ζώων. Κυριότερα από αυτά είναι το καλαμπόκι, η πατάτα και η τομάτα. Παράλληλα, βέβαια, εισήγαγαν στο Νέο Κόσμο ευρωπαϊκά είδη: άλογα, χοίροι και βοοειδή μεταφέρθηκαν στο δυτικό ημισφαίριο, ενώ οι άποικοι ξεκίνησαν καλλιέργειες σίτου, μήλων, ροδάκινων και εσπεριδοειδών. Δημιουργήθηκαν νέες ποικιλίες φυτών και ζώων, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ο πληθυσμός και στις δύο ηπείρους. Πολλές φυλές χρησιμοποίησαν τα νέα είδη, αλλά αναμφίβολα οι Ευρωπαίοι ήταν που ωφελήθηκαν περισσότερο.

Οι άποικοι έφεραν μαζί τους άγνωστες ασθένειες, στις οποίες οι αυτόχθονες προφανώς δεν είχαν ανοσία. Αρρώστιες όπως o ιός Κοκολίτζτλι, η ιλαρά, η γρίπη και η ευλογιά θέρισαν το 90% με 95% του συνολικού πληθυσμού της Αμερικής. Από την άφιξη των Ισπανών ως το 1570 ο πληθυσμός του Μεξικού ενδεχομένως μειώθηκε από 25.000.000 σε 2.650.000, ενώ του Περού από 9.000.000 σε 3.000.000. Παράλληλα, και οι Ευρωπαίοι χτυπήθηκαν από ασθένειες: κατά τον 16ο αιώνα, η σύφιλη (η οποία πιθανώς προήλθε από πρόσμιξη δύο παρεμφερών ασθενειών του Νέου και του Παλαιού Κόσμου) σκότωσε 1.000.000 Ευρωπαίους.

Στη Νότια Αμερική, οι άποικοι ήταν ιδιαίτερα σκληροί με τους γηγενείς. Οι Ισπανοί χρησιμοποίησαν καταναγκαστική εργασία ιθαγενών για την εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων. Επιπροσθέτως, διέπραξαν πολλές ωμότητες σε βάρος των Αζτέκων και των Ίνκας. Ο επίσκοπος Μπαρτολομέ δε λας Κάσας κατήγγειλε τη βιαιότητα των συμπατριωτών του στους γηγενείς του Μεξικού, με αποτέλεσμα τη θέσπιση νόμων για την προστασία τους.

Ο Λας Κάζας γράφει: «Αμέτρητες μαρτυρίες αποδεικνύουν την ήρεμη και φιλική φύση των αυτοχθόνων. Το έργο μας, όμως, ήταν να εξοργίζουμε, να ληστεύουμε, να σκοτώνουμε και να καταστρέφουμε. Δεν είναι να απορεί κανείς, που προσπαθούσαν πού και πού να σκοτώσουν κάποιον από εμάς. O ναύαρχος (Κολόμβος) ήταν τυφλός σ’ αυτά τα πράγματα, όπως και όσοι τον διαδέχθηκαν. O ζήλος του να ευχαριστήσει τον βασιλιά ήταν τέτοιος, που διέπραξε ανεπανόρθωτα εγκλήματα κατά των Ινδιάνων. Οι Ισπανοί γίνονταν πιο ακατάδεκτοι μέρα με τη μέρα και προτιμούσαν να τους κουβαλούν οι Ινδιάνοι στα χέρια, παρά να περπατούν ακόμη και μικρές αποστάσεις. Οι Ισπανοί δεν θεωρούσαν μεγάλη υπόθεση το να σκοτώσουν δέκα ή είκοσι Ινδιάνους ή να δοκιμάσουν την κόψη του σπαθιού στο σώμα Ινδιάνου. Οσο βρισκόμουν στην Κούβα, 7.000 παιδιά πέθαναν σε τρεις μήνες. Μάνες έπνιξαν τα παιδιά τους από απελπισία. Μέσα σε λίγα χρόνια, μια πλούσια και ευλογημένη γη έμεινε χωρίς ανθρώπους. Είδα πράξεις τόσο ξένες προς την ανθρώπινη φύση, που το χέρι μου τρέμει καθώς γράφω αυτές τις γραμμές…».

Αυτή η περιγραφή συστηματικής γενοκτονίας δεν ήταν παρά μόνον η αρχή. Τη γενοκτονία των Αραουάκς της Καραϊβικής από τον Κολόμβο ακολούθησαν εκείνες του Κορτές κατά των Αζτέκων του Μεξικού, του Πιζάρο κατά των Ινκας του Περού και των Αγγλων εποίκων σε Βιρτζίνια και Μασαχουσέτη κατά των Παουχάτανς και Πεκότ. Θεωρητικά, οι Ινδιάνοι απολάμβαναν τα ίδια δικαιώματα με αυτά των άλλων υπηκόων του βασιλιά της Ισπανίας, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούσαν να διαμαρτυρηθούν για τις βιαιότητες των νέων κυρίων τους. Οι Ισπανοί άποικοι ήταν πεπεισμένοι για τη φυλετική τους ανωτερότητα και δεν αισθάνονταν τύψεις για την κακομεταχείριση των αυτοχθόνων. Οι Πορτογάλοι υποδούλωσαν πολλές χιλιάδες ιθαγενών με σκοπό την απασχόλησή τους στις φυτείες ζαχαροκάλαμου στη Βραζιλία. Επιπλέον, στη Νότια Αμερική οι πληθυσμοί των Ινδιάνων μειώνονταν λόγω της καταστροφής των καλλιεργειών τους, από εκτρεφόμενα βοοειδή. Σε γενικές γραμμές, οι Άγγλοι άποικοι εξολόθρευσαν σταδιακά τους ιθαγενείς της Βορείου Αμερικής. Στην αποικία Βιρτζίνια αρχικά η σύγκρουση αποφεύχθηκε χάρη στην παρέμβαση της Ποκαχόντας, κόρης του τοπικού αρχηγού Παουάταν, η οποία και παντρεύτηκε τον άποικο Τζων Ρολφ.

Το 1622 ωστόσο, μετά τον θάνατο της Ποκαχόντας και του πατέρα της, οι ιθαγενείς επιτέθηκαν στους ξένους, σκοτώνοντας το 1/3 του πληθυσμού της Βιρτζίνια. Ακολούθησε ένας δεκαετής πόλεμος, στο τέλος του οποίου, οι ιθαγενείς απομακρύνθηκαν από τα παράλια. Το 1675 ξέσπασε ο λεγόμενος πόλεμος του Βασιλιά Φιλίππου ανάμεσα σε μια συμμαχία φυλών και την αποικία της Νέας Αγγλίας, ο οποίος υπήρξε μια από τις πιο αιματηρές συρράξεις στην ιστορία της Βορείου Αμερικής.

Στα νότια μέρη της Βόρειας Αμερικής, οι Ευρωπαίοι άποικοι έκαναν τους ιθαγενείς δούλους. Στην αποικία της Καρολίνας προμήθευαν τις τοπικές φυλές με όπλα και οινοπνευματώδη ποτά, ενθαρρύνοντας τους μεταξύ τους πολέμους. Όσοι αιχμαλωτίζονταν στη μάχη, είτε γίνονταν δούλοι στην Καρολίνα είτε στέλνονταν στις Δυτικές Ινδίες, τη Νέα Υόρκη ή τη Νέα Αγγλία. Το 1708 ζούσαν στο Τσάρλεστον -πρωτεύουσα της αποικίας - 1400 Ινδιάνοι δούλοι.

Οι Γάλλοι άποικοι των βορείων περιοχών αποδείχτηκαν ικανότατοι στις συναλλαγές με τους ντόπιους. Κέρδισαν τη φιλία των περισσότερων φυλών, αν και απειλούνταν διαρκώς από τους Ιροκέζους. Ο Ουίλιαμ Πεν, ιδρυτής της Φιλαδέλφειας και πιστός Κουάκερος, έκλεισε δίκαιες συμφωνίες με τους Ινδιάνους, τις οποίες πότε δεν παραβίασε.

Οι μαζικές εισαγωγές ασημιού από τα ορυχεία του Μεξικού, της Βολιβίας και του Περού προκάλεσαν μεγάλη υποτίμηση της αξίας του και έναν τρομακτικό πληθωρισμό. Οι συνέπειες αυτής της κατάστασης διέφεραν από χώρα σε χώρα, με την Γερμανία να δέχεται ισχυρό πλήγμα, καθώς η υποτίμηση του ασημιού κατέστρεφε τα γερμανικά αργυρωρυχεία.Το σύνολο αυτών των αλλαγών στην οικονομική ζωή της Ευρώπης, που συνήθως ονομάζεται Εμπορική Επανάσταση, περιείχε τα πρώτα δείγματα της κεφαλαιοκρατίας, που θα βασιστεί για αρκετό καιρό στο εμπόριο προτού η βιομηχανία, με τη Βιομηχανική Επανάσταση, πάρει τη θέση του εμπορίου.Νέες εμπορικές αυτοκρατορίες εμφανίζονται όπως οι Ισπανοί, οι Πορτογάλοι, οι Ολλανδοί κλπ, ενώ σιγά σιγά η Βενετία και η Γένοβα παρακμάζουν.

Έτσι δημιουργούνται σταδιακά μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες που φέρνουν στα ευρωπαικά κράτη τεράστια κέρδη. Το κέντρο της ευρωπαικής οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό. Νέα λιμάνια όπως της Λισσαβόνας και της Σεβίλλης αποκτούν οικονομική σπουδαιότητα. Το ασήμι και ο χρυσός ρέουν άφθονα στην Ευρώπη, και αυτό οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης των αγαθών, αλλα και σε αύξηση των τιμών.Στην Ευρώπη παρουσιάζεται σοβαρό πρόβλημα πληθωρισμού. Ο πληθωρισμός προέρχεται κυρίως από την εισροή μετάλλων από τις αμερικανικές κατακτήσεις και λεηλασίες. Η εξάπλωση του χρυσού και του αργύρου στις χώρες που διατηρούν εμπορικές σχέσεις με την Ισπανία, έχει ως αποτέλεσμα μια νομισματική αφθονία, που με τη σειρά της δημιουργεί πληθωρισμό. Υπάρχει μια περίοδος ευημερίας, και ιδιαίτερα στα μέσα του 16ου αιώνα παρατηρείται σημαντική δημογραφική αύξηση. Σύντομα όμως δημιουργούνται οικονομικά προβλήματα στις φτωχότερες τάξεις.

Πολιτισμικές αλλαγές σημειώθηκαν με την επαφή των Ευρωπαίων με άλλους πολιτισμούς. Αντιλήφθηκαν τις πραγματικές διαστάσεις του κόσμου. Αρχίζουν να διαφοροποιούν τη θρησκεία από την επιστήμη, μια κίνηση που θα κορυφωθεί τον 18ο αιώνα. Ο μεσαιωνικός ευρωπαϊκός κόσμος που γνώριζε μόνο την ύπαρξη του Ισλάμ, έρχεται σε επαφή με το μεγαλείο του πολιτισμού της Κίνας, της Ιαπωνίας, των Αφρικανικών βασιλείων νότια της Σαχάρας και του Ινδιάνικου πολιτισμού της Αμερικής. Το μεσαιωνικό σύστημα αξιών, που γνώριζε η Ευρώπη μπαίνει σε βαθύτατη κρίση.

Μια άλλη σημαντική αλλαγή που παρατηρήθηκε ήταν στις διατροφικές συνήθειες των Ευρωπαίων που χαρακτηρίζεται από την ανταλλαγή φυτών και ζώων, και την σταδιακή κατανάλωση εισαγόμενων προϊόντων όπως καλαμπόκι, κακάο, πατάτα, ντομάτα, ανανά, μετατρέποντας τα σε μέρος της ευρωπαϊκής γαστρονομίας.

Το καλαμπόκι ή αραβόσιτος είναι σιτηρό της οικογένειας των Αγρωστωδών και κατάγεται από την Αμερικάνικη ήπειρο, όπου ήδη πριν από 5.500 χρόνια το καλλιεργούσαν οι Ίνκας, οι Μάγια και οι Αζτέκοι. Η ελληνική ονομασία του, «αραβόσιτος», σημαίνει «η σίτος (σιτάρι) των Αράβων» και εισήχθη στην Ελλάδα το 1600 από τη Βόρεια Αφρική.

Η καλλιέργεια του κακαόδεντρου ήταν γνωστή στην Κεντρική και Ν. Αμερική από τους Μάγια και τους προγόνους τους, πριν από το 600μ.Χ. Οι Αζτέκοι που έζησαν αργότερα, πίστευαν πως το κακαόδεντρο ήταν δώρο του Θεού Κετζακότλ, που είχε κλέψει τους καρπούς του από την Χώρα του Ήλιου, για να τους προσφέρει στους ανθρώπους. Οι κόκκοι του κακάο ήταν πολύτιμοι: χρησιμοποιούνταν ως νόμισμα, ως προσφορά στους βασιλιάδες και, βέβαια, στις θρησκευτικές τελετές. Το κακάο το έφερε στην Ευρώπη το 1519 ο Ισπανός κατακτητής Ερνάν Κορτές. Ο Κορτές έφτασε με ένα μικρό στόλο 11 πλοίων στην ακτή του Γιουκατάν. Διέσχισε την άγνωστη χώρα του Μεξικού, έκανε μια σειρά από νικηφόρες μάχες με ιθαγενείς και τελικά ανάγκασε το βασιλιά των Αζτέκων Μοντεζούμα να παραδοθεί μαζί με όλους τους θησαυρούς του. Ανάμεσα τους, βρήκε και καρπούς κακάο, και δοκίμασε το ρόφημά τους το "σοκολάτλ". Ενθουσιάστηκε τόσο, που με το πρώτο πλοίο που έφυγε για την Ισπανία, έστειλε μαζί με τα τρόπαια των κατακτήσεων του και μια μεγάλη ποσότητα κακαοβαλάνων. Οι αριστοκρατικοί κύκλοι της Ισπανίας ξετρελάθηκαν με το νέο ρόφημα που το προσάρμοσαν στα ευρωπαϊκά γούστα προσθέτοντας ζάχαρη.

Ο Κολόμβος, το 1493, εντυπωσιάστηκε τόσο από την εμφάνιση και τη γεύση του ανανά, που μετέφερε μια ποσότητα στην Ευρώπη. Επειδή ακριβώς ήταν τόσο σπάνιο φρούτο, έγινε σύμβολο της φιλοξενίας. Οι πρώτοι ανανάδες που ωρίμασαν σε θερμοκήπιο παρουσιάστηκαν στο βασιλιά Κάρολο τον 5ο , που το πάθος του για το συγκεκριμένο φρούτο, το έκανε ακόμα πιο πολύτιμο. Ο ανανάς στις μέρες μας καλλιεργείται σε πολλές περιοχές.

Η καταγωγή της ντομάτας εντοπίζεται στην Κεντρική και Νότια Αμερική (Περού), όπου και καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά. Οι Ισπανοί θαλασσοπόροι (Χρ. Κολόμβος) έφεραν τη ντομάτα στην Ευρώπη το 16ο αι. μαζί με το καλαμπόκι, την πατάτα και την πιπεριά. Οι Ευρωπαίοι την ονόμασαν τον κόκκινο ζουμερό καρπό της ντομάτας «χρυσό μήλο», «φρούτο του πάθους» κ.ά. Το κανονικό της όνομα tomati, που σημαίνει «σαρκώδες φρούτο» στη γλώσσα των Ατζέκων, δικαιολογεί το χαρακτηρισμό της ως φρούτο σύμφωνα με τη βοτανολογία. Ωστόσο, με βάση τη δικαστική απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Η.Π.Α. το 1893, η ντομάτα ανακηρύχθηκε ως λαχανικό.

Oι πιπεριές ήρθαν στην Eυρώπη μετά τα ταξίδια του Kολόμβου. Oι κόκκινες μάλιστα πιπεριές χρησιμοποιήθηκαν από τους Eυρωπαίους ως φθηνό υποκατάστατο του μαύρου πιπεριού, που τότε ερχόταν από την Aσία και ξεπερνούσε σε τιμή το χρυσό! Mπορούσαν να καλλιεργηθούν εύκολα στις περιοχές περί τη Mεσόγειο, κι έτσι ακόμα και οι φτωχοί μπορούσαν να απολαύσουν τη φλογερή τους γεύση. Παρ’ όλα αυτά, στην Eυρώπη προτιμώνται οι γλυκές και μη καυτερές ποικιλίες του φυτού, αφού οι πληθυσμοί της δεν είναι εξοικειωμένοι με τις καυτερές γεύσεις.

Η κολοκυθιά κατάγεται από τις νότιες Η.Π.Α. και Μεξικό. Στην κεντρική και βόρεια Αμερική η κολοκυθιά θεωρούνταν διουρητικό μέσο και χρησιμοποιούνταν σε εγκαύματα. Αποτελούσε επίσης συστατικό συνταγής κατά των σκωλήκων. Ο Χριστόφορος Κολόμβος έφερε την κολοκύθα στην Ευρώπη, όπου σήμερα είναι πολύ δημοφιλής. Στην ιατρική χρησιμοποιούνται κυρίως οι σπόροι, είτε άμεσα είτε για την παρασκευή ελαίου.

Η πατάτα είναι φυτό ιθαγενές της Νοτίου Αμερικής. Μεταφέρθηκε στην Ισπανία από Ισπανούς εξερευνητές και γρήγορα επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι ευρύτατα διαδεδομένη στην Ελλάδα και τρώγεται ως βασικό τρόφιμο. Στη χώρα μας την έφερε ο Ιωάννης Καποδίστριας. Στην αρχή καλλιεργήθηκε σε περιορισμένη κλίμακα, πειραματικά, στην περιοχή της Tίρυνθας. Η παραγωγή πατάτας ήταν πολύ σημαντική, ιδιαίτερα στα δύσκολα χρόνια των Παγκοσμίων πολέμων, αφού έθρεψε και κράτησε ζωντανούς πολλούς ανθρώπους.

Η κατάκτηση της Αμερικής πρόσφερε στους Ευρωπαίους αποικιοκράτες αχανείς εκτάσεις κατάλληλες για την καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου. Νησιά της Καραϊβικής με το κατάλληλο τροπικό κλίμα αποψιλώθηκαν πλήρως και γέμισαν με φυτείες. Όμως, χρειαζόταν και κάτι ακόμη: «Τεράστιες λεγεώνες σκλάβων έφταναν από την Αφρική για να προσφέρουν στη βασίλισσα-ζάχαρη τη δύναμη που ζητούσε: ανθρώπινο καύσιμο», διηγείται ο συγγραφέας Εδουάρδο Γκαλεάνο. O τεράστιος πλούτος που απέφερε το εμπόριο ζάχαρης –μέχρι το 1750 άξιζε το βάρος της σε χρυσό– αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη για τον μαζικό εποικισμό της Καραϊβικής από Βρετανούς και Γάλλους και της Βραζιλίας από Πορτογάλους. Όταν ο αγώνας των αποικιών για ανεξαρτησία άρχισε να απειλεί την προμήθεια της Ευρώπης, ξεκίνησαν τα πειράματα απόκτησης του «άσπρου χρυσού» με άλλο τρόπο πέραν του ζαχαροκάλαμου. Έτσι, μέσα σε λίγα χρόνια η ζάχαρη από τεύτλα μπήκε δυναμικά στην παγκόσμια παραγωγή.

Το φύλλο του καπνού, το οποίο εισήχθη στην Ευρώπη από τον Χριστόφορο Κολόμβο και θεωρήθηκε “θαυματουργό φυτό”, επειδή αρχικά χρησιμοποιήθηκε για τις υποτιθέμενες καταπραϋντικές ιδιότητές του, έγινε συντομότατα προϊόν πολυτελείας το οποίο το μασούσαν, το απομυζούσαν ή το εισέπνεαν από τη μύτη μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, εποχή κατά την οποία αναπτύχθηκε η χρήση των πούρων, την οποία ακολούθησε σύντομα η χρήση τσιγάρων . Tο μαγικό φυτό των Ινδιάνων που έφερε ο Κολόμβος στην Ισπανία από τον Nέο Kόσμο, κατέκτησε γρήγορα την αυτοκρατορία του Καρόλου Ε΄, συνεπήρε, χάρη στην Αικατερίνη των Μεδίκων, τη Γαλλία ως «φυτό της βασιλίσσης» ή «νικοτιανή», κυριάρχησε στην Αγγλία ως «tobacco» και απλώθηκε, με εκπληκτική για την εποχή ταχύτητα, στο Βέλγιο, την Ολλανδία, τη Γερμανία και τη Ρωσία, για να φτάσει, στα τέλη του 16ου αιώνα, στη Θεσσαλονίκη, «εις τα περίχωρα της οποίας», γράφει ο Πουκεβίλ, «καλλιέργησαν το πρώτον φυτό δύο Γάλλοι έμποροι».

«Xαρούμενη συντροφιά» νεαρών δανδήδων απολαμβάνουν το κάπνισμα της πίπας υπό τους ήχους της φλογέρας πλανόδιου μουσικού. Eλαιογραφία του Willem Buytewech, 1617-20.

Η επίδραση των ανακαλύψεων οδήγησε και στην μετατόπιση του πολιτικού οικονομικού και πολιτιστικού βάρους της Ευρώπης από το νότο και τις κεντρικές περιοχές, προς τα δυτικά, στις χώρες που είχαν πρόσβαση στον Ατλαντικό Ωκεανό. Η επέκταση αυτή του ευρωπαϊκού κόσμου προς τα δυτικά, στην Αμερικανική ήπειρο, στην Αφρική, στην Ασία και αργότερα στην Ωκεανία, έγινε η αφορμή για την δημιουργία μιας νέας θεώρησης του κόσμου, ως τόπου ευκαιριών, πλούτου, περιπέτειας, οικονομικού και θρησκευτικού ανταγωνισμού και κυριότερα, αναζήτησης μιας καλύτερης τύχης. Ένας ιεραπόστολος, ο Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας, κατέγραψε στα απομνημονεύματά του την κακομεταχείριση των λαών του Νέου Κόσμου από τους ισπανούς κατακτητές.

Να κρίνετε το παρακάτω απόσπασμα από την αναφορά του Επισκόπου Βαρθολομαίου Λας Κάζας προς τον βασιλιά της Ισπανίας: " Οι Ισπανοί βρέθηκαν ανάμεσα στους Ινδιάνους όπως οι λύκοι, οι τίγρεις και τα αιμοβόρα λιοντάρια πεινασμένα για πολλές μέρες. Εδώ και σαράντα χρόνια, δεν κάνουν τίποτα άλλο από να τους κάνουν κομμάτια, να τους τουφεκίζουν, να τους βασανίζουν και να τους εξοντώνουν με τόση ωμότητα, ώστε το νησί Κούβα είναι σήμερα ερημωμένο από κατοίκους... Αν οι χριστιανοί έχουν καταστρέψει τόσες και τόσες ψυχές, το έκαναν με μοναδικό σκοπό να αποκτήσουν χρυσάφι και να πλουτίσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα".

Ο Bartolome de Las Casas (A Brief Account of the Destruction of the Indies)δηλώνει ξεκάθαρα πως οι ισπανοί εξερευνητές ήταν αποφασισμένοι με κάθε μέσον να επωφεληθούν των κατακτήσεών τους και να βγάλουν, βαθμιαία, τους βασιλείς της Αραγωνίας και της Καστίλλης έξω από τα "ντομίνιά" τους, καταχρώμενοι της βασιλικής εύνοιας. Φρόντισαν, μάλιστα, ώστε ο ρόλος των βασιλέων να φανεί πλέον κυριαρχικός πάνω στη νέα περιοχή της "Ισπανιόλα", και όχι ρόλος προασπιστών της χριστιανικής πίστης.

EΡΩΤΗΣΗ ΚΡΙΣΕΩΣ: Ας υποθέσουμε ότι είστε ο βασιλιάς ή η βασίλισσα της Ισπανίας, που έστειλε τους conquistadores στον Νέο Κόσμο για να εκχριστιανίσουν τους ιθαγενείςκαι να φέρουν στη χώρα σας άφθονο χρυσό και ασήμι. Πώς θα αντιδρούσατε στις παραπάνω επισημάνσεις του Ντε Λας Κάζας;

Μια σημαντική συνέπεια των γεωγραφικών ανακαλύψεων ήταν ότι το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασσα. Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας. Με την εξέλιξη αυτή η δυτική και η βόρεια Ευρώπη έγιναν πια το κέντρο των διεθνών εξελίξεων. Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήματος και κατέστησαν το νόμισμα αποκλειστικό ανταλλακτικό μέσο και μέτρο όλων των αξιών, Τα κεφάλαια που συσσωρεύονταν από το εμπόριο άρχισαν να επενδύονται σε διάφορες εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις. Έτσι τέθηκαν οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος στην Ευρώπη, ενώ η φεουδαρχική δομή της οικονομίας άρχισε να κλονίζεται.

Ήταν αρχές του 15ου αιώνα όταν με τη Γεωγραφία η Δύση «είδε» τη γεωμετρική υφή του γεωγραφικού χώρου, πρώτα από τη Φλωρεντία και κυρίως μετά τη γνωστή ομώνυμη Σύνοδο του 1439. Εκεί, στην πόλη των Μεδίκων, των εμπόρων, των τραπεζιτών και του Ουμανισμού, μελετήθηκε συστηματικά και από εκεί η γεωμετρική ματιά του κόσμου μεταδόθηκε γρήγορα και καθιερώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Όμως ―όπως η προηγούμενη χαρτογραφία της χριστιανικής υφής του γεωγραφικού χώρου― και η πτολεμαϊκή χαρτογραφία, που γνώρισε τότε η Δύση, είχε τον «παλαιό κόσμο» ως γεωγραφικό υποκείμενο· τις τρεις ηπείρους: Ευρώπη, Ασία και Αφρική, με ακόμα αβέβαια άκρα προς τον Βορρά, την Ανατολή και τον Νότο αντίστοιχα. Ο μόνος βέβαιος και οικείος θαλάσσιος χώρος ήταν ―περισσότερο― η Μεσόγειος και ο Εύξεινος Πόντος και ―λιγότερο― η Ερυθρά θάλασσα και ο Ινδικός ωκεανός. Το υπόλοιπο της υδρογείου παρέμενε στην ηπειρωτική και θαλάσσια ασάφεια ενός απροσδιόριστου μέγιστου Ωκεανού! Το 1439 στη Φλωρεντία, η Δύση εμπέδωσε τη φραγή των γνωστών από αιώνες δρόμων προς την Ανατολή ―από τους ανερχόμενους Οθωμανούς― και την οσμή της επερχόμενης οριστικής πτώσης του απελπιστικά συρρικνωμένου Βυζαντίου. Αυτά σήμαιναν το τέλος μιας μακράς εποχής εμπορικού πλούτου για την Ευρώπη, από τους πατροπαράδοτους δρόμους προς την πλουτοφόρο Ανατολή. Έπρεπε τώρα να τολμήσουν νέους άγνωστους δρόμους προς τα εκεί, μέσω του Ωκεανού που έβρεχε τη δυτική ακτογραμμή της Ευρώπης και της Αφρικής. Η Γεωγραφία του Πτολεμαίου και η γεωμετρική υφή της υδρογείου που εισήγαγε τότε στην κουλτούρα της Δύσης έδειχνε και τεκμηρίωνε τους νέους ωκεάνιους δρόμους, με τους μεσημβρινούς, τους παραλλήλους και τα στίγματα του γεωγραφικού πλάτους και μήκους. Και όλο αυτό, σε συνδυασμό με την αναβάθμιση της τεχνογνωσίας της μεσογειακής ναυτοσύνης, των παγκόσμιων χαρτών και των υδρογείων σφαιρών που από τότε μπαίνουν επίσης σε μια νέα εποχή.

Η ανατροπή είναι μεγάλη· ένας νέος κόσμος είχε ανατείλει (ήδη από το 1434) με πρωτοπόρο έναν μικρό ―μόλις 500.000 τότε― συνεκτικό, επίμονο, ανθεκτικό, και αποφασισμένο λαό στο δυτικό άκρο της Ευρώπης, τους Πορτογάλους ― με Βενετσιάνους ναυτικούς στην αρχή. Θεμελιωτής της επιχείρησης, αναζήτησης νέων ωκεάνιων οριζόντων, ένας εμπνευσμένος και προσηλωμένος στο όραμά του πρίγκιπας (ο Ενρίκε, τιμητικά ο Ναυσιπλόος). Αυτός οργάνωσε μέχρι το 1460 μια νέα ναυτοσύνη σε επιστημονικές βάσεις, με τεχνοκρατικές πρακτικές· χάρις στο έργο του, η μικρή σε έκταση χώρα έφτιαξε μια σκληροτράχηλη θαλάσσια αυτοκρατορία κατά μήκος των ακτογραμμών της Αφρικής και της νότιας Ασίας μέχρι την Κίνα και την Ιαπωνία. Η Λισαβόνα του 16ου αιώνα θα γίνει κέντρο του ευρωπαϊκού εμπορίου και η πλουσιότερη ευρωπαϊκή πόλη. Τα ανθεκτικά καράβια επέστρεφαν από τον Ινδικό ωκεανό με φορτίο πολύτιμα μπαχαρικά (κυρίως πιπέρι, μοσχοκάρφια, μοσχοκάρυδο), τον ακριβό καφέ μοσχογαλής, νοσηλευτικά φυτά, ναρκωτικά και υπνωτικά, μεταξωτά, χαλιά, φυσικά λευκά βαμβακερά, παπλώματα, πορσελάνες, μαργαριτάρια, γούνες και χρηστικά αντικείμενα από πολύτιμα μέταλλα. Το κυριότερο όμως στο φορτίο τους ήταν οι χάρτες των περιοχών του ταξιδιού, ακόμα αχαρτογράφητων από τις ανταγωνίστριες ναυτικές δυνάμεις. Οι χάρτες στα πορτογαλικά καράβια ήταν απόρρητοι, επί ποινή θανάτου, και λάφυρα πρώτης προτεραιότητας για τους εχθρούς. Η αξία των χαρτών ήταν σημαντική. Είναι γνωστό ότι η (παράνομη) κατασκευή ενός χειρόγραφου παγκόσμιου χάρτη από ανώνυμο χαρτογράφο στη Λισαβόνα στις αρχές του αιώνα ―για να εξαχθεί λαθραία στην Ιταλία― κόστισε 42 γραμμάρια χρυσού· είναι η περίπτωση του περίφημου «χάρτη Καντίνο» (1502), του πρώτου σωζόμενου με τη χάραξη της μεσημβρινής γραμμής της Συνθήκης Τορδεσίλας. Βορειότερα της Λισαβόνας, η Κοΐμπρα θα γίνει το πανευρωπαϊκό κέντρο προετοιμασίας και προώθησης, με πορτογαλικά καράβια, των μορφωμένων ιησουιτών στην Ινδία, Ινδοκίνα, Κίνα, Ιαπωνία και στα αρχιπελάγη του Ινδικού Ωκεανού, για να διαδώσουν τον Χριστιανισμό. Από εκεί θα ξεκινήσει το μακρύ ταξίδι του για την Κίνα ο σημαντικός Ιταλός ιησουίτης Ρίτσι· πρώτος θα μεταφέρει την ευρωπαϊκή χαρτογραφική οπτική, άγνωστη μέχρι τις αρχές του 17ου αιώνα στην Απαγορευμένη Πόλη, με τον περίφημο (πτολεμαϊκής αναφοράς) «κινεζικό» παγκόσμιο χάρτη του και την Αμερική τοποθετημένη πρώτη φορά στο ανατολικό άκρο. Μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα οι Πορτογάλοι, με σπουδαίους ναυτικούς, θα γίνουν κυρίαρχοι της αφρικανικής ακτογραμμής ―μεταφέροντας πρώτοι σκλάβους από τη Δυτική Αφρική― της Ερυθράς θάλασσας, Αιθιοπίας και των Στενών του Ορμούζ μέχρι την ινδική βάση τους στην Γκόα (1487), από όπου και οι μακρινές οικογενειακές ρίζες του σημερινού πρωθυπουργού τους... Την ωκεάνια αναζήτηση της Ανατολής δεν θα αργήσουν να ακολουθήσουν οι μεγάλοι γείτονες Ισπανοί. Τους έπεισε ένα σχέδιο δυτικού διάπλου προς την Ινδία ενός Γενουάτη ―μάλλον επί λανθασμένου πτολεμαϊκού χάρτη, επί τούτου κατασκευασμένου― αφού είχε προηγουμένως υποστεί την απόρριψη από τη Λισαβόνα. Ο Κολόμβος, με τα τέσσερα ταξίδια του από το 1492 μέχρι το 1504 ανακάλυψε τα νησιά της Καραϊβικής, την ανατολική ακτογραμμή της Κεντρικής Αμερικής και έναν τόπο στις ακτές της Βενεζουέλας, πεπεισμένος μέχρι τον θάνατό του, το 1506 ―μάλλον μόνο ο ίδιος― ότι δεν επρόκειτο για νέα ήπειρο, αλλά ότι είχε φτάσει στην Ασία με δυτική πλεύση... Το δράμα της «ψευδαίσθησης» του Κολόμβου επιβάρυναν οι συνεχείς ενδιάμεσες επιτυχίες των Πορτογάλων ναυτικών, οι οποίοι σε μια τριετία μέχρι το 1500 έφταναν άνετα και με ασφάλεια στην Ινδία περιπλέοντας το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος και τυχαία στη Βραζιλία αποφεύγοντας προς τα δυτικά τα ρεύματα του Κόλπου της Γουινέας. Όπως την επισκίασε και το επίτευγμα του Φλωρεντινού Βεσπούτσι κατά τη σύντομη υπηρεσία του και στις δύο ναυτικές δυνάμεις της Ιβηρικής (1499-1502). Πολύ παραγωγικό και επικοινωνιακά τεκμηριωμένο, ο Αμέριγκο βεβαίωσε ότι επρόκειτο για μια νέα ήπειρο, ένα Νέο Κόσμο. Ο διάσημος χαρτογράφος ελληνιστής Βαλντζεεμύλλερ, των ουμανιστών του Σαιντ-Ντιε στη Λωρραίνη, για να τον τιμήσει σημείωσε το 1507 για πρώτη φορά σε χάρτη ―και γενικά σε σωζόμενο έντυπο― το όνομα «Αμερική», στη Νότια υποήπειρο του Νέου Κόσμου. Το επίτευγμα του (Πορτογάλου) Μαγγελάνου, στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 16ου αιώνα, να περιπλεύσει για λογαριασμό της Ισπανίας τη Νότια Αμερική και τον «άγνωστο» Ειρηνικό ωκεανό και να φτάσει δυτικά στον Ινδικό, ήταν ένα κορυφαίο επίτευγμα. Έτσι η μεσημβρινή γραμμή της Συνθήκης Τορδεσίλας βρήκε την αντιδιαμετρική της· ολοκλήρωνε τον χωρισμό κυριαρχίας των ωκεανών ―μεταξύ Πορτογαλίας και της Ισπανίας― στο σύνολο της υδρογείου, με τη «νομιμοποίηση» της Συνθήκη της Σαραγόσας το 1529, μεταξύ του Ιωάννη Γ΄ και του Καρόλου Ε΄ μόλις τέσσερα χρόνια μετά τη γαμήλια «ένωση» των Οίκων των Αψβούργων και Aβίς και τον τάπητα μεγαλείου με τον Δία και την Ήρα προστάτιδων του ανατολικού ημισφαιρίου της υδρογείου... Ο αιώνας των Μεγάλων Ανακαλύψεων σημείωσε το πέρασμα σε μια νέα εποχή με την προσθήκη μιας τέταρτης ηπείρου στις τρεις γνωστές για σχεδόν είκοσι αιώνες. Οι ειδήσεις από τη συνεχή κινητικότητα και τη διεύρυνση των αγορών των Πορτογάλων και Ισπανών στους νέους ωκεάνιους δρόμους προς την Ανατολή και τη Δύση, από τις αρχές του 16ου αιώνα, αναστάτωναν τους ηγεμόνες, τα καθιερωμένα εμπορικά συστήματα και τα κέντρα της γεωγραφικής γνώσης και της χαρτογραφίας. Μεγάλος πλούτος συσσωρευόταν στις βασιλικές αυλές της Ευρώπης και στους ισχυρούς οίκους της εποχής. Η επέκταση της Πορτογαλίας στην Ανατολή, ελέγχοντας τον Ινδικό Ωκεανό και τις περιβάλλουσες ακτογραμμές συνέβαλε στην εμπορική παρακμή των ιταλικών πόλεων και του (από την ξηρά) μονοπωλιακού τους ευρωπαϊκού εμπορίου της Ανατολής. Στα μέσα του 16ου αιώνα ιδρύθηκε το σημαντικό Μακάο, εμπορική και ιησουιτική βάση στη νότια Κίνα. Αυτή την τεράστια πορτογαλική διεύρυνση διεκδίκησαν δυναμικά πρώτα οι σκληροτράχηλοι Ολλανδοί, από τις αρχές του 17ου αιώνα, αμφισβητώντας με φιλοσοφική, νομική και πολιτική βάση τις συνθήκες Τορδεσίλας και Σαραγόσας ―από τότε έχουμε την αρχή του δικαίου της θάλασσας― τις οποίες είχαν επίσης παρακάμψει Βρετανοί και Γάλλοι, ενώ οι Ισπανοί ισχυροποιούσαν την αποικιοκρατική τους κυριαρχία στο εσωτερικό της αμερικανικής ηπείρου και οι Πορτογάλοι στη Βραζιλία και στις δύο πλευρές της Αφρικής. Η Ευρώπη άλλαζε βαθιά. Πρώτα και κύρια η ενισχυμένη ατλαντική πλευρά της βυθίστηκε στη δίνη της αποικιοκρατίας, του πυρετικού ανταγωνισμού για παγκόσμια κυριαρχία και της αχόρταγης συσσώρευσης αμύθητου πλούτου. Σε αυτό το κλίμα αναπτύχθηκε και η μεγάλη «νέα» χαρτογραφία του 16ου–17ου αιώνα, παράλληλα με τη μεγάλη ζωγραφική της περιόδου, στην οποία μάλιστα απεικονίζεται η παρουσία των χαρτών και των υδρογείων σφαιρών, ανάμεσα στα κύρια θέματα των πινάκων μεγάλων ζωγράφων της εποχής. Τα έργα των Χολμπάιν, Bερμέερ, Περέδα και πολλών άλλων προβεβλημένων και λιγότερο γνωστών, έως ανώνυμων, περιλαμβάνουν χάρτες και υδρογείους ανάμεσα στα θέματα των έργων τους. Ο γεωγραφικός χώρος χαρτών και υδρογείων γίνεται συνθετικό αντικείμενο της μεγάλης Τέχνης και αντικείμενο προβολής ιδιωτικού πλούτου και τελικά μεγαλείου ανάμεσα σε άλλα που το πιστοποιούν.

Γιαν Ντάβιντς ντε Χέιμ, 17ος αι. «Γεύμα σε κίνδυνο». Μουσείο της Πόλης των Βρυξελλών

Ανώνυμου της Ολλανδικής Σχολής, 17ος αι. «Ο θησαυρός του Paston». Μουσείο Κάστρου του Norwich

Όμως, την ίδια εποχή, συμβαίνει παράλληλα κάτι πολύ ενδιαφέρον· αντιθετικό του κύματος ισχύος, πλούτου, μεγαλείου και αυταρέσκειας που δημιουργεί η συσσώρευση του αποικιοκρατικού πλούτου: στα σπουδαία ζωγραφικά έργα γεωχωρικής αναφοράς των Μεγάλων Ανακαλύψεων εμφανίζεται ―ως αλληγορία― και το θέμα του πεπερασμένου χρόνου της ανθρώπινης ύπαρξης, της ματαιοδοξίας, της υπόμνησης θανάτου (memento mori). Στο κλίμα της μεγάλης ευφορίας και της επίδειξης πλούτου και μεγαλείου, που προκάλεσε η διεύρυνση των γεωγραφικών οριζόντων, το νεκρικό κρανίο δίπλα στις υδρογείους γίνεται σύμβολο της απαισιόδοξης υπενθύμισης της ματαιοδοξίας! Και πάλι από την Τέχνη έρχεται ο αντίλογος στο μεγαλείο της παγκόσμιας κυριαρχίας και της δύναμη

Αντόνιο Περέδα, 17ος αι. «Ματαιοδοξία» (τμήμα του πίνακα). Moυσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία

Χέντρικ Άντρισεν, (17ος αι.) «Ματαιοδοξία». Ασμόλειο Mουσείο, Οξφόρδη ς.