Η ΦΙΛΟΑΓΓΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Η αυτοκρατορική δομή του οθωμανικού κράτους που περιλάμβανε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, συνοδευόμενη από την οικουμενική ιδεολογία τόσο της μουσουλμανικής όσο και της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας, ήταν το ακριβώς αντίθετο του εθνικού κράτους και της αντίστοιχης ιδεολογίας. Δεν διαμόρφωναν, δηλαδή, ούτε καν τις πλέον υποτυπώδεις πρωτο-εθνικές αναπαραστάσεις. Το κατ’ εξοχήν κοινωνικό θεμέλιο της εθνικιστικής ιδεολογίας, ο αστικός πληθυσμός, ήταν ισχνός στην Οθωμανική αυτοκρατορία και συχνά διάσπαρτος στα κέντρα της διεθνούς αγοράς. Ο πληθυσμός των χωρικών της υπαίθρου, αυτή η συντριπτική πλειονότητα των πληθυσμών της οθωμανικής επικράτειας, λειτουργούσε με τον δημοσιονομικό κανόνα της εποχής που συνοψιζόταν στο ότι σε κάθε οικογένεια αναλογούσε και ένας κλήρος γης. Ο κανόνας αυτός περιθωριοποιούσε το αγροτικό ζήτημα, ιδίως κατά τη διάρκεια της επανάστασης, καθιστώντας τη συμμαχία μεταξύ των επαναστατημένων ελίτ και των επαρχιακών πληθυσμών ισχνή και μάλλον ευκαιριακή.

Η Ελληνική Επανάσταση είχε έντονη την κοινωνική διάσταση από την αρχή γιατί είχε πολλά ριζοσπαστικά στοιχεία. Παραλίγο να μετατραπεί και σε πιο καθαρόαιμα κοινωνική επανάσταση το 1823. Αλλά η εμφύλια σύγκρουση που ακολούθησε είχε περισσότερο παραδοσιακές παρά πρώιμα ταξικές, όπως φάνηκε στην αρχή, διαστάσεις. Οι Ελληνες επαναστάτες όταν εξεγέρθηκαν δεν αποτελούσαν παρά μια μικρή ομάδα, συνασπισμός κοινωνικά ετερογενών ελίτ στο πλαίσιο μιας μεγάλης αυτοκρατορίας. Η μεγάλη γεωγραφική διασπορά τους και οι μάλλον ισχνές εσωτερικές κοινωνικές συμμαχίες οδήγησαν γρήγορα τις ηγετικές ομάδες της επανάστασης στη σύμπηξη ποικίλων προνομιακών σχέσεων με μεγάλες δυνάμεις. Από το 1825, τότε που η επανάσταση άρχιζε να καταρρέει εμφανώς, συζητούνταν πλέον όλες οι εκδοχές προκειμένου να μη χαθούν εντελώς οι επιτυχίες της πρώτης επαναστατικής περιόδου: μια μικρή ηγεμονία υπό Ρώσο ή Γάλλο πρίγκιπα, μια συνθηκολόγηση με τους Οθωμανούς που θα άφηνε τον Μοριά ως ημιανεξάρτητο κρατίδιο, μια λύση σερβικού τύπου που θα άφηνε τον Μοριά υπό την κοινή προστασία της Πύλης και μιας μεγάλης δύναμης, και ακόμη μια σκέτη συνθηκολόγηση, «προσκύνημα». Όλες οι λύσεις που προτείνονταν την περίοδο της ήττας είχαν τα κοινά χαρακτηριστικά ότι συρρίκνωναν δραστικά την επικράτεια που έλεγχε η τουρκική Διοίκηση και εξάλειφαν σχεδόν πλήρως το πολιτικό και ιδεολογικό πρόταγμα συγκρότησης ανεξάρτητου εθνικού κράτους.

Τότε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, αντιλαμβανόμενος την αλλαγή της πολιτικής στρατηγικής της Μεγάλης Βρετανίας, συντάσσει την περίφημη «δήλωση υποτέλειας» προς τη Μεγάλη Βρετανία.

"Σας προσφέρουμε διαρκή συμμαχία αν σώσετε την ελληνική επανάσταση".

Αυτή είναι η πολιτική πρότασή του προς την κατ’ εξοχήν φιλελεύθερη δύναμη της εποχής, την οποία συνυπέγραψαν εξαναγκασμένοι ή αυτοβούλως και άλλοι Ελληνες ηγέτες. Η ελληνική επανάσταση είχε ήδη τύχει μιας οιονεί διεθνούς αναγνώρισης από τα δύο δάνεια που είχε εξασφαλίσει στο κέντρο της διεθνούς χρηματαγοράς, στο City, επίσης είχε κυριολεκτικά ξεσηκώσει τους Ευρωπαίους ομοϊδεάτες και είχε, επιπλέον, περιβληθεί ηρωικό χαρακτήρα επειδή πολεμούσαν λίγοι ενάντια σε μια ακόμα ισχυρή αυτοκρατορία που επιπλέον εθεωρείτο η πλέον σκοταδιστική της εποχής της. Τότε επιστρατεύτηκαν σύμβολα, δίκτυα αλληλεγγύης και πολιτικός εκβιασμός στην υπηρεσία της διάσωσης της εθνικής ιδέας. Εκβιασμός, επειδή η περίφημη αυτή επιστολή του Μαυροκορδάτου προς τον υπουργό Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας υπονοούσε πως, αν δεν ήταν αυτή η δύναμη που θα στήριζε την ελληνική επανάσταση, θα μπορούσε να είναι μια άλλη.

Η στρατηγική αυτή σύλληψη περιλάμβανε και μια ακόμη κίνηση, σχετική με τον εσωτερικό συσχετισμό αυτή: τη δράση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην Πελοπόννησο ενάντια στους «προσκυνημένους» στον Ιμπραήμ. Ετσι πολιτικά γινόταν σαφές προς κάθε κατεύθυνση πως, παρά τις συντριπτικές ήττες που είχε υποστεί ήδη, η ελληνική επαναστατική ηγεσία δεν είχε σκοπό να εγκαταλείψει τους στόχους της. Οι τρεις προστάτιδες δυνάμεις εκμεταλλεύονταν την ανάγκη της Ελλάδας να αντλήσει για τις ανάγκες της τμήματα της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων, το οποίο είχαν εγγυηθεί συλλογικά, για να ασκήσουν πιέσεις. Η Γαλλία πρώτη αρνήθηκε την εγγύησή της με το επιχείρημα ότι η Ελλάδα κινδύνευε να εκβαυαριστεί, ότι η Κυβέρνησή της έπρεπε να έχει εθνικό χαρακτήρα, ότι τα δημόσια έξοδα ήταν υπέρογκα κυρίως για τη συντήρηση του στρατού, ότι το ταξίδι του Λουδοβίκου στην Αθήνα θα επιβάρυνε ακόμη περισσότερο την κατάσταση, μιας και δημιουργούσε την υπόνοια στενότερης ακόμη πρόσδεσης της Ελλάδας με τη Βαυαρία. Ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να διασκεδάσει αυτή την εικόνα τονίζοντας στον πρεσβευτή της Γαλλίας στην Πετρούπολη βαρόνο Barante ότι ως προς τα οικονομικά ακόμη και ο παραλληλισμός με το βασίλειο της Βυρτεμβέργης που είχε την ίδια περίπου εδαφική έκταση με την Ελλάδα, δεν ήταν ορθός, γιατί ένα νεοπαγές κράτος χρειαζόταν περισσότερα χρήματα για να κινηθεί. Πρόσθεσε, επίσης, ότι οι υπέρογκες στρατιωτικές δαπάνες με την αποστολή των Βαυαρών θα είχαν αποφευχθεί αν παρέμενε το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα στην Πελοπόννησο, όπως είχαν ζητήσει οι Έλληνες. Ως προς τον κίνδυνο του «Βαυαρισμού», ο Μαυροκορδάτος αντιπαρέθετε τις διαβεβαιώσεις σ’ αυτόν του ίδιου του Λουδοβίκου: «Δεν επιθυμεί να Βαυαρισθή η Ελλάς, ούτε δε να Γαλλισθή –η Ελλάς πρέπει να είναι ανεξάρτητος». Αυτήν τη de factο κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για να οργανώσει πολιτικά το νέο κράτος (στην Επίδαυρο) και να το τοποθετήσει γεωπολιτικά στη Δύση.

Ο Μαυροκορδάτος αντιλαμβανόταν πόσο πιο ελεύθερη θα ήταν η Ελλάδα αν θα μπορούσε να συνάπτει δάνεια χωρίς ξένες εγγυήσεις και χωρίς επομένως τις συνακόλουθες εξαρτήσεις, όπως οδυνηρά φάνηκαν στην περίπτωση της τρίτης δόσης του δανείου των 60 εκατ. φράγκων. Ενθάρρυνε, λοιπόν, τα σχέδια για την ίδρυση Τράπεζας στην Ελλάδα, ώστε να περιοριστεί η τοκογλυφία και να διατεθούν κεφάλαια για οικονομικές δραστηριότητες. Παρακίνησε τον Eichthal να συμμετάσχει στη σχεδιαζόμενη σύσταση Τράπεζας από τον αγγλικό οίκο Wright και χρησιμοποίησε τη φιλία του με τον Γεώργιο Σίνα για να τον παρωθήσει να αναλάβει μια παρόμοια προσπάθεια. Τα "σινάφια" της αστικής τάξης ήδη συνασπίζονταν σε καθοριστικό βαθμό.

Σε ό,τι αφορά τη μεταστροφή του υπέρ της βασιλείας, φαίνεται ότι ο Μαυροκορδάτος πίστεψε ότι προείχε, μετά τα όσα ακολούθησαν τη δολοφονία του Καποδίστρια, η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, ενώ η μορφή που θα λάμβαναν οι θεσμοί, η διαμόρφωση δηλαδή ενός θεσμικού πλαισίου συνταγματικής μοναρχίας, θα μπορούσε να διευθετηθεί σε δεύτερο χρόνο, με την προϋπόθεση ότι στο μεσολαβούν διάστημα θα διαμορφώνονταν οι προϋποθέσεις μιας ευνομούμενης πολιτείας. Το Σύνταγμα, σε διπλωματικό επίπεδο, θα το υπερασπιστεί μόνον ο Σπυρίδων Τρικούπης. Η αλλαγή των συνταγματικών θέσεων του Μαυροκορδάτου προς την κατεύθυνση της υπεράσπισης της μοναρχίας μάλλον προέκυψε από την επαφή του με κράτη προηγμένα που δεν είχαν φιλελεύθερους θεσμούς, σε συνδυασμό με την προσδοκία συνταγματικών παραχωρήσεων εκ μέρους του νέου μονάρχη: αυτή η προσδοκία, βεβαίως, διαψεύσθηκε.

Επιπλέον, ο Μαυροκορδάτος προσπαθούσε να αποτρέψει τη διαμόρφωση της αντίληψης, που με την αυξανόμενη ρωσοφοβία στην Αγγλία κέρδιζε έδαφος, ότι η ορθόδοξη Ελλάδα ήταν δυνάμει προνομιακός χώρος της ρωσικής επεκτατικής πολιτικής και επομένως κάθε ενίσχυσή της εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έπρεπε να αποφευχθεί. Αντέστρεφε τη λογική αυτή με το επιχείρημα ότι η ικανοποίηση δίκαιων αιτημάτων της Ελλάδας, όπως η προσάρτηση της Κρήτης μετά τη λήξη της δεκάχρονης κατοχής της από τον επικίνδυνο για την ίδια την Πύλη Μεχμέτ Αλή, θα ήταν τελικά προς όφελος των Τούρκων. Όπως αντιλαμβάνεστε, η πολιτική επιλογή του πρόσφερε προνομιακή σχέση κατά προτεραιότητα στη Μεγάλη Βρετανία ή σε όποια δύναμη θα βοηθούσε τους Ελληνες. Ξεκίνησε με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη η (απελπισμένη στην πραγματικότητα) αντεπίθεση στον Μοριά, με την παράλληλη ενεργοποίηση των πιέσεων των ευρωπαίων φιλελλήνων προς τις κυβερνήσεις τους. Το σχέδιο οδήγησε σε θετική μεταστροφή της Μεγάλης Βρετανίας, συμφωνία των τριών μεγάλων δυνάμεων της εποχής, συγκρότηση του συμμαχικού στόλου και ναυμαχία του Ναυαρίνου. Η ενεργός παρέμβαση των Βρετανών ανοίγει μια περίοδο ανταγωνισμού και πλειοδοσίας, η Ρωσία θα ακολουθήσει και θα είναι αυτή που, τελικώς, θα συντρίψει τους Οθωμανούς το 1829 και θα τους επιβάλει την αναγνώριση του ελληνικού κρατιδίου. Οι Γάλλοι θα μπουν στο παιχνίδι με διάφορους τρόπους, και με το εκστρατευτικό σώμα που θα εκδιώξει τους Αιγύπτιους το 1828. Το Πρωτόκολλο του Ιουλίου 1827 και η Ναυμαχία του Ναβαρίνου θέτουν ένα συμβατικό τέλος στα πολεμικά γεγονότα. Έτσι εγκαινιάζεται η ίδρυση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού εθνικού κράτους.