Ο 'ΜΑΥΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ' ΣΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ, των αποφοίτων μας Φοίβου Σαμαρτζή, Κωνσταντίνας Τσιάκαλου και Σταματίας Φουρλεμάδη

Πανώλη. Πανούκλα. Ή αλλιώς και Μαύρος Θάνατος. Πανώλη… “η ασθένεια που καταστρέφει τα πάντα” Πανούκλα… Χαρακτηρισμός που προήλθε από το μίσος για την νόσο αυτή Μαύρος Θάνατος… Μαύριζαν σημεία του σώματος. Μαύρες είχαν γίνει και οι πόλεις απ’ τον θάνατο που έσπειρε η ασθένεια Χτύπησε την Ευρώπη τον 14ο αιώνα. Προήλθε από την Ανατολή, από Γενοβέζους ναυτικούς και αρχικά έπληξε την Τοσκάνη και την Σικελία. Ξεκινώντας από εκεί το 1347 , μεταδόθηκε ύστερα στην Αγγλία. Aκολούθησαν η Σκανδιναβία η Γερμανία και η Ρωσία. Αρχικά χτύπησε ως βουβωνική πανώλη, το 1348 όμως εξελίχθηκε σε πνευμονική. Η εξάπλωση της μορφής αυτής ήταν ακόμα πιο εύκολη, αφού μεταδίδονταν ταχύτατα με τον αέρα. Η εμφάνιση αυτής της λοιμώδους ασθένειας είναι υπεύθυνη για τον αφανισμό του 1/3 του τότε πληθυσμού της Ευρώπης. Φορείς του βακτηρίου που προκαλούσε τον μαύρο θάνατο ήταν οι ψύλλοι που παρασίτωναν τους αρουραίους. Προφανώς αυτό είχε να κάνει με τις άσχημες συνθήκες υγιεινής κάτω από τις οποίες ζούσαν οι άνθρωποι του μεσαίωνα, παρόλο που εκείνη την εποχή πολλοί, σύμφωνα και με τα λεγόμενα της εκκλησίας άλλωστε , θεωρούσαν πως τα αίτια της προσβολής των ανθρώπων από το μαύρο θάνατο είχαν άμεση σχέση με τις αμαρτίες τους. Η επιδημία πήρε τόσο μεγάλες διαστάσεις που μετά το ‘ξέσπασμα΄, για να μειωθεί ο κίνδυνος μετάδοσης της , τα καράβια που έφταναν στα λιμάνια απομονώνονταν για 40 μέρες (ιταλ. : quaranta). Από αυτό το γεγονός προέρχεται και η λέξη καραντίνα.

Ο όλεθρος στη Βενετία Όσο για την Βενετία χτυπήθηκε από την πανώλη σε τρεις διαφορετικές περιόδους. Η πρώτη φορά ήταν το 1348 και ύστερα το 1575 και 1577 οπου και χάθηκαν 50.000 ζωές. Η μεγάλη τραγωδία όμως ήταν το 1630. Ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε, το 1/3 των 150.000. Μάλιστα, οι δυνάμεις της πόλης αποδυναμώθηκαν τόσο, που το 1797 ο Ναπολέων Βοναπάρτης την κατέκτησε. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα η Ιταλία είχε διαφορετικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας από την υπόλοιπη Ευρώπη. Απαρτιζόταν από διαχωρισμένες περιοχές που η κάθε μια είχε δική της διοίκηση. Η Βενετία δε, μέχρι το 1797 ήταν πλήρως αυτονομημένη. Έτσι, αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει την πανώλη μόνη, κάνοντας κατ’εξαίρεση περιστασιακά συνεργασίες με άλλες περιοχές. Η Βενετία το 1630 βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση και διανθιζόταν όλο και περισσότερο. Όντας πόλη παραθαλάσσια εμπεριείχε λιμάνι, γεγονός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξή της. Το λιμάνι όμως που τόσο την είχε αναπτύξει οικονομικά ήταν αυτό που της έφερε την αρρώστεια. Μολυσμένα ποντίκια μπήκαν από άλλους τόπους στα καράβια και από τα καράβια μεταφέρθηκαν στην Βενετία. Η ευημερία έπαψε να υπάρχει, τα λεφτά είχαν γίνει άχρηστα. Οι γιατροί δεν έβρισκαν τρόπο να διαχειριστούν την κατάσταση και ξεκίνησε να επικρατεί το χάος.

Η τέχνη και η γνώση τελικά δεν πεθαίνει ούτε μαυρίζει… Παρόλο που η πανώλη έσπειρε τον όλεθρο, ποτέ δεν μπόρεσε να κλείσει τα Πανεπιστήμια, αυτά όπου πυρετωδώς διερευνούσαν την ασθένεια και λύσεις αντιμετώπισής της. Έδωσε έναυσμα και στην λογοτεχνία και την ποίηση. Ένα από τα έργα που εμπνέυτηκαν από το χτύπημα της νόσου είναι το αριστούργημα του Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε «Φάουστ», όπου ο νεαρός ιατρός Φάουστ, ακολουθώντας τις εντολές του πατέρα του, προσπαθεί να θεραπεύσει πανωλόβλητους με ισχυρά φάρμακα-δηλητήρια πού έφτιαχνε ο πατέρας του, με βοηθούς στο αλχημείο του. Άλλα έργα ενδεικτικά είναι το «Δεκαήμερον», συλλογή διγιημάτων του Βοκάκιου, «το ημερολόγιο του χρόνου της πανούκλας» του Ντάνιελ Ντεφόε, «η μάσκα του κόκκινου θανάτου» του Έντγκαρ Άλαν Πόε, «η πανώλη στη Δέλγκα», διήγημα του Στρατή Τσίρκα, «η πανούκλα» του Άλμπερ Καμύ. Οι 13ος και 14ος αιώνας αποτελούν όντως τους αιώνες της πανώλης ή του «μαύρου θανάτου», όπως λεγόταν το νόσημα τότε, λόγω του μελανού χρώματος πού εμφανιζόταν στα πληγμένα σημεία του σώματος. Ο Πετράρχης όπως και οι σύγχρονοί του έζησαν την λαίλαπα της πανώλης. Δίδαξε Φιλοσοφία στην Γαλλία και την Ιταλία αλλά και στην Γερμανία. Η Πετραρχιακή Φιλοσοφία βοήθησε στα μέγιστα την ιατρική, τουλάχιστον να παρθούν τα ελάχιστα άμεσα προληπτικά μέτρα κατά της πανώλης. Στην υποδειγματική υγειονομική νομοθεσία, με την οποία η Δημοκρατία της Βενετίας κωδικοποίησε τα μέτρα λήψεως κατά των λοιμών, αποκορυφωμένων από την απαγόρευση της εισόδου στο λιμάνι της, πλοίων, προερχομένων από μολυσμένους τόπους, έπαιξαν ρόλο υψηλοτάτου κύρους σύμβουλοι, πολλοί από τους καθηγητές του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. Επίσης η πανούκλα έγινε αφορμή για πάρα πολλά εξαιρετικά εικαστικά έργα..

Πανώλη, η τιμωρία απ’ τον Θεό Ο Μαύρος Θάνατος κατέπνιγε όποιον έβρισκε μπροστά του. Ο λαός είχε πια απελπιστεί. Τίποτα και κανείς δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει την αρρώστια. Αυτό που έμενε λοιπόν στον άνθρωπο ήταν να στραφεί στον Θεό. Μεγάλο μέρος του κόσμου πίστευε πως η πανώλη που μάστιζε ήταν μια τιμωρία από τον Θεό για τις αμαρτίες του κάθε ανθρώπου. Ο καθένας προσπαθούσε να βρει μια διέξοδο και να αντλήσει από εκεί δύναμη έτσι ώστε να σωθεί. Έτσι, άντρες και γυναίκες έδιναν τυφλά όλα τα υπάρχοντά τους στην εκκλησία, έχοντας την κρυφή ελπίδα ο Θεός να τους προστατεύσει, ή έστω να τους χαρίσει αιώνια μεταθανάτια ζωή. Η εκκλησία προφανώς έκανε τα έσχατα για εκμεταλλευτεί την κατάσταση, αφού μέσα από αυτή πλούτιζε ασταμάτητα, χώρια του ότι μπορούσε να ασκεί ακόμα περισσότερη επιρροή στα αδύναμα πια πλήθη και να τα χειραγωγεί. Υποσχόταν άφεση αμαρτιών και προστασία και διψούσε να φουσκώνουν όλο και παραπάνω τα κέρδη της. Άλλοι στράφηκαν στην μαγγανεία και στη δεισιδαιμονία, πιστεύοντας πως έτσι θα ήταν ασφαλής από την κατάρα που είχε πέσει πάνω τους. Ένα άλλο μέρος προτιμούσε ως τρόπο θεραπείας την αφαίμαξη. Τους αφαιρούσαν αίμα με συγκεκριμένο τρόπο και πίστευαν πως η θεραπεία ήταν στα χέρια τους. Υπήρχε ακόμα η άποψη πως ξύδι, αρώματα και ειδικά σκευάσματα μπορούσαν να γιατρέψουν τον μολυσμένο άνθρωπο. Ακόμα πιο ακραίο ήταν το Κίνημα των Μαστιγουμένων. Εκλαμβάνοντας την πανώλη ως την οργή του Θεού για τις αμαρτίες τους, επιχειρούσαν να εξαϋλωθούν μαστιγώνοντας τον εαυτό τους. Στην κοινότητα αυτή υπήρχαν συγκεκριμένοι τρόποι συμπεριφοράς και ενεργειών. Ένα μέλος απαγορευόταν να μιλάει σε γυναίκα, τα ρούχα του δεν έπρεπε να αλλάζονταν και δεν επιτρεπόταν να πλυθεί. Όλα τα μέλη υποβάλλονταν σε δημόσια αυτομαστίγωση δυο φορές τη μέρα. Το λεγόμενο «Τάγμα των Μαστιγουμένων» λέγεται ότι απαρτιζόταν από 800.000 μέλη. Το κίνημα αυτό υπέσκαπτε την φήμη της εκκλησίας και την κατέκρινε για την κερδοφόρα και ανέντιμη συμπεριφορά της. Έτσι είναι λογικό να περιμένουμε μια ανταπόκριση από την άλλη πλευρά. Πράγματι, ο Πάπας καταδίκασε την σχισματική αυτή ομάδα. Δεν χρειαζόταν να το κάνει όμως. Το κίνημα παράκμασε μόνο του με το που σταμάτησε η επιδημία. Άλλη ακραία και τραγική ερμηνεία της αρρώστιας ήταν πως υπαίτιοι είναι οι Εβραίοι. Στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Καταλονία ο λαός τους κατακρεουργεί και τους διώκει, πιστεύοντας φανατικά πως έχουν ρίξει δηλητήριο στα πηγάδια.

Οι «Θεραπευτές» της πανούκλας Την εποχή που η πανούκλα μάστιζε ολόκληρη την Ευρώπη και τη Βενετία το επάγγελμα του γιατρού ήταν αρκετά δημοφιλές λόγω των χρημάτων που συνεπαγόταν.Οι γιατροί δεν είχαν ουδεμία σωματική επαφή με τους ασθενείς τους , καθώς όταν τους εξέταζαν φορούσαν μια ειδική στολή που πιστεύοταν πως τους προστατεύει από το να προσβληθούν απο την αρρώστια.Στην πραγματικότητα βέβαια , είχε μέχρι και τα αντίθετα αποτελέσματα αφού η αρρώστια μεταδιδόταν πολύ γρηγορότερα μέσω των υφασμάτων. Ένα από τα βασικά μέρη της στολής ήταν η μάσκα.Είχε μορφή πτηνού.Στο ράμφος της μάσκας ήταν τοποθετημένα διάφορα αρωματικά βότανα όπως μέντα , γαρίφαλλο , μύρο , ροδοπέταλα , λάβδανο κλπ.Επίσης , μαζί με τη μάσκα ,τα γυαλία με κόκκινους φακούς που φορούσαν κάλυπταν όλο το πρόσωπο.Τα ρούχα τους ήταν δερμάτινα , καλλυμένα με κερί από πάνω μέχρι κάτω και είχαν ένα πλατύγυρο καπέλο για να ξεχωρίζουν από τους απλούς πολίτες.Το τελευταίο εξάρτημα του εξοπλισμού τους ήταν ένα μπαστούνι για να εξετάζουν τους ασθενείς ώστε να μην τους ακουμπούν. Το μπαστούνι είχε και μια δεύτερη χρήση. Επειδή πιστευόταν πως η πανούκλα προσέβαλε τους ανθρώπους για τις αμαρτίες τους το χρησιμοποιούσαν για να ξυλοκοπήσουν τον ασθενή ως τιμωρία. Αν εξαιρέσουμε ένα πολύ μικρό ποσοστό , οι περισσότεροι γιατροί ήταν κομπογιαννίτες οι οποίοι προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν την υπάρχουσα κατάσταση για το χρήμα.Η κατάσταση ήταν τραγική , καθώς την εξέταση την αναλάμβαναν πολλές φορές άνθρωποι που δεν είχαν στοιχειώδεις γνώσεις , όπως γραφή και ανάγνωση.

Η νόσος προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis. Μεταδίδεται απλά με το δάγκωμα ενός ψύλλου που είχε πριν δαγκώσει μολυσμένο τρωκτικό (ή και άνθρωπο). Το βακτήριο αναπτύσσεται ανάμεσα στα τρωκτικά. Οι πιθανότητες ανάπτυξής του αυξάνονται σε μέρη με συνωστισμό και βρωμιά. Η πανώλη απαντάται σε τρεις μορφές : τη βουβωνική, την πνευμονική και την σηψαιμική. Η βουβωνική μορφή είναι και η πιο συχνή. Δίχως αντιμετώπιση, σκοτώνει δύο στους τρείς προσβεβλημένους ανθρώπους μέσα σε τέσσερεις ημέρες. Οι δυο άλλες μορφές δε είναι ακόμα πιο θανατηφόρες. Η πανώλη χαρακτηρίζεται από πυρετό, ρίγη, κεφαλαλγία, κακουχία, βαριά γενική κατάσταση και λευκοκυττάρωση που εκδηλώνεται με μία ή περισσότερες από τις ακόλουθες κύριες κλινικές μορφές: Τοπική λεμφαδενίτιδα (βουβωνική πανώλη) Σηψαιμία χωρίς εμφανή λεμφαδενίτιδα (σηψαιμική πανώλη) Πνευμονική πανώλη Φαρυγγίτιδα και τραχηλική λεμφαδενίτιδα

Πανώλη- ο Μαύρος Θάνατος

Με τον όρο πανώλη ή πανούκλα εννοείται η οξεία λοιμώδης νόσος, που προκαλείται από ένα βακτήριο ,τον βάκιλος του Γερσίν (Yersinia pestis). Μεταδόθηκε στον άνθρωπο από το τσίμπημα των ψύλλων που παρασιτούσαν στους αρουραίους. Τον Μεσαίωνα ο πληθυσμός των αρουραίων αυξήθηκε επικίνδυνα όταν ο Πάπας αποκάλεσε τις γάτες όργανα του Σατανά. Επειδή όμως οι γάτες εξαφανίστηκαν ο αριθμός των ποντικιών και τον αρουραίων αυξήθηκε ραγδαία. Το βακτήριο της πανούκλας έπληττε τα ζωτικά όργανα του ανθρώπινου οργανισμού και οδηγούσε σε βέβαιο θάνατο. Οι συνθήκες διαβίωσης της εποχής και η έλλειψη υγιεινής ευνόησαν την ταχύτατη μετάδοση. Η ασθένεια εμφανίστηκε σε τρεις μορφές : • τη βουβωνική, • την πνευμονική και • τη σηψαιμική Ιστορικά η βουβωνική πανώλη είναι γνωστή ως ο «μαύρος θάνατος» που σάρωσε ολόκληρη την Ευρώπη κατά τη διάρκεια της τελευταίας μεσαιωνικής περιόδου και πήρε τη μορφή επιδημίας. Ονομάστηκε έτσι, γιατί τα πρόσωπα των θυμάτων έπαιρναν ένα βαθύ κόκκινο, σχεδόν μαύρο χρώμα.

Η επιδημία πανούκλας του Μεσαίωνα (1348-1350) αποτέλεσε ίσως τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ιστορία. Πήρε τη μορφή πανδημίας και ο δείκτης θνησιμότητας ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Η επιδημία προκάλεσε τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων από οποιοδήποτε άλλο γεγονός στην ιστορία . Μέχρι τώρα έχουν καταγραφεί τρεις πανδημίες με πρώτη την επιδημία του 6ου αιώνα π.Χ. ,δεύτερη είναι η μαύρη πανώλη του μεσαίωνα, η οποία επέστρεψε λίγα χρόνια αργότερα το 1361 πλήττοντας κυρίως παιδιά και ηλικιωμένους και με υποτροπή το 1374 και το 1665 οπότε και η πανώλη εξαφανίστηκε. Τρίτη μεγάλη επιδημία καταγράφηκε στην Ασία την δεκαετία του 1890 όπου εμφανίστηκαν καινούργια στελέχη του ιού τα οποία εξακολουθούν να βρίσκονται σε κάποια ζώα έως και σήμερα. Στην Ευρώπη μέσα σε πέντε χρόνια, 50 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Ο πληθυσμός μειώθηκε από 80 εκατομμύρια σε 30. Η επιδημία αφάνισε το 60% του πληθυσμού στις αστικές και αγροτικές περιοχές. Κάποιες μάλιστα κοινότητες, όπως του Κουόμπ στο Χάμσάιρ, αφανίστηκαν πλήρως, ενώ πολλές αγροτικές περιοχές παρήκμασαν και σταδιακά ερήμωσαν. Κάποιοι κατάφεραν να ξεπεράσουν τη θανατηφόρα ασθένεια, όμως οι άνθρωποι εκείνη την εποχή δεν είχαν ενημέρωση και γι΄ αυτούς, όσοι ασθενούσαν θεωρούνταν μελλοθάνατοι.

Η φιγούρα δεν ανήκει σε κάποιο βενετσιάνικο καρναβάλι ούτε χρησιμοποιούνταν για να τρομάζει μικρά παιδιά. Ήταν η στολή προστασίας των γιατρών που θεράπευαν την πανούκλα από τον 14ο μέχρι και τον 17ο αιώνα. Κάθε κομμάτι της στολής προστάτευε τον γιατρό από την ασθένεια που εξαφάνισε το 1/3 του πληθυσμού της ηπείρου, αν και αργότερα αποδείχτηκε ότι μάλλον αύξανε τις πιθανότητες επέκτασης της ασθένειας γιατί μολύνονταν τα υφάσματα. Η μάσκα, που αποτελούσε και το σήμα κατατεθέν των θεραπευτών της χολέρας, είχε τη μορφή πτηνού. Στο ράμφος της μάσκας τοποθετούσαν αρωματικά βότανα, όπως μέντα, γαρύφαλλο, μύρο, ροδοπέταλα και λάβδανο. Ο κόσμος τότε πίστευε ότι η ασθένεια μεταφερόταν με τον αέρα και η μάσκα χρησίμευε για την προστασία του γιατρού. Μία από τις θεωρίες των γιατρών ήταν ότι η ασθένεια προερχόταν από τα πουλιά και αν φορούσε τη μάσκα, η μόλυνση θα μεταφερόταν στα ρούχα και δεν θα άγγιζε τον ίδιο. Τα ρούχα ήταν δερμάτινα, επικαλυμμένα με κερί και δεν υπήρχε ούτε εκατοστό δέρματος ακάλυπτο και απροστάτευτο. Τα μάτια τους προστατεύονταν από γυαλιά με κόκκινους φακούς και στο κεφάλι, εκτός από την μάσκα, φορούσαν και το χαρακτηριστικό πλατύγυρο καπέλο, Ήταν το καπέλο που φορούσαν όλοι οι γιατροί της εποχής για να ξεχωρίζουν από τους απλούς πολίτες. Είχαν πάντα μαζί του ένα μπαστούνι, το οποίο χρησιμοποιούσαν για να εξετάζουν τους ασθενείς, χωρίς να τους ακουμπούν. Μία απ’ τις χρήσεις του μπαστουνιού ήταν να ξυλοκοπήσουν τον ασθενή για τιμωρία, καθώς πίστευαν ότι πανούκλα τον προσέβαλε εξαιτίας των αμαρτιών του. Πολλοί από τους γιατρούς που θεράπευαν την πανούκλα ήταν στην πραγματικότητα κομπογιαννίτες, που παρίσταναν τους ειδικούς για να πάρουν την μεγάλη αμοιβή που τους επιφύλασσε το επικίνδυνο επάγγελμά τους. Τους προσλάμβανε ολόκληρη η πόλη κι όχι κάποιος ιδιώτης, έτσι οι γιατροί έπρεπε να ασχοληθούν και με τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, λειτουργώντας σαν ένα είδος κοινωνικής ασφάλισης του 14ου αιώνα. Βέβαια, πολλές φορές δεν προσέφεραν απολύτως τίποτα στον ασθενή, γιατί δεν είχαν τις απαραίτητες γνώσεις. Υπήρχε μία περίπτωση γιατρού ο οποίος λίγες ημέρες πριν να φορέσει την προστατευτική στολή δούλευε ως μπακάλης και δεν ήξερε καν γραφή και ανάγνωση.

Όπως κάθε μεγάλο και δραματικό γεγονός έτσι και η πανώλη ενέπνευσε πολύ τους καλλιτέχνες εκείνης της εποχής. Παρ’ όλα αυτά όσο η χώρα πληττόταν από την πανώλη κάθε καλλιτεχνική δραστηριότητα σταμάτησε, είτε επρόκειτο για οικοδόμηση ναών στην Ιταλία, είτε για κεραμικές δημιουργίες στην Αγγλία. Καλλιτέχνες όπως η οικογένεια Λορινζέτι στην Σιένα της Ιταλίας ή οι περίφημοι κτίστες Ράμσεϊς στην Αγγλία αφανίστηκαν.

Βιβλιογραφία • http://ikee.lib.auth.gr/record/130218/files/kalogiannidou.pdf [Ηλεκτρονικό]. - 23 03 2017. • http://www.mixanitouxronou.gr/i-panoukla-pou-apodekatise-to-13-tou-plithismou-stin-evropi-tou-meseona-tin-antimetopizan-me-litanies-ke-tote-vgike-i-lexi-karantina-pou-simeni-apoklismos-40-imeron/ [Ηλεκτρονικό]. - 23 03 2017. • https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CE%BA%CE%BB%CE%B1 [Ηλεκτρονικό]. - 23 03 2017. • https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CE%BD%CF%8E%CE%BB%CE%B7 [Ηλεκτρονικό]. - 23 03 2017. • https://www.corfuhistory.eu/?p=247 [Ηλεκτρονικό]. - 23 03 2017. Ονόματα συντακτριών: • Βέρα Προεστάκη • Λουίζα Τσιμένη