ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΑΠΕΖΑ ΘΕΜΑΤΩΝ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1: Ο αυτοκράτορας ήταν ο τελικός υπεύθυνος για τη χάραξη πολιτικής και τον διορισμό αυτοκρατορικών αξιωματούχων, πριν από τη λήψη όμως κάποιας απόφασης συμβουλευόταν όσους τον περιστοίχιζαν. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της αριστοκρατίας, ο καλός αυτοκράτορας όφειλε να συμβουλεύεται όσους απάρτιζαν το consilium principis μια ομάδα δηλαδή επιφανών συγκλητικών και ιππέων φίλων του. Το συμβούλιο αυτό βοηθούσε επίσης τον αυτοκράτορα στον τομέα των νομικών αρμοδιοτήτων του, είτε δηλαδή κατά την εκδίκαση υποθέσεων […] είτε κατά την εισήγηση νέων νόμων. […] Στην περίπτωση των απελεύθερων και των δούλων, η επιρροή τους αποτελούσε φυσικό αποτέλεσμα της δυνατότητας να προσεγγίζουν άμεσα τον αυτοκράτορα εφόσον τον βοηθούσαν στην διεκπεραίωση των καθημερινών καθηκόντων του. […] Μπορούμε να διακρίνουμε τα βασικά στοιχεία αυτού του διοικητικού συστήματος, ήδη σε λειτουργία κατά την εποχή του Αυγούστου.

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παραπάνω κείμενο, να απαντήσετε στο ερώτημα: Ποιον ρόλο διαδραμάτιζε στη διοίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας το συμβούλιο του αυτοκράτορα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ:  «Το συμβούλιο αυτό βοηθούσε τον αυτοκράτορα στον τομέα των νομικών αρμοδιοτήτων του, είτε δηλαδή κατά την εκδίκαση υποθέσεων […] είτε κατά την εισήγηση νέων νόμων.»  «Στην περίπτωση των απελεύθερων και των δούλων, η επιρροή τους αποτελούσε φυσικό αποτέλεσμα της δυνατότητας να προσεγγίζουν άμεσα τον αυτοκράτορα εφόσον τον βοηθούσαν στην διεκπεραίωση των καθημερινών καθηκόντων του.»

Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια του «καλού αυτοκράτορα», όπως αυτή διατυπώνεται στο παραπάνω κείμενο και ποια πολιτική του Αυγούστου φαίνεται να αντανακλά;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ: Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της αριστοκρατίας, ο καλός αυτοκράτορας όφειλε να συμβουλεύεται όσους απάρτιζαν το consilium principis μια ομάδα δηλαδή επιφανών συγκλητικών και ιππέων φίλων του», αναμένεται να σχολιάσουν κριτικά το πολιτικό περιεχόμενο που αποδίδεται στην έννοια του «καλού αυτοκράτορα». Πιο συγκεκριμένα:  καλός αυτοκράτορας είναι αυτός που διοικεί λαμβάνοντας υπόψη ένα συμβουλευτικό σώμα που απαρτίζεται από επιφανείς συγκλητικούς και ιππείς, οι οποίοι συναποτελούν τον κύκλο των «φίλων» του.  το πρότυπο αυτό αντανακλά την πολιτική του Αυγούστου, όπως προκύπτει από το γεγονός ότι το σύστημα αυτής της μορφής διοίκησης είναι «…ήδη σε λειτουργία κατά την εποχή του Αυγούστου».  επιδίωξη του Αυγούστου είναι να ασκήσει μια συμβιβαστική πολιτική, αποφεύγοντας τις αυταρχικές μεθόδους και ακολουθώντας ένα πρότυπο διαμοιρασμού της εξουσίας με τη συμμετοχή στη διοίκηση μελών της ανώτερης ρωμαϊκής αριστοκρατίας.  «[…]Την εκτελεστική εξουσία φρόντισε να την ασκήσει μέσω διοικητικών αξιωματούχων,δημιουργώντας έτσι μιαν αυτοκρατορική υπαλληλία.

ΚΕΙΜΕΝΟ 2: Ο Αύγουστος, παρά το ότι θεωρούσε τη στρατιωτική ισχύ το θεμέλιο της εξουσίας, την απέρριπτε ως το πιο απεχθές μέσο επιβολής της. Στο χαρακτήρα του αλλά και στην πολιτική που επέλεξε άρμοζαν καλύτερα τα πλέον αξιοσέβαστα αξιώματα της παλαιάς ρωμαϊκής δημοκρατίας, τα οποία κατάφερε να συγκεντρώσει στο πρόσωπό του. Με την προσεκτική τακτική του επέτρεψε στη Σύγκλητο να του αναθέσει εφ’ όρου ζωής το αξίωμα του υπάτου, πρακτική η οποία υιοθετήθηκε και για όλους τους διαδόχους του […]. Στα αξιώματα αυτά ο Αύγουστος προσέθεσε με την επιδέξια πολιτική του τους αξιοσέβαστους και μεγαλοπρεπείς τίτλους του ανώτατου ποντίφηκος και του κήνσορος (τιμητή). Με τον πρώτο πέτυχε να ασκεί έλεγχο στα θρησκευτικά ζητήματα, ενώ με τον δεύτερο τα ήθη και τις περιουσίες του Ρωμαϊκού λαού.

Αντλώντας πληροφορίες από το παραπάνω κείμενο και αξιοποιώντας τις γνώσεις σας, να αναφερθείτε: α. στη στάση του Οκταβιανού στο ζήτημα της οργάνωσης του πολιτεύματος. β. στα αξιώματα που συγκέντρωσε ο ίδιος στο πρόσωπό του.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ  Ο Αύγουστος δεν επέβαλε την εξουσία του κάνοντας χρήση της στρατιωτικής δύναμης  Διατήρησε τα αξιώματα της παλαιάς ρωμαϊκής δημοκρατίας  Συγκέντρωσε όλα τα αξιώματα στο πρόσωπό του  Ακολούθησε προσεκτική τακτική ως προς τη σχέση του με τη ρωμαϊκή Σύγκλητο. Από την ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου [Η εποχή του Αυγούστου (27π.Χ.-14 μ.Χ.)] μπορεί να γίνει σύνδεση με την εξής αναφορά:  «[…]Η ισχυροποίηση … μέχρι εκείνη τη στιγμή[…]» 3.β. Οι μαθητές/-τριες αναμένεται να αναφερθούν στα αξιώματα που συγκέντρωσε ο Οκταβιανός στο πρόσωπό του αντλώντας πληροφορίες από το παράθεμα και συγκεκριμένα από το απόσπασμα «[…] επέτρεψε στη Σύγκλητο να του αναθέσει … του Ρωμαϊκού λαού.». Στοχευμένες αναφορές αναμένονται ως προς τα εξής:  «επέτρεψε στη Σύγκλητο να του αναθέσει εφ’ όρου ζωής το αξίωμα του υπάτου»  Εξασφάλισε τη διαδοχή του αξιώματος του υπάτου για τους διαδόχους του  Επιπρόσθετα απέκτησε τον τίτλο του ανώτατου ποντίφηκα: άσκηση ελέγχου σε θρησκευτικά ζητήματα  Απέκτησε τον τίτλο του κήνσορα (τιμητή): άσκηση ελέγχου στα ήθη και τις περιουσίες του Ρωμαϊκού λαού. Από την ιστορική αφήγηση του σχολικού βιβλίου [Η εποχή του Αυγούστου (27π.Χ.-14 μ.Χ.)] μπορεί να γίνει σύνδεση με την αναφορά:  «[…]Έτσι συγκεντρώθηκαν… θρησκευτικού άρχοντα[…]»

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

Η αντίδραση στις αδυναμίες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας εκδηλωνόταν περισσότερο στις γερμανικές χώρες. Στον πληθυσμό προκαλούσε μεγάλη δυσαρέσκεια η οικονομική επιβάρυνση που του επέβαλλε η Εκκλησία με σκοπό την ανέγερση μεγαλοπρεπών οικοδομημάτων στη Ρώμη. Στη λαϊκή αυτή δυσαρέσκεια πρέπει να προσθέσουμε και την προσπάθεια των Γερμανών ηγεμόνων να απαλλαγούν από την παπική επιρροή και από την επικυριαρχία του αυτοκράτορα.

Η αφορμή για τη μεταρρύθμιση δόθηκε το 1515, όταν ο πάπας Λέων Γ έδωσε την άδεια για μαζική έκδοση και πώληση εγγράφων άφεσης αμαρτιών (συγχωροχαρτιών). Ο εμπορευματοποιημένος τρόπος διάθεσης τους από τον μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία και η διακήρυξή του ότι μόλις ακουστεί ο ήχος από τα χρήματα που πληρώνονται για το συγχωροχάρτι, οι ψυχές μεταπηδούν από το Καθαρτήριο στον Παράδεισο", προκάλεσαν την έντονη αντίδραση του γερμανού μοναχού και θεολόγου Μαρτίνου Λουθήρου.

Ο Λούθηρος διαμαρτυρόμενος θυροκόλλησε, τον Οκτώβριο του 1517, σε εκκλησία της Βιτεμβέργης έναν κατάλογο από 95 θέσεις, δηλαδή επιχειρήματα που καταδίκαζαν τα συγχωροχάρτια και αμφισβητούσαν τις παπικές απόψεις και σε άλλα δογματικά ζητήματα. Ο πάπας αντέδρασε αφορίζοντας τον Λούθηρο ως αιρετικό.

Ο Λούθηρος όμως έκαψε δημόσια το έγγραφο (βούλλα)* του αφορισμού του (1520). Η θρησκευτική αυτή διαμάχη θορύβησε τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Γερμανίας) Κάρολο Ε', ο οποίος, φοβούμενος διάσπαση της ενότητας των γερμανικών χωρών, κάλεσε τον Λούθηρο να απολογηθεί ενώπιον της Δίαιτας* στην πόλη Βορμς (Worms). Όταν ο Λούθηρος αρνήθηκε να αναιρέσει τις απόψεις του, η Δίαιτα τον καταδίκασε ως αιρετικό και τον έθεσε εκτός νόμου. Ο Λούθηρος σώθηκε τότε χάρη στην επέμβαση του εκλέκτορα της Σαξονίας», ο οποίος τον έκρυψε στον πύργο του, στο Βάρτμπουργκ.

Το κήρυγμα του Λουθήρου, ως τοπικό θρησκευτικό κίνημα, αλλά και ως πυρήνας μιας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής έκρηξης, είχε αποφασιστική επίδραση στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, όχι μόνον της Γερμανίας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε τον Λουθηρανισμό, οι γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Η διαμαρτυρία αυτή, από την οποία ονομάστηκαν και προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι (από το λατινικό ρήμα protestor: διαμαρτύρομαι), δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Τον επόμενο χρόνο υπέβαλαν στη Δίαιτα που συγκλήθηκε στην γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού, γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530).

Η αναμενόμενη σύγκρουση των μεταρρυθμιστών με τις αυτοκρατορικές δυνάμεις εκδηλώθηκε τελικά και έλαβε τη μορφή γενικευμένου εμφυλίου πολέμου. Στο τέλος ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με την Ειρήνη της Αυγούστας (1555), η οποία αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού και το δικαίωμα κάθε ηγεμόνα να επιβάλλει στην περιοχή της δικαιοδοσίας του το δόγμα που επιθυμούσε. Με τη συνθήκη αυτή η Γερμανία διαιρέθηκε σε κράτη καθολικά και διαμαρτυρόμενα.

Ο Ούλριχ Ζβίγγλιος (Huldreich Zwingli), γιός προύχοντα και ανεψιός επισκόπου, γεννήθηκε το 1484 στην Γερμανική Ελβετία και έλαβε ευρεία μόρφωση στις σχολές της Βέρνης, της Βασιλείας και στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου σπούδασε την φιλοσοφία, αστρονομία και τους αρχαίους Ελληνες και Λατίνους συγγραφείς. Στην ηλικία των 20 ετών επιδόθηκε στη θεολογία και χειροτονήθηκε ιερέας το έτος 1506, δηλαδή στην ηλικία των 22 ετών. Τέσσερα έτη αργότερα δημοσίευσε ένα ποίημα κατά των εκκλησιαστικών καταχρήσεων της εποχής του, ενώ το έτος 1517 άρχισε να κηρύττει κατά της προσκυνήσεως της Παρθένου Μαρίας και των αγίων, της δια των έργων και των χρημάτων αφέσεως των αμαρτιών, κτλ. Μόλις το επόμενο έτος 1518 ξεσήκωσε σταυροφορία κατά της πωλήσεως των συγχωροχαρτιών, λίγους μήνες μετά την όμοια εκδήλωση του Λουθήρου. Αλλά πρέπει να σημειωθεί ότι η σταυροφορία αυτή του Ζβίγγλιου δεν είχε το μέγεθος και τις συνέπειες, εκείνη του Λουθήρου. Ούτε είχε αναπτυχθεί τότε ακόμα ο Σβίγγλιος πνευματικά, όπως ο Λούθηρος. Ηταν τότε απλά ένας οπαδός του Ερασμου, ένας φιλελεύθερος Ρωμαιοκαθολικός, που απέβλεπε περισσότερο σε μεταρρυθμίσεις εκκλησιαστικές παρά στην απομάκρυνση από τον Παπισμό. Ακόμα και πέντε χρόνια αργότερα, (το 1523) ο πάπας Αδριανός ο 6ος του έγραψε φιλικότατη επιστολή, ζητώντας την υποστήριξή του για τον Παπισμό.

Προσκλήθηκε όμως το 1518 στη Ζυρίχη της Ελβετίας, ως εφημέριος της εκεί μεγαλύτερης εκκλησίας, και τότε άρχισε γρήγορα να καθορίζει τη θέση του απέναντι στον παπισμό. Καταρχήν κήρυττε περισσότερο λόγους πρακτικής Χριστιανικής ηθικής παρά δογματικούς. Ζητούσε να κηρύξει «τον Χριστό από την πηγή», δηλαδή από την γραφή και να «να ενσταλλάξει τον Χριστόν στις καρδιές των ακροατών του» όπως λέει ο βιογράφος του Μυκώνιος. Κήρυττε σαν κανόνα πίστεως και έργων μόνο όσα βασίζονταν στις Γραφές. Γρήγορα απέκτησε όχι μόνο μεγάλη φήμη σαν κήρυκας, αλλά και μεγάλη πνευματική επιρροή στην κοινωνία της Ζυρίχης. Οι πολιτικοί άρχοντες της πόλεως και του καντονίου της Ζυρίχης (η δημογεροντία) γρήγορα ήλθαν κάτω από την επιρροή του, όταν δε το έτος 1522 ο Ζβίγγλιος άρχισε να κηρύττει κατά των νηστειών και ο επίσκοπος Κωνσταντίας αντιτάχθηκε σ’αυτόν, ο λαός και η δημογεροντία έλαβαν το μέρος του Ζβίγγλιου.

Κατά τη διάρκεια του ίδιου χρόνου ο Ζβίγγλιος μαζί με άλλους 10 ιερείς ζήτησαν από τον επίσκοπο και από την ομοσπονδιακή βουλή στη Βέρνη να επιτραπεί ελεύθερα το κήρυγμα του Ευαγγελίου και να δοθεί στους κληρικούς η άδεια να παντρεύονται. Η αίτηση απορρίφθηκε, αλλά πολλοί ιερείς φανερά παντρεύτηκαν, μεταξύ αυτών και ο Ζβίγγλιος. Το επόμενο έτος 1523 ο Ζβίγγλιος δημοσίευσε ομολογία πίστεως με 67 άρθρα, με την οποία απροκάλυπτα απέρριπτε τις παπικές ετεροδιδασκαλίες. Στην ομολογία αυτή διακηρύττεται ότι ο Χριστός είναι ο μόνος Σωτήρας και μεσίτης του ανθρώπου, ότι η Αγία Γραφή είναι ο μόνος κανόνας πίστεως και έργων και ότι η μετουσίωση κατά την Ευχαριστία, η επίκληση των αγίων, η προσκύνηση των εικόνων και αγαλμάτων, η αξιομισθία των ανθρώπινων έργων, οι νηστείες και τα ταξίδια στους αγίους τόπους, η αγαμία του κλήρου, το καθαρτήριο πυρ, η άφεση των αμαρτιών μέσω άλλου εκτός του Θεού, η εκκλησιαστική ιεραρχία και η υπέρτατη εξουσία του Πάπα, είναι διδασκαλίες αντίθετες προς την Αγία Γραφή και είναι επομένως απορριπτέες.

Το έτος 1524 με την εισήγηση του Ζβίγγλιου η δημογεροντία Ζυρίχης, διέταξε την κατάργηση των παπικών ιεροτελεστιών και την αφαίρεση από τους ναούς της Ζυρίχης όλων των εικόνων, αγαλμάτων, ιερών λειψάνων, θυσιαστηρίων λαμπάδων και άλλων συμβόλων και διακοσμήσεων της παπικής λατρείας. Τα χρυσά και τα αργυρά σκεύη λυώθηκαν και κόπηκαν από αυτά νομίσματα, που μπήκαν στο δημόσιο ταμείο. Το ίδιο έγινε και στους ναούς των κωμοπόλεων και των χωριών του καντονίου της Ζυρίχης. Ταυτόχρονα ο Ζβίγγλιος ίδρυσε στη Ζυρίχη θεολογική σχολή, στην οποία αυτός και άλλοι σοφοί δίδασκαν την θεολογία της Αναμορφώσεως και εκπόνησαν γερμανική μετάφραση ολόκληρης της Αγίας Γραφής. Το παράδειγμα της Ζυρίχης γρήγορα μιμήθηκαν και άλλα καντόνια της Ελβετίας, παρόλη την αντίσταση των επισκόπων. Στη Βέρνη, τη Βασιλεία και εν γένει την Βόρεια και την Ανατολική Ελβετία καθαρίστηκαν οι ναοί από τις εικόνες, τα αγάλματα και τα ανάλογα, και εγκαινιάσθηκε η απλή και πνευματική λατρεία, έχοντας σαν μόνες τελετές την Ευχαριστία και το Βάπτισμα.

Σε κάποια, όμως, καντόνια της Ελβετίας κατόρθωσαν οι παπικοί να συγκρατήσουν το Αναμορφωτικό ρεύμα, και αυτά τα καντόνια παραμένουν και μέχρι σήμερα κατά πλειοψηφία Ρωμαιοκαθολικά όπως για παράδειγμα το Φριμπούρ και η Λουκέρνη, η Ούρι και άλλα καντόνια της Κεντρικής Ελβετίας. Τα πνεύματα εξήφθησαν από τη θρησκευτική αντίθεση, που γρήγορα κατέληξε σε εμφύλιο πόλεμο. Τα Παπικά καντόνια που δημιούργησαν ένωση, έλαβαν την υποστήριξη του Φερδινάνδου, βασιλιά της Βοημίας, της Ουγγαρίας και της Αυστρίας. Τα Αναμορφωμένα καντόνια, υπό την αρχηγία της Ζυρίχης, ζήτησαν και έλαβαν κάποια υποστήριξη εκ μέρους των Ευαγγελικών πόλεων της Νότιας Γερμανίας-Κωνσταντίας, Στρασβούργου κλπ. Η σύρραξη έγινε το έτος 1531 και στη μάχη του Κάππελ κοντά στη Ζυρίχη (9 Οκτωβρίου) οι Αναμορφωμένοι νικήθηκαν κατά κράτος, ενώ ο Ζβίγγλιος σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης, όπου είχε μεταβεί άοπλος με σκοπό την ενθάρρυνση των υπερμάχων της πίστεως. Πέθανε σε ηλικία 49 ετών. Οι νικητές διαμέλισαν και έκαψαν το πτώμα του, και στο τέλος σκόρπισαν την τέφρα του στον άνεμο.

Παρόλη όμως την καταστροφή αυτή, η Αναμόρφωση δεν καταπνίγηκε στην Ελβετία. Ενα μήνα μετά την μάχη του Κάππελ, έγινε ειρήνη μεταξύ των μαχόμενων καντονίων, σύμφωνα με την οποία ναι μεν η Ζυρίχη και η Βέρνη καταδικάστηκαν να πληρώσουν αδρά χρηματική αποζημίωση στα καθολικά καντόνια για πολεμικά έξοδα, αλλά αμφότερα τα μέρη συμφώνησαν να αφήσουν τους άλλους ελεύθερους στην διατήρηση της θρησκευτικής τους πίστεως. Βεβαίως όμως η νίκη αυτή έδωσε μεγάλη αναζωογόνηση στο ηθικό του παπισμού που είχε κλονισθεί. Το έργο του Ζβίγγλιου όμως δεν καταστράφηκε. Αφήνοντας την τελευταία του πνοή είπε:«Μπορούν να φονεύσουν το σώμα, αλλά όχι την ψυχή» και το έργο της Ευαγγελικής Αναμορφώσεως στην Ελβετία συνέχισαν μετά τον θάνατό του άλλοι άνδρες ευσεβείς, όπως ο Μπούλλιγγερ, ο Οικολαμπάδιος, ο Μυκώνιος και περισσότερο από κάθε άλλον ο Καλβίνος.

EΡΩΤΗΣΗ: Κρίνοντας από τη φιλοξενία του Λούθηρου στο Βάρτμπουργκ της Σαξονίας, θα ήθελα να συμπεράνετε ποια κοινωνική τάξη υποστήριξε ευθύς εξ αρχής τη διδασκαλία του Προτεσταντισμού.

Βαθμιαία η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε και έξω από το γερμανικό χώρο, με ποικίλες παραλλαγές και κυρίως με τον Καλβινισμό και τον Αγγλικανισμό. Ο Λουθηρανισμός επεκτάθηκε σύντομα και στις σκανδιναβικές χώρες, ενώ στην Ελβετία εκδηλώθηκε μεταρρυθμιστική κίνηση από τον εφημέριο του καθεδρικού ναού της Ζυρίχης Ζβίγγλιο (1484-1531). Η αντίδραση όμως από τους καθολικούς ήταν τόσο σφοδρή, που έφτασε μέχρι την ένοπλη σύγκρουση κατά την οποία σκοτώθηκε ο Ζβίγγλιος.

Πιο οργανωμένη και πιο σημαντική μεταρρυθμιστική προσπάθεια ήταν εκείνη που οργανώθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας από τον Ιωάννη Καλβίνο (1509-1564). Το 1536, ο Καλβίνος δημοσίευσε τις Αρχές της Χριστιανικής Θρησκείας (Christianae Religionis Institutio), ένα πραγματικό εγχειρίδιο της πίστης των Διαμαρτυρομένων. Το απηύθυνε στον Βασιλιά Φραγκίσκο Α΄, υπερασπιζόμενος τους Γάλλους Διαμαρτυρομένους, οι οποίοι έγιναν αργότερα γνωστοί ως Ουγενότοι. Ο Καλβίνος έστρεψε τα πυρά του ενάντια στις Καθολικές διδασκαλίες και υποστήριξε τον ακρογωνιαίο λίθο της δικής του πίστης​—την κυριαρχία του Θεού. Οι Αρχές του Καλβίνου είναι φημισμένες, όχι μόνο για τον αντίκτυπό τους σε θρησκευτικά ζητήματα, αλλά και για την επίδραση που άσκησαν στη γαλλική γλώσσα και στο λογοτεχνικό της ύφος. Ο Καλβίνος αναγνωρίστηκε ως ένας από τους κυριότερους Μεταρρυθμιστές. Τελικά, εγκαταστάθηκε στη Γενεύη της Ελβετίας, και από το 1541 κατέστησε αυτή την πόλη επίκεντρο των μεταρρυθμίσεών του.

Ο Καλβίνος άλλαξε εκ βάθρων τη Γενεύη. Υποκινούμενος από έντονο αίσθημα ηθικής και δικαίου, τη μετέτρεψε από «κακόφημη πόλη σε μια πόλη όπου οι ζωές των πάντων διέπονταν από αυστηρό κώδικα ηθικής», επισημαίνει η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας (Encyclopedia of Religion). Συντελέστηκαν αλλαγές και με άλλους τρόπους. Η Δρ Ζαμπίνε Βιτ, έφορος του Γερμανικού Ιστορικού Μουσείου στο Βερολίνο, εξηγεί: «Λόγω των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία, ο πληθυσμός [της Γενεύης] διπλασιάστηκε μέσα σε λίγα χρόνια ύστερα από την εισροή χιλιάδων Διαμαρτυρόμενων προσφύγων». Οι Ουγενότοι, των οποίων η στάση απέναντι στην εργασία ήταν παρόμοια με του Καλβίνου, έδωσαν ώθηση στην οικονομία της πόλης, καθιστώντας τη Γενεύη κέντρο τυπογραφίας και ωρολογοποιίας.

Στη Γενεύη ήρθαν επίσης πρόσφυγες από άλλες χώρες, ανάμεσά τους και πολλοί από την Αγγλία, όπου οι Διαμαρτυρόμενοι κινδύνευαν από τη Βασίλισσα Μαρία Α΄. Ως αποτέλεσμα, οι Καλβινιστές, οι οποίοι αποτελούνταν κυρίως από μειονότητες εξορίστων, ανέπτυξαν μια «θεολογία των διωκομένων». Το 1560 οι πρόσφυγες εξέδωσαν τη Βίβλο της Γενεύης, την πρώτη Γραφή στην αγγλική η οποία περιείχε αριθμημένα εδάφια. Λόγω του μικρού της μεγέθους, προσφερόταν για προσωπική μελέτη του Λόγου του Θεού. Αυτή ήταν πιθανότατα η Βιβλική μετάφραση που πήραν μαζί τους οι Πουριτανοί όταν μετανάστευσαν στη Βόρεια Αμερική το 1620. Ωστόσο, η Γενεύη δεν αποδείχτηκε ασφαλές καταφύγιο για όλους. Ο Μιχαήλ Σερβέτος, γεννημένος το 1511 στην Ισπανία, είχε σπουδάσει την ελληνική, τη λατινική και την εβραϊκή, καθώς και ιατρική, ίσως είχε δε γνωριστεί με τον Καλβίνο όταν ήταν και οι δύο φοιτητές στο Παρίσι. Μελετώντας τη Γραφή, ο Σερβέτος κατάλαβε ότι το δόγμα της Τριάδας είναι αντιγραφικό. Επιχείρησε να αλληλογραφήσει με τον Καλβίνο γύρω από αυτό το ζήτημα, αλλά εκείνος τήρησε εχθρική στάση απέναντί του. Διωκόμενος από τους Καθολικούς στη Γαλλία, ο Σερβέτος κατέφυγε στην πόλη του Καλβίνου, τη Γενεύη. Εκεί, αντί να τον καλοδεχτούν, τον συνέλαβαν, τον δίκασαν ως αιρετικό και τον έκαψαν στην πυρά το 1553. «Η εκτέλεση του Σερβέτου παραμένει μελανό σημείο για τη ζωή και το έργο του κατά τα άλλα λαμπρού Μεταρρυθμιστή [Καλβίνου]», λέει ο ιστορικός Φρίντριχ Ένινγκερ.

Στα πλαίσια των μεταρρυθμιστικών του επιδιώξεων, ο Καλβίνος παρήγαγε πλούσιο συγγραφικό έργο. Λέγεται ότι συνέγραψε περισσότερες από 100 πραγματείες και 1.000 επιστολές, καθώς επίσης ότι εκφώνησε στη Γενεύη περίπου 4.000 λόγους. Με όλα αυτά, ο Καλβίνος, όχι μόνο προώθησε την άποψή του για το πώς πρέπει να είναι η Χριστιανοσύνη, αλλά επίσης επιδίωξε να επιβάλει τον τρόπο με τον οποίο πίστευε ότι οφείλουν να ζουν οι Χριστιανοί. Επικέντρωσε τη δράση του στη Γενεύη, την οποία οραματιζόταν τρόπον τινά ως πόλη του Θεού.* Τι απέφεραν οι άοκνες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Καλβίνου στη Γενεύη; Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία της Ελβετίας, το έτος 2000, μόνο το 16 τοις εκατό των κατοίκων της Γενεύης ανήκε στη Μεταρρυθμισμένη (Καλβινιστική) Εκκλησία, οι δε Καθολικοί σε αυτή την πόλη είναι περισσότεροι από τους Καλβινιστές.

Ο Καλβινισμός διαδόθηκε κυρίως στη Γαλλία, στις Κάτω Χώρες, στην Ελβετία και στη Σκωτία. Συνάντησε όμως σφοδρή αντίδραση από τους ηγεμόνες των δύο πρώτων χωρών, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως διασπαστικό στοιχείο. Μάλιστα οι βασιλείς της Γαλλίας, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν ένα απόλυτα συγκεντρωτικό κράτος και να ανυψώσουν το γόητρο της χώρας στον ευρωπαϊκό χώρο, στράφηκαν με ιδιαίτερη βιαιότητα εναντίον των Ουγενότων, των Γάλλων καλβινιστών, με αποκορύφωμα τη σφαγή 2 χιλιάδων ανθρώπων στο Παρίσι τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (24 Αυγούστου 1572). Η νύκτα εκείνη αποτέλεσε την τραγικότερη σελίδα της ιστορίας των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία.

Το τραγικό επεισόδιο των Θρησκευτικών Πολέμων της Γαλλίας που έμεινε γνωστό στην Ιστορία ως "η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου" ήταν αποτέλεσμα τόσο θρησκευτικών, όσο και πολιτικών και κοινωνικών αιτίων. Ήταν αποτέλεσμα της βαθιάς διαίρεσης όλων των στρωμάτων του γαλλικού λαού, του ανταγωνισμού των οικογενειών Γκιζ και Βουρβώόνων για την διαδοχή της ετοιμοθάνατης βασιλεύουσας δυναστείας των Βαλουά και αντικατόπτριζε επίσης τις εντάσεις μεταξύ της Γαλλίας και της Ισπανίας, οι οποίες τροφοδοτούνταν από τις εξεγέρσεις στις Κάτω Χώρες. Η ιστοριογραφική παράδοση θέλει ως κύριους υπαίτιους της σφαγής το βασιλιά Κάρολο Θ΄ και τη μητέρα του, Αικατερίνη των Μεδίκων. Ελλείψει πηγών, οι ιστορικοί ακόμα και σήμερα διαφωνούν για τον ακριβή ρόλο του στέμματος στο γεγονός αυτό. Το μόνο που είναι σίγουρο είναι ότι υπήρξε βασιλική έγκριση για το μακελειό. Το πρωινό της 24ης Αυγούστου, ο Κάρολος Θ΄ είχε διατάξει τη διακοπή των δολοφονιών, αλλά δεν μπόρεσε να ανακόψει την οργή και το ζήλο του λαού.

Η σφαγή του Αγίου Βαρθολομαίου αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους Γαλλικούς Θρησκευτικούς Πολέμους. Το κίνημα των Ουγενότων τραυματιστηκε από το χαμό πολλών επιφανών αριστοκρατών ηγετών του, αλλά και από τις εσωτερικές ανακατατάξεις και τη ριζοσπαστική αλλαγή των πεποιθήσεων τους: οι Γάλλοι προτεστάντες πλέον βρίσκονταν σε ανοιχτό πόλεμο με το στέμμα. Σε αντίθεση με τους τρεις προηγούμενους εμφύλιους πολέμους, δεν επρόκειτο για έναν πόλεμο ενάντια στην πολιτική του στέμματος, αλλά ενάντια στην ίδια την ύπαρξη της Γαλλικής μοναρχίας. Ήταν μια «από τις χειρότερες θρησκευτικές σφαγές του 16ου αιώνα». Σε όλη την Ευρώπη, ως γεγονός χάραξε στο μυαλό των Προτεσταντών ότι «ο Ρωμαιοκαθολικισμός ήταν μια αιματοβαμμένη και δόλια θρησκεία». Τα γεγονότα που οδήγησαν στη σφαγή: Ο μη αποδεκτός από τον λαό γάμος ο ρόλος της Αικατερίνης των Μεδίκων και η Βασίλισσα Μαργκό Τον Αύγουστο του 1570 και ενώ τα προτεσταντικά στρατεύματα υπό τον ναύαρχο Γκασπάρ ντε Κολινύ (Coligny) βάδιζαν κατά του Παρισιού, ο νεαρός βασιλιάς Κάρολος Θ΄, που σπανίως εξέφραζε γνώμη, υπέγραψε απροσδόκητα την Ειρήνη του Σαιν Ζερμαίν. Με την συνθήκη αυτή παραχωρούσε στους Ουγενότους ισοπολιτεία και σχεδόν απεριόριστη ελευθερία λατρείας. Αυτό εξόργισε τους καθολικούς για τον επιπρόσθετο λόγο ότι, παρά την προέλαση του Κολινύ, τα προτεσταντικά στρατεύματα προέρχονταν από σειρά ηττών στο πεδίο της μάχης. Η μητέρα του βασιλιά Αικατερίνη των Μεδίκων, ουσιαστικά κυβερνήτης της Γαλλίας μέχρι εκείνη τη στιγμή, είτε από ειλικρινή επιθυμία να συμπαρασταθεί στην προσπάθεια του γιου της και να ειρηνεύσει το βασίλειο είτε για «να κερδίσει καιρό», όπως καθησύχαζε τον πάπα και τον Φίλιππο Β΄της Ισπανίας, σχεδίασε τον γάμο της κόρης της Μαργαρίτας των Βαλουά (της αποκαλούμενης «βασίλισσας Μαργκό»)με τον Ερρίκο των Βουρβόνων, βασιλιά της Ναβάρρας και αρχηγό των Γάλλων προτεσταντών.

Η μητέρα του Ερρίκου, η βασίλισσα της Ναβάρρας Ιωάννα ντ’ Αλμπρέ, είδε ν’ ανοίγονται μεγάλες προοπτικές για τον γιο της, που ήταν άλλωστε κι αυτός απόγονος του Αγίου Λουδοβίκου: μόνο οι δύο αδελφοί του Καρόλου Θ΄ θα τον χώριζαν από τον θρόνο της Γαλλίας. Συμφώνησε, θέτοντας όμως τους όρους της : ο γάμος δεν θα γινόταν κατά το καθολικό τυπικό και οπωσδήποτε ο Ερρίκος δεν θα παρακολουθούσε την εν συνεχεία λειτουργία. Η Αικατερίνη δέχτηκε, παρά τις παπικές αντιδράσεις. Ο Κολινύ εν τω μεταξύ ήρθε στην αυλή και κατέκτησε τον βασιλιά. Ο Κάρολος τον γέμισε τιμές και χρήματα κι ο ναύαρχος έκσνε το παν για να τον εξωθήσει σ’ ένα πόλεμο με την Ισπανία, που θα απέφερε στην Γαλλία μεγάλο μέρος των ισπανοκρατούμενων Κάτω Χωρών (6-9 Αυγούστου 1572). Η Αικατερίνη όμως κατόρθωσε να ματαιώσει αυτήν την προσπάθεια. Ο γάμος ορίστηκε για τις 18 Αυγούστου 1572. Στις 19 Ιουνίου η Ιωάννα ντ’ Αλμπρέ πέθανε από πλευρίτιδα στο Παρίσι, όπου είχε πάει για αγορές. Οι Ουγενότοι υποπτεύθηκαν ότι δηλητηριάστηκε. Ο Ερρίκος ήρθε στο Παρίσι τον Αύγουστο συνοδευόμενος από τον ναύαρχο Κολινύ και οκτακόσιους Ουγενότους. Άλλες τέσσερις χιλιάδες ένοπλοι τους ακολούθησαν τις επόμενες μέρες. Τα πνεύματα στο καθολικό Παρίσι ήταν εξαιρετικά οξυμένα. Οι καθολικοί κατηγορούσαν την ηγεσία του κράτους ότι παραδόθηκε στους Ουγενότους. Οι κάτοικοι του Παρισιού, φανατικοί Καθολικοί, δεν επιθυμούσαν την παρουσία τους. Σύμφωνα με τα κηρύγματα των ιεροκηρύκων, κυρίως Καπουτσίνων μοναχών, «προκαλούσε τρόμο» ο γάμος μιας Γαλλίδας πριγκίπισσας με ένα προτεστάντη. Ακόμα και το Παρλαμέντο του Παρισιού ήταν αντίθετο στο γάμο. Επιπλέον, η πολυτέλεια και τα έξοδα για τους βασιλικούς γάμους, καθώς και η ακρίβεια, που πήγαζε από την αύξηση της φορολογίας και τη φτωχή σοδειά εκείνου του χρόνου, προκάλεσαν την οργή του λαού. Ακόμα και η βασιλική αυλή βρισκόταν σε ένταση. Η Αικατερίνη των Μεδίκων δεν είχε αποσπάσει τη συγκατάθεση του Πάπα για τον ξεχωριστό αυτό γάμο και κατά συνέπεια οι Γάλλοι ιεράρχες δίσταζαν να πάρουν θέση. Χρειάστηκε πολύς κόπος από την Αικατερίνη για να καταφέρει να πείσει τον Καρδινάλιο ντε Μπουρμπόν να τελέσει το γάμο. Ο γάμος έγινε στις 18 Αυγούστου όπως προέβλεπαν οι όροι της συμφωνίας των βασιλισσών, και ενώ η Αικατερίνη είχε λάβει τα μέτρα της ώστε να μη φτάσει στο Παρίσι παπική απαγόρευση. Ο Κολινύ εν τω μεταξύ συνέχισε να πιέζει τον βασιλιά για βοήθεια προς τις επαναστατημένες Κάτω Χώρες και λεγόταν ότι ήταν έτοιμος να αναχωρήσει για το μέτωπο. Η Αικατερίνη ειδοποιήθηκε ότι σχεδιαζόταν απαγωγή αυτής και του βασιλιά. Σ’ όλη την πόλη ακούγονταν τα σφυροκοπήματα των σιδηρουργείων.

Στις 22 Αυγούστου 1572, έγινε απόπειρα δολοφονίας του ναυάρχου Κολινί, ο οποίος τραυματίστηκε στον αριστερό βραχίονα. Μεταφέρθηκε στο ξενοδοχείο του Μπετισί, όπου ο χειρουργός κατόρθωσε να του αφαιρέσει τις σφαίρες από τον αγκώνα και ακρωτηρίασε το ένα δάκτυλό του. Ο βασιλιάς εξοργίστηκε. Έστειλε τον προσωπικό του γιατρό στον Κολινύ, τον περίφημο Αμβρόσιο Παρέ, Ουγενότο, και διέταξε να εγκατασταθεί βασιλική φρουρά στο σπίτι του ναυάρχου. Η βασιλική οικογένεια επισκέφθηκε τον τραυματία κι ο Κάρολος ορκίστηκε να τιμωρήσει τους δράστες της απόπειρας. Ο Κολινύ επανέλαβε τις παραινέσεις του για πόλεμο με έπαθλο την Φλάνδρα. Ο Ερρίκος της Ναβάρρας επισκέφθηκε κι αυτός τον Κολινύ για να συζητήσουν περί του πρακτέου. Ο ναύαρχος απαγόρευσε κάθε βιαιοπραγία αλλά οι Ουγενότοι είχαν εξαγριωθεί. Όλη τη μέρα της 22ας Αυγούστου περιφέρονταν γύρω από το Λούβρο κραυγάζοντας ότι θα έπαιρναν τον νόμο στα χέρια τους. Πέρασαν επανειλημμένα έξω από το μέγαρο των Γκυζ απειλώντας με θάνατο. Ο βασιλιάς υποπτευόμενος τους Γκυζ συνέλαβε αρκετούς ανθρώπους τους κι ο δούκας με τον αδελφό του ζήτησαν άδεια να εγκαταλείψουν το Παρίσι. Τους δόθηκε, αυτοί έφτασαν μέχρι την πύλη του Αγίου Αντωνίου και μετά γύρισαν κρυφά στο μέγαρό τους. Στις 23 Αυγούστου το συμβούλιο του βασιλιά συνήλθε για να εξετάσει σχετικά με την απόπειρα, παρουσία της Αικατερίνης. Τα στοιχεία βάρυναν την οικογένεια ντε Γκυζ. Το σπίτι απ’ όπου ρίχτηκαν οι πυροβολισμοί κατά του Κολινύ ανήκε (αν και δεν κατοικούσε σ’ αυτό) στην μητέρα ντε Γκυζ που είχε ορκιστεί τον θάνατο του ναυάρχου τον οποίο θεωρούσε υπεύθυνο της δολοφονίας του συζύγου της προ δεκαετίας. Ο δράστης είχε διαφύγει με άλογο που είχε πάρει από τους σταύλους των Γκυζ. Ο αδελφός του βασιλιά, ο δούκας ντ’ Ανζού, φαινόταν αναμεμειγμένος (το όπλο ανήκε σ’ ένα από τους φρουρούς του), πίεζε μάλιστα για την εξόντωση των Ουγενότων αρχηγών. Ένας πράκτοράς του κατέφτασε με την πληροφορία ότι οι Ουγενότοι ετοίμαζαν εξέγερση για την άλλη μέρα. Προ των, αληθών ή υποτιθεμένων, κινδύνων να χάσει την επιρροή της στον βασιλιά γιο της, να κηρυχθεί πόλεμος με την Ισπανία και να κινδυνεύσει η ζωή της, η Αικατερίνη αποφάσισε τον όλεθρο των Ουγενότων. Αλλά έπρεπε να συμφωνήσει κι ο βασιλιάς, ο οποίος επέμενε να τιμωρηθούν οι φυσικοί και προ πάντων οι ηθικοί αυτουργοί της απόπειρας. Στις δέκα το βράδυ της 23ης η Αικατερίνη και οι σύμβουλοι περιστοίχισαν τον Κάρολο και τον πληροφόρησαν ότι επίκειται ανταρσία. Τριάντα χιλιάδες Ουγενότοι σχεδίαζαν να τον συλλάβουν και να τον κλείσουν σε προτεσταντικό φρούριο, όπως είχαν αποπειραθεί και στο παρελθόν. Μπορεί και να τον σκότωναν θεωρώντας τον υπεύθυνο της απόπειρας. Δεν υπήρχε οδός διαφυγής για τον βασιλιά : αν νικούσαν οι Ουγενότοι ήταν χαμένος. Αν νικούσαν οι καθολικοί ερήμην του, πάλι χαμένος ήταν. Ο Κάρολος, σε κατάσταση φοβερής ταραχής, αντιστεκόταν ακόμη : δεν θα ήταν αρκετό να συλληφθούν και να δικαστούν οι ενεχόμενοι στην ανταρσία ; Του απάντησαν ότι ήταν πια πολύ αργά για τέτοιες ενέργειες, ο έλεγχος είχε χαθεί. Η Αικατερίνη απείλησε ότι θα φύγει στην Ιταλία. Τα μεσάνυχτα ο Κάρολος, που ούτως ή άλλως δεν διακρινόταν για την ψυχική του ισορροπία και είχε φτάσει σε κατάσταση παραφροσύνηςαπό την πίεση, έδωσε την έγκρισή για την θανάτωση του ναυάρχου : «Στο διάβολο ! Αφού το αποφασίσατε, σκοτώστε τον. Αλλά πρέπει να σκοτώσετε όλους του Ουγενότους για να μη μείνει κανείς να με κατηγορεί. Σκοτώστε τους όλους !» Εκτοξεύοντας βλαστήμιες και κατάρες κλείστηκε στο δωμάτιό του. Η απόφαση είχε ληφθεί, και μάλιστα η παραφορά του βασιλιά έδωσε μεγάλο εύρος στην εφαρμογή της. Η Αικατερίνη απαίτησε να εξαιρεθούν ο πρίγκιπας του Κοντέ και οι Μονμορανσύ καθώς και ο γαμπρός της Ερρίκος της Ναβάρρας, που τον ήθελε ως αντίβαρο στην αναμενόμενη παντοδυναμία των Γκυζ μετά την εξόντωση των Ουγενότων. Εξαιρέθηκε επίσης ο γιατρός του βασιλιά Αμβρόσιος Παρέ. Λίγο μετά την απόφαση αυτή, οι δημοτικές αρχές του Παρισιού διατάχθηκαν να εξοπλίσουν τους κατοίκους και να κλείσουν τις πύλες της πόλης για να αποτραπεί κάθε προσπάθεια διαφυγής. Η δράση θα άρχιζε στις 3 το πρωί, όταν θα χτυπούσαν οι καμπάνες των εκκλησιών. Στους Γκυζ δόθηκε πλήρης ελευθερία κινήσεων. Ενώ ήταν νύχτα ακόμη, ο δούκας ντε Γκυζ οδήγησε τους στρατιώτες του στο σπίτι του Κολινύ. Εξόντωσαν την φρουρά του και μπήκαν στο δωμάτιο όπου ο ναύαρχος, έχοντας αντιληφθεί τί γινόταν, προσευχόταν γονατιστός περιμένοντας τον θάνατο. Τον χτύπησαν με ξίφη και εγχειρίδια κι ενώ ήταν ακόμη ζωντανός τον έρριξαν από το παράθυρό στον δρόμο, στα πόδια του Γκυζ. Το κεφάλι του κόπηκε και στάλθηκε στο Λούβρο, το σώμα του ακρωτηριάστηκε φρικτά και κρεμάστηκε από τις φτέρνες. Οι άντρες του Γκυζ σκορπίστηκαν στο Παρίσι κραυγάζοντας : «Σκοτώστε ! σκοτώστε! Διαταγή του βασιλιά». Εκείνη την ώρα ήρθε μήνυμα της Αικατερίνης στους Γκυζ ότι η απόφαση ανακαλούνταν. Της απάντησαν ότι ήταν αργά, ο Κολινύ ήταν νεκρός. Η Αικατερίνη βρέθηκε προ του αδιεξόδου στο οποίο είχε βρεθεί τα μεσάνυχτα ο γιος της : δεν μπορούσε να κάνει πίσω. Διέταξε να χτυπήσουν οι καμπάνες. Ακολούθησε ανηλέητη σφαγή. Υπολογίζεται ότι δύο ως πέντε χιλιάδες άνθρωποι θανατώθηκαν στο Παρίσι. Τα σπίτια παραβιάζονταν και οι Ουγενότοι σέρνονταν έξω και σφάζονταν οικογενειακά. Οι Ουγενότοι ευγενείς της ακολουθίας του Ερρίκου της Ναβάρρας που είχαν εγκατασταθεί στο Λούβρο, καλούνταν στα βασιλικά διαμερίσματα και εκτελούνταν ένας ένας καθώς έμπαιναν. Ο δούκας ντε λα Ροσεφουκώ, που είχε παίξει τένις με τον βασιλιά την προηγουμένη, θανατώθηκε στο σπίτι του από μασκοφόρους που είχαν έλθει, όπως νόμισε, να τον καλέσουν σε χορό μεταμφιεσμένων της αυλής. Οι νεκροί δεν ήταν όλοι Ουγενότοι. Κάποιοι βρήκαν την ευκαιρία ν΄απαλλαγούν από ανεπιθύμητους συζύγους, από οικονομικούς ανταγωνιστές, από πλούσιους συγγενείς που καθυστερούσαν να πεθάνουν ακόμη κι από ακαδημαϊκούς αντιπάλους. Αρκούσε η πληροφόρηση των ενόπλων στο δρόμο ότι στο συγκεκριμένο σπίτι κατοικούσε Ουγενότος. Η σφαγή συνοδευόταν από λεηλασία στην οποία επιδόθηκαν και μέλη της αυλής. Ο Ερρίκος της Ναβάρρας και ο εξάδελφός του πρίγκιπας ντε Κοντέ κλήθηκαν από τον βασιλιά και τους ζητήθηκε να διαλέξουν μεταξύ «λειτουργίας ή θανάτου». Ο Ερρίκος υποσχέθηκε μεταστροφή, ο Κοντέ αρνήθηκε αλλά σώθηκε από την Αικατερίνη.

Η νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου επηρέασε και τους τομείς της τέχνης και της λογοτεχνίας. Στον τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας προκάλεσε ένα κλίμα πολεμικής και έγινε αφορμή να διατυπωθούν διάφορες θεωρίες. Το πιο διάσημο μυθιστόρημα εμπνευσμένο από την νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, είναι "Η Βασίλισσα Μαργκό", του Αλέξανδρου Δουμά (του πατέρα). Η Σφαγή του Παρισιού, θεατρικό έργο του Κρίστοφερ Μάρλοου και «Οι Ουγενότοι,» όπερα του Τζιάκομο Μέγιερμπεερ είχαν ως πηγή έμπνευσης την νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου. Με θέμα την νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου έχουν γυριστεί αρκετές ταινίες.

Η ταινία «Intolerance», (Μισαλλοδοξία) του 1916, ήταν βωβή ταινία με σκηνοθέτη τον Ντέιβιντ Ουόρκ Γκρίφιθ και πρωταγωνιστές τους Λίλιαν Γκις, Μέι Μαρς και Φρανκ Γουντς. Η επική αυτή ταινία έχει χαρακτηριστεί από τους κριτικούς ως ένα από τα μεγάλα αριστουργήματα του βωβού κινηματογράφου και αποτελείται από τέσσερα επεισόδια που αναφέρονται σε διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της ανθρωπότητας.

Με τον τίτλο «Βασίλισσα Μαργκό» έχουν γυριστεί δύο κινηματογραφικές ταινίες αυτή του 1954 του Ζαν Ντρεβίλ και αυτή του 1994 του Πατρίς Σερό. Στην δεύτερη πρωταγωνιστεί στον ομώνυμο ρόλο η Ιζαμπέλ Ατζανί. Επίσης πρωταγωνιστεί η διάσημη Ιταλίδα σταρ, Βίρνα Λίζι.

Στην Αγγλία η τάση για ανεξαρτητοποίηση από την παπική επιρροή χρονολογείται από τότε που ο Ιωάννης Ουίκλιφ (1320-1384) χαρακτηρίστηκε ως αιρετικός, και ενδυναμώθηκε με την επίδραση του χριστιανικού ανθρωπισμού. Μια διαμάχη του βασιλιά Ερρίκου του Η' (1534-1547) με τον πάπα για προσωπικούς λόγους στάθηκε η αφορμή για την οριστική ρήξη της εκκλησίας της Αγγλίας με τη Ρώμη (1534) και η αφετηρία της αγγλικανικής μεταρρύθμισης που είχε χαρακτήρα θρησκευτικό, πνευματικό και πολιτικό. Η μεταρρύθμιση αυτή δεν αποτελούσε ιδιαίτερο δόγμα, αλλά συνδύασε στοιχεία του Λουθηρανισμού και του Καλβινισμού. Αργότερα, στα χρόνια των διαδόχων του Ερρίκου, εδραιώθηκε η Αγγλικανική Εκκλησία, η Οποία ήταν η μόνη που αναγνωριζόταν από το κράτος.

Στις αρχές του 1600, μια χούφτα Προτεστάντες πάστορες και ιερείς από το Άμστερνταμ άρχισαν να συνοδεύουν τα πλοία της United East India Company (VOC) σε μικρούς ολλανδικούς εμπορικούς οικισμούς στην Νοτιοανατολική Ασία. Αυτοί οι Καλβινιστές (Μεταρρυθμισμένοι Προτεστάντες) λειτουργοί πήγαν σε μακρινές χώρες για να εμποδίσουν τους υπαλλήλους της εταιρείας να πέσουν θύματα «ψεύτικων» θρησκειών και να προσηλυτίσουν «ειδωλολάτρες» και «μαυριτανούς» (μουσουλμάνους) στον προτεσταντικό χριστιανισμό. Έτσι, ο Καλβινισμός έγινε παγκόσμιος τον 17ο αιώνα και, όταν η VOC έκλεισε τις πόρτες της τον Δεκέμβριο του 1799, η Ολλανδική Μεταρρυθμισμένη Εκκλησία είχε ιδρύσει δεκάδες εκκλησίες, είχε φυτέψει εκατοντάδες σχολεία και είχε προσηλυτίσει βίαια χιλιάδες αυτόχθονες πληθυσμούς σε όλο τον κόσμο. Ο Καλβινισμός είναι χριστιανικό προτεσταντικό θεολογικό κίνημα που ανέπτυξε ο Γάλλος θεολόγος Ιωάννης Καλβίνος (John Calvin).

Στο κέντρο της καλβινιστικής θεολογίας βρίσκεται η παντοδύναμη κυριαρχία του Θεού και η δυνατότητά του να προγνωρίζει την πορεία των ανθρώπων είτε προς την σωτηρία είτε προς την απώλεια. Βασικό στοιχείο της είναι το δόγμα του προορισμού, στο οποίο τονίζεται η παντοδύναμη κυριαρχία του Θεού, και η άποψη πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ως προς την ανικανότητά τους να αποκτήσουν την σωτηρία τους με τα δικά τους έργα και δυνάμεις. Ο Ιωάννης Καλβίνος υποστήριζε ότι το σχέδιο του Θεού σχετικά με την σωτηρία της ψυχής είναι επακόλουθο της Θείας Χάρης και επιτυγχάνεται μόνο δια της πίστεως και ότι ο Θεός πρέπει να είναι αντικείμενο σεβασμού. Οι Καλβινιστές πιστεύουν ότι ο Θεός, ως κυρίαρχος, μπορεί να επέμβει στην ζωή του ανθρώπου. Κατά τον Καλβινισμό, οι άνθρωποι είναι είτε προγνωρισμένοι και προορισμένοι για αιώνια δόξα και τον παράδεισο, είτε προγνωρισμένοι και προορισμένοι για την αιώνια καταδίκη. Ο Καλβινισμός ακολουθώντας την Προτεσταντική διδασκαλία, δέχεται μόνο την Αγία Γραφή, που την θεωρεί αυθεντία, και απορρίπτει όσες παραδόσεις θεωρεί πως δεν συμφωνούν με αυτήν. Οι τελετές που δέχεται είναι η Θεία Ευχαριστία και το Βάπτισμα. Στον καλβινισμό βασίζονται οι Πρεσβυτεριανές και οι Αναμορφωμένες εκκλησίες. Ο Καλβινισμός πέτυχε αυτές τις διακρίσεις ενάντια σε όλες τις πιθανότητες. Οι επιχειρήσεις του ξεκίνησαν έναν αιώνα μετά τις καθολικές αποστολές. Ο αριθμός των παστόρων της ήταν ωχρός σε σύγκριση με τις λεγεώνες που έστειλε η Ρωμαϊκή Εκκλησία και οι Καλβινιστές επέμειναν στο δόγμα του προορισμού, το οποίο δίδασκε ότι ο Θεός είχε ήδη αποφασίσει την αιώνια μοίρα του καθενός πριν δημιουργήσει τον κόσμο. Υπό το φως αυτών των σημαντικών μειονεκτημάτων, πώς το κατάφεραν αυτό οι Ολλανδοί Καλβινιστές; Και τι έμαθαν από τις εμπειρίες τους; Οι σύντομες απαντήσεις είναι, πρώτον, ότι αποδείχτηκε ότι διέπρεψαν στην οργάνωση σχολείων και στην μετάφραση γλωσσών και, δεύτερον, ότι οι παγκόσμιες προοπτικές τους έδωσαν νέους τρόπους να βλέπουν τη θρησκεία και τον πολιτισμό στην Ευρώπη. Από αυτές τις απαρχές στην Ολλανδική Δημοκρατία και στην Εταιρεία Ενωμένης Ανατολικής Ινδίας, ο Καλβινισμός έγινε μια παγκόσμια θρησκεία μπλεγμένη στους ιστούς του εμπορίου και της αυτοκρατορίας. Ξεκίνησε το 1602, η VOC (Vereenigde Oost-Indische Compagnie) έγινε ιδιαίτερα κερδοφόρο και διαχειρίστηκε μια ασιατική/αφρικανική εμπορική αυτοκρατορία, που εκτείνεται από τις Ανατολικές Ινδίες (Ινδονησία) έως την Κεϊλάνη (Σρι Λάνκα) μέχρι το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας (Νότια Αφρική) και πολλές τοποθεσίες ενδιάμεσα. Σχεδόν 20 χρόνια αργότερα, οι Ολλανδοί αποκάλυψαν μια άλλη εταιρεία για εμπορικές αποικίες στον κόσμο του Ατλαντικού, γνωστή ως West India Company (WIC). Οι Λειτουργοί της Ολλανδικής Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας, οι λεγόμενοι Καλβινιστές επειδή ακολούθησαν τις προτεσταντικές διδασκαλίες του Τζον Κάλβιν, διέκριναν ένα προνοητικό χέρι που κρύβεται πίσω από την καλή τύχη της δημοκρατίας και των εταιρειών. Πίστευαν ότι ο Θεός άνοιγε την πόρτα για να μεταφέρει το μήνυμα του αληθινού χριστιανισμού στους ειδωλολάτρες και τους Μαυριτανούς στα πέρατα της γης. Μερικοί Καλβινιστές πρότειναν μάλιστα ότι το κήρυγμα της αυθεντικής, βιβλικής εκδοχής του χριστιανισμού, και όχι της ψεύτικης θρησκείας της καθολικής εκκλησίας, θα οδηγούσε σε έναν παγκόσμιο προσηλυτισμό μουσουλμάνων και εβραίων, που θα πυροδοτούσε στην συνέχεια την δεύτερη έλευση του Ιησού. Ως αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών, κάπου κοντά στους 1.000 καλβινιστές πάστορες εντάχθηκαν στις εμπορικές εταιρείες από το 1605 έως το 1799 για να υπηρετήσουν ως προσωπικό της εταιρείας, αλλά και για να μετατρέψουν τους ανθρώπους στις διάφορες χώρες της Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας σε σωστούς, εκκλησιαζόμενους, προτεστάντες χριστιανούς. Αυτή η προσπάθεια ήταν η πρώτη και πιο διαρκής προτεσταντική ιεραποστολική προσπάθεια εκτός Ευρώπης. Ωστόσο, κάνοντας αυτό, οι Ολλανδοί πάστορες προτεστάντες ενέκριναν το δουλεμπόριο, συμφώνησαν με την αυτοκρατορική βία και υπέφεραν σε μακρινά ξένα περιβάλλοντα. Οι καλβινιστικές αποστολές και οι εμπλοκές τους με την αυτοκρατορία αποκαλύπτουν την περίπλοκη αλληλεπίδραση των πολιτισμών καθώς ο κόσμος μεταβαλλόταν στην βιομηχανική εποχή τον 19ο αιώνα. Η παγκόσμια εμβέλεια του Καλβινισμού στα 1600 και 1700 έχει ξεφύγει από τους περισσότερους ιστορικούς και έχει καταποντίσει τους περισσότερους Ολλανδούς ειδικούς. Αυτή η έλλειψη προσοχής πηγάζει εν μέρει από τις μαζικές ιεραποστολικές προσπάθειες της καθολικής εκκλησίας, οι οποίες επισκίασαν τις πολύ μικρότερες επιχειρήσεις των Ολλανδών Καλβινιστών. Θρησκευτικά τάγματα εντός της καθολικής εκκλησίας, όπως οι Ιησουίτες, οι Φραγκισκανοί και οι Δομινικανοί, έστειλαν χιλιάδες ιεραποστόλους σε τεράστιες χώρες που αποίκησαν οι ισπανικές, πορτογαλικές και γαλλικές αυτοκρατορίες. Δίπλα στον παγκόσμιο καθολικισμό, ο παγκόσμιος καλβινισμός ήταν πολύ μικρότερος σε έκταση και έτσι έχει πέσει κάτω από το ραντάρ των περισσότερων ιστορικών. Φαίνεται επίσης αδιανόητο ότι ο Καλβινισμός, ο οποίος εξαπλώθηκε σε διάφορες Μεταρρυθμισμένες Προτεσταντικές ονομασίες (π.χ. Πρεσβυτεριανοί, Κογκρεγκασιοναλιστές, Αγγλικανοί) θα είχε μεγάλο αντίκτυπο εκτός των ευρωπαϊκών εκκλησιών και πανεπιστημίων, λόγω του δόγματος του προορισμού. Γιατί να διακινδυνεύσουμε την ζωή και τα μέλη μας σε μαραζωμένες ασθένειες, πνιγμό, φαγοπότι από ένα μεγάλο ψάρι και άλλες μορφές βίαιου θανάτου για να προσηλυτίσουμε ανθρώπους –οι οποίοι, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν εκτιμούσαν την προσπάθεια– αν ο Θεός είχε ήδη αποφασίσει το αποτέλεσμα; Αυτή η ερώτηση προέρχεται από τον τρόπο που σκεφτόμαστε σήμερα, που δεν είναι ο τρόπος που σκέφτονταν οι Καλβινιστές τον 17ο αιώνα. Πίστευαν ότι το κήρυγμα του λόγου του Θεού από την Βίβλο ήταν το μέσο με το οποίο οι σωσμένοι θα ανταποκρινόταν στην υπόσχεση του Θεού για σωτηρία. Θα μπορούσαν να υποδείξουν πολλές μορφές στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, όπως ο Ιωνάς, οι προφήτες, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής και οι απόστολοι που ακολούθησαν την εντολή του Θεού να κηρύξουν, ακόμη και όταν ο Θεός ήξερε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα απέρριπταν το μήνυμα. Έτσι, μόλις πρόσφατα οι ιστορικοί άρχισαν να ερευνούν πληρέστερα το παγκόσμιο έργο των Καλβινιστών και τις κληρονομιές τους.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ (του Παντελή Μπουκάλα)

Το δημοτικό τραγούδι είναι ένα ποιητικό δημιούργημα, ανώνυμο, χωρίς ιδιοκτήτες, που δημιουργείται και διακινείται από τον δήμο, από την κοινότητα. Το τραγούδι θα το γράψει ένας σε μια στιγμή ενθουσιασμού, πολεμικού γεγονότος, μεγάλης πίκρας, χαράς. Πάνω εκεί θα φτιάξει ένα αφηγηματικό τραγούδι που θα περάσει αυτόματα από την έγκριση του δήμου, της παρέας, η οποία παρέα έχει μάλιστα και το δικαίωμα στη διόρθωση. Μετά τη διόρθωση αρχίζει η κυκλοφορία του τραγουδιού από χωριό σε χωριό. Όλα αυτά σε μια εποχή που είναι εντονότατος ο αγροτικός πολιτισμός και ο προφορικός πολιτισμός.

Μπορούμε να πούμε ότι η εποχή του αγροτικού πολιτισμού σταματάει στη δεκαετία του 1950, αλλά η δημιουργία του δημοτικού τραγουδιού έχει πεθάνει πολύ νωρίτερα με τα γραμμόφωνα οπότε κάποιος μπορεί να αποδώσει πια ιδιοκτησία σ’ ένα τραγούδι. Επίσης, μετά δεν υπάρχει και διόρθωση, δηλαδή το ρεμπέτικο θα το πεις όπως το έχεις ακούσει, διότι είναι το οριστικό αυτό που παίζει πάνω στο μηχάνημα ενώ αυτό που θα σου έρθει από το διπλανό χωριό, μπορείς να το προσαρμόσεις αν ο δικός σου ήρωας λέγεται αλλιώς, αν το δικό σου βουνό λέγεται αλλιώς, αν το δικό σου ποτάμι λέγεται αλλιώς. Αυτή είναι μια παράδοση της προφορικής ποίησης, να έχεις το δικαίωμα της αλλαγής και της προσαρμογής που έρχεται κατευθείαν από τα ομηρικά και τα προ-ομηρικά Έπη. Για παράδειγμα οι Αθηναίοι, επί Πεισίστρατου, ανέβασαν τον αριθμό των καραβιών που συμμετείχαν στην τρωική εκστρατεία.

Τα δημοτικά τα κυκλοφορούσαν οι νομάδες γύφτοι, που τώρα τους λένε ρομά. Γύφτους τους λέγαν τότε και γύφτοι προσδιορίζονταν στα τραγούδια. Αυτοί είναι που παίζουν τα όργανα της εποχής, το κλαρίνο, το ζουρνά, την πίπιζα ή την τσαμπούνα που είναι από τα πιο δύσκολα όργανα, θέλουν γερά πνευμόνια και γι’ αυτό δεν ασχολούνται μαζί τους οι «κανονικοί» Έλληνες, Βούλγαροι ή Αλβανοί αλλά οι γύφτοι της κάθε περιοχής. Ακόμα και τώρα τα πανηγύρια που στηρίζονται στον ζουρνά δεν μπορούν να γίνουν αν δεν υπάρχουν οικογένειες τσιγγάνων. Αυτό που ξέρουμε επίσης είναι ότι μερικά τραγούδια τα έχουν γράψει και αυτοί. Στο Αμάρτημα της μητρός μου του Βιζυηνού, πεθαίνει ο πατέρας του αφηγητή και η μάνα του φωνάζει ένα γύφτο να της φτιάξει μοιρολόι, τον κρατά στο σπίτι μέχρι να το μάθει και τον αποζημιώνει πλουσιοπάροχα.

Και τότε δεν υπήρχαν "καθαροί" Έλληνες, όπως δεν υπάρχουν και σήμερα. Μιλάμε για την Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου όλα ήταν μπερδεμένα. Βασική γλώσσα συνεννόησης μπορεί να ήταν τα τούρκικα ή τ’ αρβανίτικα. Οι περισσότεροι άνθρωποι τότε ήταν δίγλωσσοι. Η γλώσσα της εξουσίας ήταν τα τούρκικα και μετά τα υπόλοιπα. Οι άνθρωποι διαχωρίζονταν μόνο με βάση τη θρησκεία. Ένιωθαν πολύ κοντά οι χριστιανοί με τους χριστιανούς. Oι Έλληνες τότε αποκαλούνται Γραικοί και Ρωμιοί. Το όνομα Έλλην το βρίσκεις σε κάποια ποντιακά κείμενα, αλλά οι Πόντιοι όμως βρίσκονται εκτός της τωρινής ελλαδικής επικράτειας. «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε να πεθάνω». Πολλά από τα αυθεντικά κλέφτικα τραγούδια ιστορούν τη δράση μεικτών συμμοριών. Με Έλληνες, με Βούλγαρους με Αρβανίτες και σε ορισμένες περιπτώσεις και με Τούρκο συμμέτοχο. Μόνο κριτήριο των συμμοριών είναι η επιβίωσή τους και μερικές φορές αναφέρεται και ο έρωτας ενός καπετάνιου για μια κόρη που μόνο δια της αρπαγής μπορεί να κάνει κάτι μαζί της.

Τα δημοτικά τραγούδια άρχισαν να καταγράφονται το 1852 με το βιβλίο του Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου, Τα Εθνικά Άσματα. Μέχρι τότε μόνο οι ξένοι ασχολούνταν. Ο Φοριέλ, ο Τομαζέο που τους χρωστάμε χάρη. Ο Φοριέλ είχε επαφή με τον Κοραή που δεν αγαπούσε τα δημοτικά τραγούδια, παρ' όλα αυτά όταν του ανατέθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση να καταγράψει τη γλώσσα της ελληνικής παροικίας στην Κορσική -με μανάτικη καταγωγή- με πολλή σοβαρότητα και μεγάλη φροντίδα πήγε και κατέγραψε τέσσερα τραγούδια. Ο Τομαζέο στηρίχτηκε στη σχέση του με τον Διονύσιο Σολωμό που είναι ο άγιος προστάτης της δημοτικής γλώσσας. Ο άλλος είναι ο Παλαμάς. Αν δεν υπήρχε η έννοια του Σολωμού και η εντολή που έδωσε στους μαθητές του, ότι «βγέστε και μαζέψτε δημοτικά τραγούδια, εκεί είναι γλώσσα του λαού» θα είχαμε ένα κενό 50 χρόνων στην καταγραφή τους.

Το 1852 ήδη είχε αρχίσει να στρέφεται το ενδιαφέρον των Ελλήνων λογίων στη δημοτική εξαιτίας της ανάπτυξης του ρομαντισμού στη δύση, μια στροφή δηλαδή προς το λαό, προς τη γνησιότητα. Εδώ αυτή η στροφή γίνεται με μια επέμβαση εναντίον της γνησιότητας για εθνικούς λόγους. Τη δουλειά την ξεκίνησε πρώτος ο Ζαμπέλιος λέγοντας σε ένα σημείωμα στην αρχή της συλλογής του πως μαζί με τα «καθαρά» τραγούδια έβαλε και τα «συμπεπληρωμένα». Αυτά δηλαδή που συμπλήρωσε ο ίδιος. Συνεχίζει πως είναι κτήμα του λαού τα τραγούδια, τα παίρνει αυτός, τα επιστρέφει στο λαό αλλαγμένα και δε μας λέει και ποιο είναι απ’ όλα. Λέει όμως καθαρά ότι επενέβη γι’ αυτό η κριτική που του ασκήθηκε τα επόμενα χρόνια είναι πάρα πολύ σκληρή.

Οι Έλληνες δεν είμαστε θλιμμένος λαός. Όξω καρδιά είμαστε. Ο Έλληνας τραγουδάει συνέχεια. Την ώρα που δούλευαν, στα μοιρολόγια τους, στα πανηγύρια τους, με κάθε αφορμή. Έστω κι αν δεν είχαν εκκλησία. Εκκλησία η ναό δηλαδή, ένα εκκλησάκι, μια πετρούλα τους έφτανε. Η επίσημη Εκκλησία είχε καθαρά στραφεί εναντίον των τραγουδιών και των λαϊκών μουσικών οργάνων, «τα μουσικά όργανα του διαβόλου», τα λέγανε. Και ο Κοσμάς ο Αιτωλός τους καταριόταν όσους καλούσαν στο γάμο και πήγαιναν στα πανηγύρια και άκουγαν αυτά τα όργανα να μην αποκτήσουν παιδί, να πεθάνει νέος ο άνδρας, και όποια άλλη κατάρα του ερχόταν στο κεφάλι.

Μια συνήθης κατηγορία που προσάπτεται στα δημοτικά τραγούδια είναι πως είναι ειδωλολατρικά, παγανιστικά και οδηγούν στον πόθο, στη μοιχεία και τα λοιπά. Αυτή η ιστορία ξεκινάει από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και «τούς τρεῖς μεγίστους φωστήρας τῆς τρισηλίου Θεότητος» που κηρύσσουν πόλεμο εναντίον των λαϊκών οργάνων και των δημωδών ασμάτων. Δεν είναι όπως σήμερα που ακόμη κι ο παπάς θα πάει στο πανηγύρι, θα ουρλιάζει από μέσα στο εκκλησάκι, μπορεί να έρθει και ο ίδιος ο δεσπότης, με τα μικρόφωνα, μπας και ακουστεί στο πλήρωμα κι απ’ έξω όπου έχουν αρχίσει ήδη τα όργανα. Πάει ο λαός, ανάβει το κεράκι, βάζει τον οβολό του και βγαίνει έξω για να ακούσει τα κλαρίνα.

H Παναγία υπάρχει πολύ στα νησιώτικα. Τη σέβονται και την αγαπούν πολύ την Παναγία, σέβονται και υπολήπτονται τον άγιο Γεώργιο, είναι ο κορυφαίος άγιος. Παρόλα αυτά, ακόμη και στη λαϊκή παράδοση και στη λαϊκή ποίηση, η Παναγία εμφανίζεται ικανή να καταριέται και όχι μόνο τους Εβραίους. Καταράστηκε ακόμη και τα λούπινα – γι’ αυτό είναι πικρά τα λούπινα – όταν την κυνηγούσαν, αυτή έψαχνε να βρει τον Χριστό και μάτωσε και καταράστηκε τα λούπινα να γίνουν πικρά. Υπάρχει μια συγκεκριμένη κατηγορία τραγουδιών, που αποδεικνύει, για μένα, πόσο ανοιχτό και ελεύθερο είναι το πνεύμα των δημοτικών τραγουδιών, γι’ αυτό και με συγκινεί, προσπαθώ να μιμηθώ την ελευθερία τους, αν μπορώ, την ελευθερία του φρονήματός τους.

Για το δημοτικό τραγούδι η μελέτη συνεχίζεται, σε πανεπιστημιακό επίπεδο και υπάρχουν σοβαρότατες, σπουδαιότατες μελέτες, από τους κορυφαίους του χώρου. Εγώ ήθελα να προσπαθήσω να αναδείξω, όσο μπορώ, την ποιητική αξία των δημοτικών τραγουδιών, τη γλωσσική τους αξία – όχι ως τεκμήρια μόνο, για το πως μιλούσαν, έγραφαν ή στιχουργούσαν κάποτε. Αυτοί που γνωρίζουν πρόχειρα το δημοτικό τραγούδι κι απ’ έξω και λόγιοι ανάμεσά τους, λόγιοι και του 19ου αλλά και κυρίως του 20ού αιώνα, που έδειξαν ένα κάποιο ενδιαφέρον, έχουν την άδικη άποψη ότι η γλώσσα του είναι πάρα πολύ φτωχή. Αυτό αναιρείται μόνο αν σκεφτεί κανείς τα 130 επίθετα που έχει φτιάξει ο ερωτευμένος, ο ερωτευμένος άνθρωπος, για να τιμήσει το γυναικείο πρόσωπο ή το γυναικείο σώμα, ή τη γυναικεία ψυχή.

Το δημοτικό παρακολουθεί αυτή τη φοβερή ικανότητα της ελληνικής γλώσσας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα να πλάθει πολυσύνθετα και υπερπολυσύνθετα, λέξεις σιδηροδρόμους. Από τον Αριστοφάνη το κολλήσαμε αυτό, και να είναι όλα αυτά λειτουργικά. Είχε απίστευτη ικανότητα να επινοεί λέξεις που τις ζηλεύεις όταν τις βλέπεις. Τόσο καίριες, κρίσιμες λέξεις που συνεχίζουν να έχουν το χαρακτηριστικό πλεονέκτημα ότι δεν ανήκουν σε κανέναν. Ήθελα να βοηθήσω το μυαλό αρκετών που έχουν ταυτισμένο το δημοτικό τραγούδι μόνο με αυτή την χυδαία εκδοχή του, που πλασαρίστηκε από κάθε λογής δικτατορία, αυτό το μαγάρισμα ας πούμε.

Τα δημοτικά τραγούδια είναι προϊόν ενός αυθόρμητου πολιτισμού, φυσικού πολιτισμού, που φτιάχνεις πράγματα χωρίς να ξέρεις την αξία τους, ακόμη και ο πετράς που έφτιαχνε ένα σπίτι που άντεχε σε χιόνια, χωρίς να έχει σπουδάσει σε κανένα Πολυτεχνείο της εποχής του. Τώρα έχουμε την εποχή της απόλυτης εξειδίκευσης και της απόλυτης ιδιοκτησίας και του ατομισμού, μιλάμε σίγουρα για χαμένες εποχές, η ποίηση δεν χάνεται όμως και αυτό, αντίθετα, παραμένει η ποίηση και πάρα πολλά δημοτικά τραγούδια εξακολουθούν να έχουν τεράστια αξία ακόμη και αν τα διαβάζεις μόνο, χωρίς να τα ακούς. Είναι πλασμένα για ν’ ακούγονται, όπως ήταν φτιαγμένη και η αρχαιοελληνική ποίηση και ήταν ένα μουσικό γεγονός για το κοινό, η απαγγελία με τα μουσικής. Αλλά, ακόμη και αν τα διαβάσεις μόνο, η ποιητική αξία τους μένει ακέραιη.

Ο ανώνυμος λαός συνεχίζει, χωρίς να έχει πάει να σπουδάσει πουθενά, να έχει γονίδια «ανακρεόντεια» και γονίδια «θεοκρίτεια» και να συνεχίζει άθελά του την αρχαία παράδοση. Είναι πιο τιμητικό για τον δημοτικό, τον ανώνυμο απλό άνθρωπο, να πεις ότι κατάφερε να φτιάξει μια εικόνα σαν του Ανακρέοντα εξ αρχής, χωρίς να έχει διαβάσει, χωρίς να έχει ακούσει ποτέ τον Ανακρέοντα.Είναι πολύ πιο τιμητικό παρά να του πεις ότι «το κουβαλάς μέσα στα γονίδια σου», δεν κουβαλιέται η ποίηση μέσα στα γονίδια μας, κάποια άλλα πράγματα μπορεί να κουβαληθούν αλλά δεν κουβαλιέται η ποίηση.

Υπάρχουν δημοτικά που έχουν λέξεις τούρκικες μέσα, ή αρβανίτικες. Στο κλέφτικο όταν η διαταγή του καπετάνιου είναι στα αρβανίτικα δεν θα την ξεχάσει ο δημοτικός τραγουδιστής. Tο ερώτημα είναι αν μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε τα ιστορικά λεγόμενα τραγούδια, τα μετά τα κλέφτικα δηλαδή που αναφέρονται σε συγκεκριμένους ήρωες ή σε συγκεκριμένες μάχες σαν αυθεντικές ιστορικές μαρτυρίες. Η πλέον έξοχη περίπτωση είναι το μοιρολόι που φτιάχτηκε για το θάνατο του Διάκου, και συγκλόνισε τον ελληνισμό.Επειδή παρ' όλες τις παρακλήσεις να εκτουρκιστεί και να εξισλαμιστεί και να σωθεί, δεν υποκύπτει, δεν δελεάζεται. Ξέρουμε τις τελευταίες στιγμές, από αυτόπτες μάρτυρες και αυτές τις στιγμές τις αποθανάτισε το δημοτικό, σαν να ήταν εκεί. Για παράδειγμα, ότι στρίβει το μουστάκι του. Είναι μια συνήθεια της εποχής – τη βλέπουμε σε πολλά τραγούδια, να σημαίνει πολλά πράγματα. Να σημαίνει τη λεβεντιά, όπως εδώ, ή όπως στην περίπτωση του τραγουδιού του πατέρα του Ανδρούτσου, που είναι πολιορκημένος και του λένε να σηκωθεί να φύγουν κι αυτός ο μαύρος έστριβε το μουστάκι κι έλεγε "φυσικά και θα φύγουμε". Σε άλλες περιπτώσεις σημαίνει την ερωτοτροπία. Δηλαδή υπάρχει ένα ολόκληρο κομμάτι δημοτικών που αναδεικνύει συμπεριφορές, αξίες, τρόπους, ερωτοτροπίες και τα λοιπά, μόνο με αυτή την απλή κίνηση του μουστακιού. Πίνει τον καφέ του, στρίβει το τσιγάρο του και λέει αυτή τη φράση που του αποδίδουμε. Αν είναι δική του ή όχι. «Για δες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει», έχει υπάρξει μια ολόκληρη φιλολογία, τείνω να πιστέψω ότι είναι ένα δημοτικό μοτίβο, το οποίο το βρίσκουμε και σε τραγούδια γραμμένα πριν από τον Διάκο.

Η συχνότητα των πανηγυριών κάνει τους συνθέτες δημοτικών τραγουδιών να είναι πολύ επινοητικοί. Πόσες φορές γιορτάζουμε τον Άγιο Ιωάννη; Το κόλπο των καλοκαιρινών πανηγυριών: γιορτάζουμε τον Δεκαπενταύγουστο, όπου κανονικά πρέπει να κλαίνε, γιατί εντάξει, η Παναγία «εκοιμήθη», δεν πέθανε βέβαια, αλλά είναι «κοίμησις». Τα μισά χρόνια γιορτάζουν Δεκαπενταύγουστο και τα άλλα μισά γιορτάζουν τα εννιάμερα της Παναγίας, στις 22, ώστε να χωρέσουν πολλά πανηγύρια.

Στην επαρχία, εξαιτίας και της επαφής που υπάρχει με τη φύση, βλέπουμε ότι μπορούμε να φανταστούμε μια συνέχεια, αυτού του πολιτισμού. Οι πόλεις λίγο τα σκοτώνουν αυτά σιγά-σιγά. Η πόλη προάγει την απομόνωση, την εξατομίκευση, το χάος στο μυαλό του ανθρώπου… Πόσα παιδιά γεννημένα στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, έχουν δει ουράνιο τόξο, για παράδειγμα; Που να το δουν; Και να συμβεί στον ουρανό της Αθήνας, θα είσαι συνήθως κλεισμένος μέσα. Πόσα παιδιά δεν έχουν δει, απλωμένο, ανοιχτό τον ουρανό, καταφώτεινο, μόνο αν πάνε διακοπές και ξαπλώσουν με την «γκομενίτσα » ή τον «γκομενίτσο»; Αυτή η ανοιχτοσύνη κλείνεται σιγά-σιγά. Το πείραγμα στη ψυχή και στο μυαλό είναι επίσης σοβαρό, με αυτά τα πράγματα και το βλέπουμε, πόσο πιο ακραίοι γινόμαστε στις συμπεριφορές μας, πόσο πιο εύκολα θυμώνουμε και πόσο λιγότερο εμπιστευόμαστε τον διπλανό μας.

Τέχνη παράγουμε και μέσα στα σπίτια μας. Τέχνη παράγουμε και παράγουμε κάθε λογής τέχνη, δεν είναι εκεί το θέμα. Σου ξαναλέω, εγώ όσο περισσότερο διαβάζω τα δημοτικά, τόσο περισσότερο υποκλίνομαι στο υψηλό τους πνεύμα, στο υψηλό και ανοιχτό τους φρόνημα. Δηλαδή, ένας λαϊκός τραγουδιστής, ανώνυμος, έχει την ικανότητα, μετά από τέσσερις αιώνες σκλαβιάς, να κλάψει μαζί με τη γυναίκα και τη μάνα του Κιαμήλμπεη, μετά την άλωση της Τριπολιτσάς, και να φτιάξει τραγούδι για το θάνατο του Κιαμήλμπεη και να συμμεριστεί τον πόνο. Είναι συγκλονιστικό το παράδειγμα αυτού του "άγιου πένθους". Προφανώς το είχαν κάποιοι, από τους Πέρσες του Αισχύλου. Και στο βουνό ψηλά, εκεί στην Τρίπολη, όπου φτιάχτηκε το τραγούδι, μετά το αίμα που χύθηκε στην Τρίπολη, έφεραν στο μυαλό τους τον Αισχύλο και τις Τρωαδίτισσες, για να φτιάξουν το μοιρολόι. Αυτό είναι συγκλονιστικό από μόνο του.

Η ελευθερία του δημοτικού τραγουδιού, αποδεικνύεται και από τα τραγούδια που ιστορούν σχέσεις Ελλήνων ή Ελληνίδων με αλλόθρησκες και αλλόθρησκους, δεν υπακούν σε έναν κανόνα, που λέει «εμείς ποτέ με Τούρκο, εμείς ποτέ με Βούλγαρο ή Βουλγάρα». Ίσα-ίσα, ιστορούν κάθε περιστατικό, επειδή η ζωή είναι ποικίλη. Έχουν καταγράψει, έχουν ιστορίσει μάλλον όλη την ποικιλία και εμφανίζουν πολλές Ελληνίδες να λένε «κάλλιο να δω το αίμα μου τη γη να κοκκινίσει, παρά να δω τα χείλη μου Τούρκος να τα φιλήσει», αλλά και εμφανίζονται Ελληνίδες, όπου η κόρη, την κρατά η μάνα να μην συναινέσει ερωτικά, της το απαγορεύει κι αυτή λέει, «ό,τι και να μου πεις, εγώ θα πάω στα Γιάννενα» για τη φιλοδοξία της κοινωνικής ανόδου ή από έρωτα. Έχουμε πολλά τέτοια τραγούδια. Δεν ντρεπόντουσαν να το πουν. Μπράβο τους επίσης, που τον ίδιο στίχο, «κάλλιο να δω…», τον βάζουν και στο στόμα Βουλγάρας, δηλαδή δεν είναι μόνο η Ελληνίδα και τον βάζουν και στο στόμα Τουρκοπούλας, παραλλαγμένο.Δικαίωμα στην άρνηση του βίαιου έρωτα, της αρπαγής, έχει και η Ελληνίδα και η Τουρκάλα και η Βουλγάρα. Είναι καθαρά θέμα αυτοσεβασμού, όποιος κι αν είσαι, όπου κι αν πιστεύεις, όποια κι αν είναι η φυλή σου. Είναι πολύ καλό που συνεχίζεται η θεατρική αξιοποίηση παραλλαγών όπως γινόταν το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού που έβρισκαν, παραδείγματος χάρη, το γιοφύρι της Άρτας και το μετέτρεπαν σε θεατρικό και τσακώνονταν ποιος το έκανε πρώτος, καλό είναι που υπάρχουν συγκροτήματα που πειράζουν λίγο την δημοτική μουσική με τον τρόπο τους τον προσωπικό και σύγχρονο...

Δεξιά ο Νικόλαος Πολίτης και αριστερά ο μαθητής του Σωκράτης Κουγέας στο σπουδαστήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όρθιος αριστερά ο νεαρός Κωστής Παλαμάς, γραμματέας τότε του Πανεπιστημίου και δίπλα του ο καθηγητής της Λατινικής Φιλολογίας Σπύρος Σακελλαρόπουλος. (Πηγή: «Τραγούδια του Κάτω Κόσμου», φιλολογική επιμέλεια Σ.Β. Κουγέας, Το Ροδακιό 2000)