"Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ" του ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

ΟΤΑΝ, ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ του 1941, οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στο Κάιρο. Ο Γ. Σεφέρης, που ήταν διπλωματικός υπάλληλος, την ακολούθησε και από την υπηρεσιακή του θέση (στο Κάιρο και στην Πραιτόρια της Ν. Αφρικής) έζησε τις διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και των συμμάχων, οι οποίες αφορούσαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στα ημερολόγιά του, που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του με τον τίτλο Μέρες και Πολιτικό Ημερολόγιο, έχει καταγράψει τους πολιτικούς αυτούς αγώνες, τις δολοπλοκίες και τους καιροσκοπισμούς ανθρώπων και υπηρεσιών, σε μια εποχή που η Ελλάδα με την Αντίστασή της συνέχιζε τον αγώνα εναντίον των κατακτητών και υπέφερε τα πάνδεινα (πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια, πυρπολήσεις κτλ.). Οι εμπειρίες αυτές του Σεφέρη βρίσκουν την ποιητική τους έκφραση στα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β'. Τελευταίο ποίημα της συλλογής είναι ο Τελευταίος Σταθμός, γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί (Από την Αθήνα έφυγαν στις 12 Οκτωβρίου 1944). Το δράμα φαίνεται να τελειώνει, αλλά σε λίγο θ' αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

Ο Γ. Σεφέρης, που ήταν διπλωματικός υπάλληλος, είχε ακολουθήσει την ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο και από την υπηρεσιακή του θέση παρακολούθησε στενά τις διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και των συμμάχων που αφορούσαν το πολιτικό μέλλον της Ελλάδας. Στα ημερολόγιά του, που εκδόθηκαν μετά το θάνατό του με τον τίτλο Μέρες και Πολιτικό Ημερολόγιο, έχει καταγράψει τους πολιτικούς αυτούς αγώνες, τις δολοπλοκίες και τους καιροσκοπισμούς ανθρώπων και υπηρεσιών, σε μια εποχή που η Ελλάδα με την Αντίστασή της συνέχιζε τον αγώνα εναντίον των κατακτητών και υπέφερε τα πάνδεινα (πείνα, εκτελέσεις, βασανιστήρια, πυρπολήσεις κτλ.). Οι εμπειρίες αυτές του Σεφέρη βρίσκουν την ποιητική τους έκφραση στα ποιήματα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β'. Τελευταίο ποίημα της συλλογής είναι ο "Τελευταίος Σταθμός", γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί (Από την Αθήνα έφυγαν στις 12 Οκτωβρίου 1944).

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν. Τ’ αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες, πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.

Τώρα που κάθομαι άνεργος και λογαριάζω λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη∙ νησιά, χρώμα θλιμμένης Παναγίας, αργά στη χάση ή φεγγαρόφωτα σε πολιτείες του βοριά ρίχνοντας κάποτε σε ταραγμένους δρόμους ποταμούς και μέλη ανθρώπων βαριά μια νάρκη.

Κι όμως χτες βράδυ εδώ, σε τούτη τη στερνή μας σκάλα όπου προσμένουμε την ώρα της επιστροφής μας να χαράξει σαν ένα χρέος παλιό, μονέδα που έμεινε για χρόνια στην κάσα ενός φιλάργυρου, και τέλος ήρθε η στιγμή της πληρωμής κι ακούγονται νομίσματα να πέφτουν πάνω στο τραπέζι∙ σε τούτο το τυρρηνικό χωριό, πίσω από τη θάλασσα του Σαλέρνο πίσω από τα λιμάνια του γυρισμού, στην άκρη μιας φθινοπωρινής μπόρας το φεγγάρι ξεπέρασε τα σύννεφα, και γίναν τα σπίτια στην αντίπερα πλαγιά από σμάλτο. Σιωπές αγαπημένες της σελήνης.

Είναι κι αυτός ένας ειρμός της σκέψης ένας τρόπος ν’ αρχίσεις να μιλάς για πράγματα που ομολογείς δύσκολα, σε ώρες όπου δε βαστάς σε φίλο που ξέφυγε κρυφά και φέρνει μαντάτα από το σπίτι κι από τους συντρόφους, και βιάζεσαι ν’ ανοίξεις την καρδιά σου μη σε προλάβει η ξενιτιά και τον αλλάξει.

Ερχόμαστε απ’ την Αραπιά, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τη Συρία∙ το κρατίδιο της Κομμαγηνής, που ‘σβησε σαν το μικρό λυχνάρι πολλές φορές γυρίζει στο μυαλό μας, και πολιτείες μεγάλες που έζησαν χιλιάδες χρόνια κι έπειτα απόμειναν τόπος βοσκής για τις γκαμούζες χωράφια για ζαχαροκάλαμα και καλαμπόκια. Ερχόμαστε απ’ την άμμο της έρημος απ’ τις θάλασσες του Πρωτέα, ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες, καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες στο κλουβί του.

Το βροχερό φθινόπωρο σ’ αυτή τη γούβα κακοφορμίζει την πληγή του καθενός μας ή αυτό που θα ‘λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα ή μονάχα κακές συνήθειες, δόλο και απάτη, ή ακόμη ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων. Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους∙ ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο∙ χείλια και δάκτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας και πόδια που θα τρέχανε, κι ας είναι τόσο κουρασμένα, στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους. Ο άνθρωπος είναι μαλακός και διψασμένος σαν το χόρτο, άπληστος σαν το χόρτο, ρίζες τα νεύρα του κι απλώνουν∙ σαν έρθει ο θέρος προτιμούν να σφυρίξουν τα δρεπάνια στ’ άλλο χωράφι∙ σαν έρθει ο θέρος άλλοι φωνάζουνε για να ξορκίσουν το δαιμονικό άλλοι μπερδεύονται μες στ’ αγαθά τους, άλλοι ρητο- ρεύουν. Αλλά τα ξόρκια τ’ αγαθά τις ρητορείες, σαν είναι οι ζωντανοί μακριά, τι θα τα κάνεις; Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα; Μην είναι αυτό που μεταδίνει τη ζωή; Καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν.

Πάλι τα ίδια και τα ίδια θα μου πεις φίλε. Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου τη σκέψη του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς. Ίσως και να ‘θελε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει να σεργιανά μέσα σε κάμπους αγαπάνθων ν’ ακούει τα τουμπελέκια κάτω απ’ το δέντρο του μπαμπού, καθώς χορεύουν οι αυλικοί με τερατώδεις προσωπίδες.

Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν το πεύκο, και τον βλέπεις είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια, νύχτες και νύχτες είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς το δεί- χνουν οι στατιστικές, ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση κι αυτά καρφώνονται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν∙ ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας λεύγες και λεύγες∙ ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας.

Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει∙ Στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο μνησιπήμων πόνος.

Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας∙ «Στα σκοτεινά πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε…» Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά. Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν. Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου ’44

MAΡΞΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Στα μέσα του 19ου αιώνα η βιομηχανική επανάσταση εξαπλώθηκε με ιλιγγιώδεις ρυθμούς σε καινούριες περιοχές της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα που βρήκαν εφαρμογή στην μαζική παραγωγή συντελούν στην βιομηχανική ανάπτυξη. Έτσι δημιουργείται ένας νέος τρόπος οργάνωσης της ελεύθερης αγοράς ή αλλιώς καπιταλισμός(κεφαλαιοκρατικό σύστημα).

Το σύστημα αυτό στηρίχτηκε στην ιδεολογική βάση του οικονομικού φιλελευθερισμού, δηλαδή στην θεωρία ότι οι επιχειρηματίες έχουν δικαίωμα να πράττουν ότι κρίνουν αναγκαίο προκειμένου να κερδίζουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το ατομικό συμφέρον κρίνεται σημαντικότερο του κοινωνικού συμφέροντος.

Ο καπιταλισμός είναι το οικονομικό σύστημα στο πλαίσιο του οποίου το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ζωής και κυρίως η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, η παραγωγή, η κατανομή της, το εμπόριο και οι υπηρεσίες κατέχονται από ιδιώτες και στηρίζονται στην ιδιωτική πρωτοβουλία η οποία διεξάγεται στο πλαίσιο οικονομικού ανταγωνισμού με κυρίαρχο κίνητρο το κέρδος.

Η απόλυτη κυριαρχία της αστικής τάξης ήταν παράλληλη με την εξαθλίωση της εργατικής τάξης. Τα έντονα κοινωνικά προβλήματα οδήγησαν στην γέννηση νέων πολιτικών θεωριών που τόνιζαν την προτεραιότητα του κοινωνικού συμφέροντος έναντι του ατομικού και γι αυτό έγιναν γνωστές με τον όρο σοσιαλισμός. Εν αντίθεση με τον καπιταλισμό και τον οικονομικό φιλελευθερισμό, ο σοσιαλισμός είναι η θεωρία και το σύστημα κοινωνικής οργάνωσης όπου τα μέσα παραγωγής και κατανομής των αγαθών κατέχονται και ελέγχονται από κοινωνικές ομάδες ή το κράτος και όχι από ιδιώτες οπότε η ατομική ιδιοκτησία και η κατανομή του εισοδήματος υπόκεινται στον κοινωνικό έλεγχο.

Η σκέψη του Μαρξ, σε συνεργασία με του Ένγκελς, αποσκοπεί στην επεξεργασία ενός ενιαίου συστήματος φιλοσοφικών, οικονομικών και κοινωνικών ιδεών του κομμουνισμού. Για να μπορέσουμε να εντρυφήσουμε στα ιδεώδη του Μαρξ πρέπει να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες προλεταριάτο και κομμουνισμός. Το προλεταριάτο είναι εκείνη η τάξη της κοινωνίας που εξασφαλίζει τη διατήρηση της στη ζωή αποκλειστικά και μόνο με την πώληση της εργασίας της και όχι από το εισόδημα οποιουδήποτε κεφαλαίου. Η ευημερία ή η δυστυχία του προλεταριάτου, η ζωή και ο θάνατος του, ολόκληρη η ύπαρξη του εξαρτώνται από την ζήτηση της εργασίας, και συνέπεια από την διαδοχή καλών και κακών περιόδων στην οικονομία. Κομμουνισμός είναι η διδασκαλία για τους όρους της απελευθέρωσης του προλεταριάτου. Σύμφωνα με τον Μαρξ το προλεταριάτο γεννήθηκε μέσα στην βιομηχανική επανάσταση και επηρέασε όλες τις πολιτισμένες χώρες του κόσμου. Η Βιομηχανική επανάσταση προήλθε από την ανακάλυψη σπουδαίων τεχνολογικών ευρημάτων όπως οι ατμομηχανές, των κλωστικών μηχανών κ.α. Πρόσβαση στην επένδυση των ακριβών αυτών μηχανημάτων είχαν μόνο οι μεγάλοι καπιταλιστές. Επειδή οι μηχανές αυτές μπορούσαν να παράγουν καλύτερα και φθηνότερα εμπορεύματα από εκείνα που έφτιαχναν οι εργάτες, έγιναν η αιτία να παραγκωνιστούν οι παλιοί εργάτες και να αλλάξει άρδην ο τρόπος παραγωγής. Κατ αυτόν τον τρόπο η βιομηχανία παραδόθηκε ολοκληρωτικά στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών, με αποτέλεσμα να χάσει την αξία της η μικρή ιδιοκτησία των εργατών(εργαλεία, αργαλειοί κ.τ.λ.)Έτσι λοιπόν εδραιώθηκε το εργοστασιακό σύστημα σε όλους τους κλάδους της βιομηχανίας.

Κατόπιν επιβλήθηκε ο καταμερισμός της εργασίας στο εργατικό δυναμικό και με την βοήθεια των μηχανών τα προϊόντα παράγονταν πιο γρήγορα και πιο φθηνά. Η εργατική τάξη εντάχθηκε στο εργοστασιακό σύστημα και πέρασε ολοκληρωτικά στην εξουσία των μεγάλων καπιταλιστών χάνοντας την ανεξαρτησία τους. Συμφώνα με τον Μαρξ αυτά τα γεγονότα συναίνεσαν στην καταστροφή της μεσαίας τάξης και στην δημιουργία της αστικής τάξης και του προλεταριάτου μόνο. Η αστική τάξη περιελάμβανε τους μεγάλους καπιταλιστές οι όποιοι έλεγχαν όλα τα κοινωνικά μέσα παραγωγής και όλες τις πρώτες ύλες και τα εργαλεία που ήταν απαραίτητα για την κατασκευή των μέσων αυτών. Οι αστοί παράλληλα ήταν εκείνοι οι όποιοι εκμεταλλεύονταν την μισθωτή εργασία. Από την άλλη πλευρά υπήρχε το προλεταριάτο που απαρτιζόταν από εργάτες που πωλούσε στην αστική τάξη την εργασία του έναντι αμοιβής συνήθως πενιχρής. Οι μισθωτοί εργάτες δεν μπορούσαν να έχουν κανένα έλεγχο στα μέσα παραγωγής.

Ο Καρλ Μαρξ αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες των τελευταίων αιώνων που κατάφερε να επηρεάσει την διανόηση του 19ου αιώνα στον τομέα της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας της οικονομίας αλλά και της ιστορίας. Η εργατική τάξη της Ευρώπης αλλά και της Αμερικής χρωστάει πολλά στον ίδιο αλλά και στο πνευματικό έργο του. Με αρωγό το κριτικό του μάτι ο Καρλ Μαρξ διαπίστωσε ότι ολόκληρη η Ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξε ιστορία ταξικών αγώνων. Η κοινωνίες ανέκαθεν χωρίζονταν σε τάξεις κυρίαρχες και κυριαρχούμενες. Κεντρικός άξονας που περιστρέφεται όλο το έργο του Καρλ Μαρξ είναι η βάση για την πολιτική και πνευματική ιστορία της κάθε εποχής είναι η οικονομική παραγωγή και κατά συνέπεια η διάρθρωση της κοινωνίας που απορρέει απ’ αυτήν. Στην παρούσα εργασία αναφερόμαστε στην πολιτική και ιδεολογική ατμόσφαιρα που υπήρχε στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα και ιδιαίτερα μετά την βιομηχανική επανάσταση όπου διαμορφώθηκε και επικράτησε το κεφαλαιοκρατικό σύστημα στην οικονομία και κατ’ επέκταση στις εργαζόμενες τάξεις όπου βρήκαν πρόσφορο έδαφος οι σοσιαλιστικές θεωρίες. Επίσης θα αναφερθούμε στο βασικό περιεχόμενο της μαρξιστικής θεωρίας, την θεωρία της πάλης των τάξεων και την επαναστατική διαδικασία, μέσω της οποίας η κοινωνία θα γίνει αταξική. .

Στις βιομηχανικές χώρες οι αστοί διεκδίκησαν με επιτυχία την πολιτική εξουσία και πήραν τα σκήπτρα και τα προνόμια από τους από τους αριστοκράτες και τους ευγενείς. Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις είναι συνώνυμη με την διαρκή σύγκρουση των συμφερόντων τους, «Η πάλη των τάξεων».Κοινός στόχος όλων ήταν να κατακτήσουν τον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Αργότερα επικράτησε ο ελεύθερος ανταγωνισμός, δηλαδή το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται οποιοσδήποτε όποιον κλάδο της βιομηχανίας επιθυμούσε αρκεί να διέθετε τα απαραίτητα κεφάλαια. Πολλοί καπιταλιστές ασχολήθηκαν με την βιομηχανία με αποτέλεσμα την μαζική παραγωγή περισσότερων προϊόντων απ όσα μπορούσαν να πουληθούν Αυτή η εμπορική κρίση είχε ως αποτέλεσμα την χρεοκοπία εργοστασίων και την ανεργία του εργατικού δυναμικού. Συμφώνα με τον Μαρξ αυτό το φαινόμενο επαναλαμβάνεται κάθε πέντε με επτά έτη και το ονομάζει καπιταλιστική κρίση.

Ο Μαρξ είχε προβλέψει τις καταστροφικές διαστάσεις του ανταγωνισμού της αστικής τάξης η οποία οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια την κοινωνία στην εκμετάλλευση αλλά και την ηθική κατάπτωση. Αυτή η κρίση έγινε αιτία να συρρικνωθούν αριθμητικά οι καπιταλιστές και να αυξηθεί το προλεταριάτο το όποιο θα συνειδητοποιούσε την καταπίεση που του ασκούσε η αστική τάξη αλλά και την δύναμη που είχε λόγω αριθμητικής υπεροχής. Η διαδικασία αυτή οδηγεί σε σύγκρουση από την οποία θα βγουν νικητές οι προλετάριοι σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία. Η τάξη που τελικά κατορθώνει να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής είναι εκείνη που κυριαρχεί και που διαμορφώνει την κοινωνική υπερδομή (την ιδεολογία, την ηθική αλλά και το θεσμικό πλαίσιο), με τέτοιο τρόπο ώστε να συντηρεί την κυριαρχία της.

Ο Μαρξ θεώρει ότι η ανώτερη μορφή ταξικής πάλης είναι ο πολιτικός αγώνας, δηλαδή η πάλη εναντίον της τάξης των εκμεταλλευτών. Το ανώτερο στάδιο του πολιτικού αγώνα είναι η κοινωνική προλεταριακή επανάσταση που έχει ως αποστολή να αντικαταστήσει τις παλιές παραγωγικές σχέσεις με καινούριες, να καταργήσει την ατομική ιδιοκτησία και να την αντικαταστήσει από την κοινή χρήση των μέσων παραγωγής και την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, δηλαδή διανομή όλων των παραγόμενων προσόντων με βάση κοινή συμφωνία. Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας είναι κατά τον Μαρξ ο πιο σύντομος και πιο αποτελεσματικός τρόπος για να επιτευχθεί ο μετασχηματισμός ολόκληρης της κοινωνίας. Το αίτημα για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας αποτελεί την βασική διεκδίκηση του κουμμουνιστικού κινήματος. Στην θέση της ατομικής ιδιοκτησίας θα υπάρχει συλλογική διαχείριση με μορφή εθελοντικά συνεταιριστική η κρατική τις λεγόμενες κολεκτίβες.

Αυτή η κοινωνία θα είναι μεταβατική και θα υπόκειται στον έλεγχο της εργατικής τάξης, η δικτατορία της αστικής τάξης θα αντικατασταθεί με την δικτατορία του προλεταριάτου. Με την βίαιη καταστολή της αστικής τάξης θα πάψουν και οι ταξικές αντιθέσεις και το προλεταριάτο δεν θα είναι κυρίαρχη τάξη αλλά θα υπόκειται σε μια κοινωνία αταξική στην οποία θα σταματήσει η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Στην νέα τάξη πραγμάτων η ανάπτυξη του κάθε ατόμου θα είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων. Ιδανικά λοιπόν δεν θα υφίσταται η ταξική καταπίεση και η οικονομική παραγωγή θα μεγιστοποιηθεί, θα υπάρχει αφθονία αγαθών και θα επικρατήσει παγκόσμια αρμονία επειδή οι πόροι από τα παραγόμενα αγαθά θα κατανέμονται όπως πρέπει και η φτώχεια δεν θα υπάρχει πια. Στην κουμουνιστική κοινωνία η εργασία δεν θα είναι μια καταπιεστική ανάγκη αλλά μια ευκαιρία για ν αναπτύξει ο άνθρωπος τις δημιουργικές του ικανότητες και δεν θα διαχωρίζεται από τον ελεύθερο χρόνο.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Πώς ήταν η δυτική Ευρώπη πριν από την εκβιομηχάνιση; Ας δούμε τα βασικά χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής εποχής:

Με τη διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προκύπτουν δύο τμήματα: το ανατολικό, που μετέπειτα εξελίσσεται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, και το δυτικό, που βυθίζεται αρχικά στη φτώχεια και την οπισθοδρόμηση.

Μεγάλη μερίδα του πληθυσμού επιστρέφει στην ύπαιθρο, όπου εκεί δημιουργούνται κλειστές μονάδες παραγωγής, τα φέουδα. Η ευρωπαϊκή οικονομία χαρακτηρίζεται από μεγάλη ανασφάλεια και μεγάλες μεταπτώσεις, κυρίως στο επίπεδο παραγωγής, λόγω των καιρικών συνθηκών.

Η οικονομία της Ευρώπης στις αρχές του 18ου αιώνα ήταν αγροτική. Τα περισσότερα προϊόντα του δευτερογενούς τομέα παραγωγής παράγονταν σε μικρά εργαστήρια ή στα σπίτια των τεχνιτών. Τα περισσότερα οικιστικά σύνολα ήταν μικρά, τόποι ανταλλαγής ως επί το πλείστον των καρπών της γης και των προϊόντων της βιοτεχνίας, όταν δεν ήταν διοικητικά κέντρα. Διάσπαρτες ωστόσο στον -παραδοσιακό, μάλλον- προβιομηχανικό ευρωπαϊκό κόσμο ήταν ορισμένες παραγωγικές μονάδες. Οι περισσότερες βρίσκονταν στην Αγγλία και λιγότερες στην ηπειρωτική Ευρώπη. Με την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης, αυτές οι προ-βιομηχανικές μονάδες θα συνιστούσαν την αφετηρία ενός νέου παραγωγικού συστήματος, του εργοστασιακού συστήματος. Την εποχή αυτή γεννιέται, από την τάξη των εμπόρων, το οικονομικό σύστημα της κεφαλαιοκρατίας (του καπιταλισμού) .

Υπάρχει υψηλή γεννητικότητα και υψηλή θνησιμότητα. Η εργασία χαρακτηρίζεται από πολυεργία και χαμηλή εξειδίκευση. Οι κυριότεροι τομείς απασχόλησης είναι η γεωργία και τα υφάσματα. Επικρατεί η οικονομία της αυτοσυντήρησης. Βασικό κεφάλαιο για την παραγωγή αποτελεί η μυϊκή δύναμη των ανθρώπων και τα ζώα. Η κατανομή του εισοδήματος είναι άνιση τόσο στην ύπαιθρο ( φέουδα) όσο και στις πόλεις.

Το κρατικό θησαυροφυλάκιο το διαχειρίζονται ως ιδιωτική τους περιουσία οι βασιλείς. Τον δημόσιο τομέα τον αποτελούν στρατιωτικοί, διπλωμάτες και αυλικοί.Ανάδυση έθνους-κράτους και προστασία των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας και του εμπορίου. Σημαντικό ρόλο στην άσκηση της εξουσίας διαδραμάτιζε και η Εκκλησία.Η Προτεσταντική ηθική εισάγει την έννοια της σκληρής εργασίας ως μέσου σωτηρίας.

Ο τύπος εμπόρου "των μεγάλων αποστάσεων" παρέχει σε κατοίκους του χωριού το κεφάλαιο εργασίας και τις πρώτες ύλες για την παραγωγή ενός προϊόντος, π.χ. ύφασμα. Έτσι δημιουργείται ένα υβριδικό σύστημα εργοστασίου-οικοτεχνίας ή αλλιώς σύστημα της αναθέσεως. Αυτό εντάσσεται στην τακτική του μερκαντιλισμού. Αυτό αποτέλεσε το γνωστό φαινόμενο πρώτο-εκβιομηχάνισης.

Η πρώτη αυτή εκβιομηχάνιση αποτέλεσε κομμάτι του αναδυόμενου εμπορικού κεφαλαιοκρατικού συστήματος . Στα επιτεύγματα του μερκαντιλισμού βασίστηκε η Βιομηχανική Επανάσταση. Η οικονομική πρακτική που άρχισε να ακολουθείται κατά τους 16ο, 17ο και πρώιμο 18ο αιώνες ονομάστηκε ΜΕΡΚΑΝΤΙΛΙΣΜΟΣ (από τη λατινική λέξη mercatum=εμπόρευμα). Πρόκειται για εκείνη την οικονομική πρακτική στα πλαίσια της οποίας τα ευρωπαϊκά έθνη αποφάσισαν να εποικίσουν νέα εδάφη (λχ την Αμερική). Θα ακολουθούσε η συστηματική χρήση της δουλείας ως τρόπου παραγωγής. Θα ακολουθούσε η κατάχρηση των φυσικών πόρων των αποικιών. Και έτσι τα ευρωπαϊκά έθνη θα χρησιμοποιούσαν τα αγαθά που θα έκλεβαν από τον Νέο Κόσμο (χρυσό, ασήμι, βαμβάκι, κοκ) ώστε κατόπιν να πουλήσουν τα δικά τους προϊόντα στις αποικίες.

Οι απαρχές της παγκόσμιας ανισότητας, που είδαν αρχικά τη Δυτική Ευρώπη και στη συνέχεια τη Βόρεια Αμερική να ξεφεύγουν μπροστά σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο, μπορούν να εντοπιστούν στην άνοδο των πόλεων-κρατών της Βόρειας Ιταλίας τον 14ο αιώνα και στην Αναγέννηση τον 15ο αιώνα. Μέχρι το 1500, ο μέσος Ευρωπαίους ήταν δύο φορές πλουσιότερος από τον μέσο Αφρικανό. Το πραγματικό όμως χάσμα στις συνθήκες διαβίωσης διευρύνθηκε κυρίως μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση που ξεκίνησε στην Αγγλία στο τέλος του 18ου αιώνα και διαδόθηκε στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αφρική κατά τον 19ο αιώνα. Το 1870, όταν οι Ευρωπαίοι ήλεγχαν μόλις το 10% της αφρικανικής ηπείρου (κυρίως τη Βόρεια και τη Νότια Αφρική), τα εισοδήματα των δυτικοευρωπαίων ήταν ήδη τέσσερις φορές μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα αφρικανικά. Η Ευρώπη με άλλα λόγια δεν χρειαζόταν την Αφρική για να ευημερήσει. Αποίκισε την Αφρική ακριβώς επειδή η ίδια ήταν πλουσιότερη και, κατά συνέπειαν, πιο ισχυρή.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Τρία θα ήταν τα βασικά γνωρίσματα αυτού του νέου συστήματος παραγωγής, της βιομηχανίας: α) η υποκατάσταση του ανθρώπου σε πολλούς τομείς της παραγωγικής διαδικασίας από τη μηχανή β) η αντικατάσταση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας (υδατόπτωση, αιολική ενέργεια κ.ά.) από νέες, ιδιαίτερα τον γαιάνθρακα- γ) η χρήση νέων και άφθονων πρώτων υλών, ιδιαίτερα ανόργανων. Πρόκειται βέβαια για τα βασικά χαρακτηριστικά του ιστορικού φαινομένου που ονομάστηκε Βιομηχανική Επανάσταση και που εκδηλώθηκε πρώτα στην Αγγλία.

Διάφορες εφευρέσεις και τεχνολογικά επιτεύγματα -στην Αγγλία στην αρχή και στη συνέχεια σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ- είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν κατακόρυφα η παραγωγικότητα και το κατά κεφαλήν εισόδημα του ανθρώπου. Επρόκειτο μάλιστα για αύξηση μεγεθών και για γενικότερη ανάπτυξη που αποδείχτηκαν εξελίξεις με δική τους νομοτέλεια, σχεδόν ανεξέλεγκτες. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου η οικονομική ανάπτυξη υπήρξε τέτοια, ώστε, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, να προκαλεί πρόσθετες επενδυτικές ανάγκες, να δημιουργεί πλεόνασμα προς επένδυση και τις προϋποθέσεις για νέους ρυθμούς παραγωγής και ανάπτυξης, οι οποίοι εξουδετέρωναν τους παράγοντες εκείνους που ήλεγχαν την αύξηση του πληθυσμού. Η Βιομηχανική Επανάσταση δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη θεαματική αύξηση του πληθυσμού της Ευρώπης και του κόσμου γενικότερα.

Η παιδική εργασία κατά τον 19ο αιώνα «Ανάμεσα στα παιδιά που απασχολούνται στα ορυχεία της Αγγλίας υπάρχουν πάντα και παντού μερικά που είναι μικρότερα από έξι ετών. Τα παιδιά μπαίνουν συνήθως στα ορυχεία στις τέσσερις το πρωί μαζί με τους άντρες και μένουν εκεί έντεκα με δώδεκα ώρες. Αυτά τα δυστυχισμένα πλάσματα στερούνται τον καθαρό αέρα, είναι κακοντυμένα και έχουν κακή διατροφή. Χλωμά πρόσωπα, κοκκινισμένα μάτια, πρησμένα κορμιά, βαθουλωμένα μάγουλα, δερματικά εξανθήματα και άσθμα τα διακρίνουν από πλευράς υγείας από άλλα παιδιά της ίδιας κοινωνικής τάξης ». Lein Weissensteiner, Zeitbilder. Geschichte und Sozialkunde 7 [=Εικόνες Εποχών. Ιστορία και Κοινωνιολογία 7], Βιέννη 1988.

Κλωστική μηχανή του Χάργκρεϊβς (Hargreaves), «κλώστρια Τζένη».

Δραματικές αλλαγές και διαφοροποιήσεις προκλήθηκαν επίσης στον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των βιομηχανικών ευρωπαϊκών χωρών αφενός και μεταξύ της Ευρώπης ως συνόλου και του υπόλοιπου κόσμου αφετέρου, καθώς και στις σχέσεις των διάφορων κοινωνικών τάξεων σε κάθε χώρα. Ο λόγος για τον οποίο οι επαναστατικές αλλαγές στην τεχνολογία και στην οργάνωση της βιομηχανικής παραγωγής συνέβησαν πρώτα στην Αγγλία είναι ότι εκεί υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες. Στην Αγγλία στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας, όπου συντελέστηκε πρώτα η εκβιομηχάνιση της παραγωγής, παρουσιάστηκαν, στο τελευταίο τέταρτο το 18ου αιώνα, μεγάλη αύξηση της ζήτησης βαμβακερών υφασμάτων και ταυτόχρονα αδυναμία των παραγωγών και των εμπόρων να ικανοποιήσουν αυτή τη ζήτηση. Τεχνολογικά επιτεύγματα ωστόσο έδωσαν τη δυνατότητα μεγάλης αύξησης της παραγωγής κλωστών και υφασμάτων Τη μηχανική ανέμη, την «κλώστρια Τζένη», όπως ονομάστηκε, ακολούθησαν άλλες εφευρέσεις και τεχνολογικές εφαρμογές τους στην παραγωγή, με αποκορύφωμα την ατμομηχανή. Στην Αγγλία εξάλλου υπήρχαν τα απαραίτητα κεφάλαια για επενδύσεις από τη συσσώρευση πλούτου που εξασφάλισε η Εμπορική Επανάσταση. Υπήρχε επίσης το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό, καθώς και το αγροτικό πλεόνασμα από τις περιφράξεις κοινοτικών γαιών από τους μεγάλους γαιοκτήμονες στα κτήματά τους. Η Αγγλία διέθετε επιπλέον, σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, ελεγχόμενες πηγές πρώτων υλών και αγορές των βιομηχανικών προϊόντων στις αποικίες της, καθώς και τον απαραίτητο εμπορικό στόλο για την ασφαλή μεταφορά των προϊόντων. Η χώρα αστή διέθετε ακόμη ένα εξαιρετικά ανεπτυγμένο σύστημα πλωτής και οδικής συγκοινωνίας, καθώς και μεγάλες ποσότητες γαιάνθρακα σε βάθος που επέτρεπε την εξόρυξή του με τα μέσα της εποχής. Στην Αγγλία επίσης είχαν ατονήσει οι μεσαιωνικές συντεχνίες, σε βαθμό που να μην προβάλλουν προσκόμματα στην ανεξέλεγκτη παραγωγή προϊόντων. Τέλος, η Αγγλία διέθετε ανεπτυγμένο πιστωτικό σύστημα*, αλλά και νομοθεσία που ευνοούσε την απρόσκοπτη λειτουργία της αγοράς. Η εκβιομηχάνιση του δευτερογενούς τομέα παραγωγής στην Αγγλία συντελέστηκε από τον ιδιωτικό τομέα, σε καθεστώς ακώλυτης λειτουργίας της αγοράς.

Το οικονομικό άλμα της Αγγλίας υποχρέωσε και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες να στραφούν προς την ίδια αναπτυξιακή κατεύθυνση, επειδή τα αγγλικά βιομηχανικά προϊόντα απειλούσαν με ολοσχερή καταστροφή τις παλαιές βιοτεχνίες των ηπειρωτικών χωρών της Ευρώπης. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής όμως στην ηπειρωτική Ευρώπη, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, καθυστέρησε για διάφορους λόγους, κυρίως επειδή δεν υπήρχαν εκεί οι παράγοντες και οι συνθήκες που είχαν αναπτυχθεί στην Αγγλία. Επιπλέον, σε αντίθεση προς την Αγγλία, την εκβιομηχάνιση στην Ευρώπη ανέλαβαν και προώθησαν οι κυβερνήσεις, με παρεμβάσεις που δεν επέτρεπαν την ελεύθερη λειτουργία της αγοράς. Οι παρεμβάσεις αυτές οδηγούσαν αφενός σε διασπάθιση πολύτιμων εθνικών πόρων σε επιχειρηματίες ευνοούμενους της πολιτικής εξουσίας -όχι κατ' ανάγκην ικανούς- και αφετέρου στη «μετανάστευση» κεφαλαίων στην Αγγλία προς επένδυση σε δυναμικές επιχειρήσεις. Με καθυστέρηση λοιπόν επιτεύχθηκε η εκβιομηχάνιση σε χώρες της Ευρώπης, όπως στο Βέλγιο, στη Γαλλία, στις χώρες της Γερμανίας και της βόρειας Ιταλίας. Αυτές οι χώρες, από κοινού με την Αγγλία και τις ΗΠΑ, αποτέλεσαν τον βιομηχανικό πυρήνα του κόσμου. Οι βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης και οι ΗΠΑ αποτελούσαν κατά τον 19ο αιώνα το κέντρο ενός παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Το σύστημα αυτό ήταν μοναδικό, αλλά και ευαίσθητο και εύθραυστο: βασιζόταν στη συνεχή αύξηση του πληθυσμού της Ευρώπης (ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 50% περίπου μεταξύ του 1850 και του 1900, από 266 σε 400 εκατομμύρια), στην ελεύθερη μετανάστευση ανθρώπινου δυναμικού και κεφαλαίων έξω από την Ευρώπη, στην εκλεκτική ανάπτυξη της βιομηχανίας σε περιοχές του κόσμου, στην ανάπτυξη των συγκοινωνιών και των επικοινωνιών, καθώς και του ασφαλιστικού και τραπεζικού συστήματος, και στην αύξηση του διεθνούς εμπορίου. Προϋποθέσεις για την ομαλή λειτουργία αυτού του ευρω-ατλαντικού, παγκόσμιου συστήματος ήταν η ειρήνη, η ελευθερία του διεθνούς εμπορίου και η οικονομική ηγεμονία των χωρών που αποτελούσαν τον πυρήνα του στον υπόλοιπο κόσμο. Ο χρυσός αποτελούσε το βάθρο του συστήματος. Αυτό το αυτορρυθμιζόμενο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα κατέρρευσε με την έκρηξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου (1914).

H Βιομηχανική Επανάσταση συνίσταται στη μετατροπή μιας οικονομίας από αγροτική σε βιομηχανική. Η Β.Ε έλαβε χώρα σε διαφορετικές οικονομίες, υπό ποικίλες κοινωνικές συνθήκες και κοινωνικά συστήματα, όχι ταυτόχρονα, ούτε σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους. Η Βρετανία αποτελεί χώρα πρότυπο, λόγω σύμπτωσης και αλληλεπίδρασης οικονομικών, τεχνικών, πολιτικών, κοινωνικών και άλλων παραγόντων. Το τίμημα για την οικονομική & τεχνική ώθηση ήταν η εξαθλίωση των εργατών.

ΟΙ ΓΝΩΜΕΣ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ C. CIPOLA: «Η Βιομηχανική Επανάσταση μεταμόρφωσε τον άνθρωπο από γεωργό- κτηνοτρόφο σε χειριστή μηχανών που λειτουργούν Χωρίς ζώσα ενέργεια»

E. HOBSBAUM: η «πλέον βαθιά αναταραχή της ανθρώπινης ύπαρξης στην παγκόσμια ιστορία που έχει καταγραφεί σε τεκμήρια» M. FORES: Θεωρεί θεμελιώδες λάθος τη μεταφορά της έννοιας «επανάσταση» από την πολιτική στην οικονομική & κοινωνική ιστορία. Για τον ίδιο υπάρχει απλώς μια συνέχεια της διάκρισης που έλαβε χώρα στη Μεσοποταμία πριν 5.000 χρόνια. Οι φτωχοί στις πόλεις της Μεσοποταμίας επιβίωναν ως δούλοι, ενώ στις αγγλικές πόλεις ως «μισθωτοί δούλοι» Α. PAULINYI: Τεχνική Επανάσταση που πρωτοεμφανίστηκε στη Βρετανία και κράτησε περίπου εκατό χρόνια, κατά την οποία υπήρξε μετάβαση από την τεχνολογία με χειρονακτικά εργαλεία, που διήρκησε χιλιάδες χρόνια, στην τεχνολογία με μηχανικά εργαλεία G.N CLARK: Η έννοια της «Βιομηχανικής Επανάστασης» συνδέεται σε μικρό βαθμό με την ιστορική πραγματικότητα, αλλά έχει περισσότερο εκπαιδευτική αξία.

Για τον Arnold Toynbee, η ουσία της Β.Ε έγκειται στην αντικατάσταση των μεσαιωνικών κανονισμών της παραγωγής και ελέγχου καταμερισμού του πλούτου, από τον ανταγωνισμό. Για τον ίδιο, η φεουδαλική οικονομία αντικαταστάθηκε οριστικά από τον καπιταλισμό. Συνεπώς, έχει την ίδια αξία με όλα τα μεγάλα ιστορικά κινήματα που συνδέονται με τη μετάβαση στην αστική κοινωνία & την ωρίμανσή της στην Ευρώπη του 19ου αι. όπως: Η Μεταρρύθμιση, η Αναγέννηση, η Επιστημονική Επανάσταση, ο Διαφωτισμός & ο Ρομαντισμός. Επίσης, η Ευρώπη χρωστά στην Βιομηχανική Επανάσταση την εμφάνιση 2 μεγάλων συστημάτων ιδεών: την οικονομική επιστήμη & την αντίθεσή της, το σοσιαλισμό.

D. NORTH: ΕΠΑΝΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. Αντιμετώπιση της Β.Επ. ως οικονομικής μεγέθυνσης, με κυριότερες συνέπειες τις εξής: ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ-ΑΓΓΛΙΑ Α) Πληθυσμιακή αύξηση με ρυθμό δίχως προηγούμενο Β) Άνοδος βιοτικού επιπέδου στη Δύση, που επίσης δεν είχε προηγούμενο. Γ) Στη Δύση, η γεωργία έπαψε να είναι η κύρια οικονομική δραστηριότητα και τη θέση της πήραν η Βιομηχανία & οι Υπηρεσίες. Δ) Μετατροπή του Δυτικού κόσμου σε αστική κοινωνία, με συνέπειες: αυξανόμενη εξειδίκευση, καταμερισμό της εργασίας, αλληλεξάρτηση & αναπόφευκτες εξωτερικές οικονομικές επιδράσεις. Ε) Η διαρκής τεχνολογική μεταβολή έγινε κανόνας. Επιστρατεύτηκαν νέες πηγές ενέργειας για να κάνουν τη δουλειά των ανθρώπων & άρχισαν να δημιουργούνται συνεχώς νέα υλικά & ουσίες για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Ο Νορθ υποστηρίζει πως η ΒΕΠ ήταν απλά μια επιτάχυνση του ρυθμού καινοτομιών, οι απαρχές των οποίων χρονολογούνται πολύ νωρίτερα από την παραδεδεγμένη χρονολογία (1750-1830). Καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο καλύτερος καθορισμός των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Συνεπώς, η καινοτομία συνίσταται στο μέγεθος των μεταβολών κι όχι στον επαναστατικό χαρακτήρα τους. Εξάλλου, οι υπηρεσίες & όχι η βιομηχανία, είναι αυτές που απασχολούν την πλειοψηφία των εργατών, ενώ ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης κατά τη ΒΕΠ δεν ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακός συγκρινόμενος με αντίστοιχους μεταγενέστερων εποχών.

Η ΒΕΠ δεν συνιστά ριζική ρήξη με το παρελθόν, αλλά εξελικτική κορύφωση μιας σειρά προηγούμενων γεγονότων. Η αδυναμία ανάπτυξης συστηματικών ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων στην καινοτομία αποτέλεσε μια από τις κύριες αιτίες του αργού ρυθμού των τεχνολογικών μεταβολών. Η μετάβαση από τη χειροτεχνία στο σύστημα ανάθεσης της παραγωγής σε νοικοκυριά και στη συνέχεια στα εργοστάσια, διήρκεσε πάνω από 3 αιώνες. Το κλειδί για την ερμηνεία αυτών των μεταβολών είναι η αύξηση του μεγέθους της αγοράς & τα προβλήματα ποιοτικού ελέγχου. Η ΒΕΠ προέκυψε ως αποτέλεσμα οργανωτικών μεταβολών που είχαν στόχο να βελτιώσουν τον τρόπο ελέγχου των εργατών.

Η Βρετανία εξακολουθεί να λειτουργεί ως χώρα πρότυπο για την εκβιομηχάνιση, καθώς ήταν η πρώτη χώρα που ακολούθησε αυτόν το δρόμο και επηρέασε άλλες χώρες. Ωστόσο, πρόσφατες εργασίες αμφισβητούν μονολιθικές ερμηνείες για το ρόλο της Βρετανίας, υποστηρίζοντας ότι η ευρωπαϊκή εκβιομηχάνιση χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία προτύπων & τυπολογιών. Εξάλλου, σύμφωνα με άλλους ερευνητές η σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη δεν είναι τελείως επαναστατική, αλλά στηρίζεται σε αλλαγές που ανάγονται στο μακρινό παρελθόν. Η υπερεθνική προσέγγιση στην ευρωπαϊκή οικονομική ανάπτυξη μοιάζει να είναι η καταλληλότερη οπτική. Οι αλληλεπιδράσεις των μεμονωμένων χωρών το 19ο αι. σε θέματα: εμπορίου, χρηματοδότησης, μετανάστευσης και μεταφοράς τεχνολογίας, είχαν τέτοιο μέγεθος που μπορούσαν να εγγυηθούν την ιδέα της ευρωπαϊκής οικονομίας ως βασικής μονάδας ανάλυσης. Επίσης, τα υπερεθνικά θέματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους πολύ περισσότερο μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο απ’ ότι μόνο μέσα στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Μια σημαντική αλλαγή της σύγχρονης εποχής αποτελεί η διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλούσιων & φτωχών. Όλες οι φτωχές χώρες βρίσκονταν στη Νότια & Ανατολική Ευρώπη, ενώ οι πλουσιότερες στην Βορειοδυτική πλευρά. Όσο ανατολικότερα & νοτιότερα, τόσο πιο ανεπαίσθητη είναι η επίδραση της σύγχρονης οικονομικής διεύρυνσης.

Η σύγχρονη έρευνα και συγγραφή για την οικονομική ιστορία της Ευρώπης, εστιάζονται πρωτίστως σε τρία κύρια θέματα: α) τον ποσοτικό προσδιορισμό της οικονομικής αλλαγής, β) τις πιο αγνοημένες περιοχές της ηπείρου, γ) την εξέταση προτύπων ή τυπολογιών ανάπτυξης. Βέβαια, το τελευταίο δεν έδωσε ιδιαίτερους καρπούς. Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανάπτυξης της Ευρώπης του 19ου αι. ήταν μάλλον οι μεγάλες διαφορές παρά η ομοιομορφία. Η σύγχρονη οικονομική μεγέθυνση υπήρξε μια επεκτεινόμενη & άνιση διαδικασία που ελάχιστα σεβάστηκε εθνικά σύνορα & το χρόνο. Συνεπώς, η περιφερειακή προσέγγιση αποτελεί ίσως το πιο χρήσιμο εργαλείο. Σχετικά με την σύγχρονη οικονομική μεγέθυνση πρέπει να διερευνηθούν 4 ενδεχόμενα: α) η ανάπτυξη των ανθρώπινων πόρων από την άποψη της απόκτησης στοιχειώδους μόρφωσης & εκπαίδευσης, β) τα εισοδηματικά επίπεδα & η συσσώρευση, γ) η εξάλειψη του πληθυσμιακού περιορισμού, δ) οι δομές & οι θεσμοί του κράτους.

Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν πως οι περιοχές με υψηλό δείκτη εγγραμμάτων κατά την έναρξη της περιόδου (1850),ακόμα κι αν ήταν φτωχές, ήταν γενικά εκείνες που κατόρθωσαν να πετύχουν τα υψηλότερα επίπεδα κατά κεφαλήν εισοδήματος. Ωστόσο, υπάρχουν παραδείγματα που δείχνουν πως το υψηλό αρχικό εισόδημα σε συνδυασμό με τα υψηλά ποσοστά εγγραμμάτων, δεν εγγυώνται, κατ’ ανάγκη, ότι η αρχική σχετική κατάταξη με βάση το εισόδημα θα επαναληφθεί κάποια μελλοντική στιγμή. Γενικά, τα αποτελέσματα πράγματι υποδηλώνουν ότι τα πρώιμα εκπαιδευτικά επιτεύγματα μπορεί να ήταν σημαντική προϋπόθεση της σύγχρονης οικονομικής μεγέθυνσης. Το προβάδισμα που απέκτησαν οι χώρες της Δύσης στην ανάπτυξη των ανθρώπινων πόρων τους ήταν σημαντικός παράγοντας στην άνοδό τους σε μια οικονομικά κυρίαρχη θέση. Το γεγονός μάλλον εξηγεί τις ανισότητες στην εφαρμογή της τεχνολογίας & τη διάχυση των τεχνολογιών μέσα στην Ευρώπη, που οι περισσότερες πήγαζαν από τη Δύση κι από εκεί εξαπλώνονταν σε άλλες περιοχές, καθώς αυτές εξαρτώνται από τη μεταφορά δεξιοτήτων & γνώσης.

Σχετικά με τα εισοδήματα & τις δομές, υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις που υποδηλώνουν πως η Δυτική Ευρώπη, ήταν περισσότερη αναπτυγμένη από κάθε άλλη πολιτισμένη περιοχή του κόσμου ήδη από τον 18ο αι. Υπάρχουν εκτιμήσεις πως η Ευρώπη ήταν ήδη πλούσια συγκριτικά με τις περισσότερες περιοχές του κόσμου πριν από την Βιομηχανική Επανάσταση, κάτι που σημαίνει ότι ήταν έτοιμη να κάνει το πρώτο μεγάλο βήμα της σύγχρονης οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης το αποφασιστικό χάσμα μεταξύ Ευρώπης & Ασίας είχε δημιουργηθεί πριν την εκβιομηχάνιση. Ομοίως, η υπεροχή της Δυτικής Ευρώπης από την Ανατολική βρίσκονταν ήδη σε εξέλιξη από το τέλος του 17ου αι., αν όχι νωρίτερα. Η συγκεκριμένη θέση δεν αποκτήθηκε με κάποια επαναστατική αλλαγή, αλλά ήταν προϊόν αργής αύξησης των εισοδημάτων για μακρά χρονική περίοδο. Η οικονομική μεγέθυνσή προχωρούσε επί αιώνες, συχνά ανεπαίσθητα, με περιοδικές οπισθοχωρήσεις, και δεν ήταν πάντα εύκολο να ανακαλυφθεί. Οι ευρωπαϊκές προβιομηχανικές περιοχές εμφανίζουν μιαν αργή ανοδική τάση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, όχι εντυπωσιακή για τα σημερινά δεδομένα, αλλά σίγουρα σημαντική ώστε να επιτρέψει μια σταθερή συσσώρευση από το 16ο – 17ο αι. Ενδεικτική των μακροχρόνιων αλλαγών είναι η επέκταση της εμπορικής δραστηριότητας, που συνοδεύονταν από τεράστια επέκταση των εμπορικών ευκαιριών τις οποίες δημιούργησαν Δυτικοί έμποροι που ανέπτυξαν δράση σε Ανατολικό & Δυτικό κόσμο από το 16 αι. και μετά. Η Δυτική Ευρώπη και οι υπερπόντιες προσαρτήσεις της, ήταν σε πολύ καλύτερη θέση από την υπόλοιπη Ευρώπη & τους Ανατολικούς πολιτισμούς, για να συσσωρεύσουν κεφάλαιο, επειδή η επέκταση των εμπορικών δραστηριοτήτων, η αργή αλλά σταθερή άνοδος των εισοδημάτων & η ευνοϊκή βάση των παραγωγικών πόρων σήμαιναν ότι εκείνο που επέτρεψε αυτές τις εξελίξεις ήταν ότι υπήρχε κάποιο περιθώριο πάνω από το όριο επιβίωσης. Αντίθετα, στην Ανατολική Ευρώπη, στην Ασία, στη Μέση Ανατολή ή την Κίνα δεν υπήρχε κοινωνική τάξη ανάλογη με την αστική, η οποία συσσώρευε τόσο πολύ κινητό πλούτο για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Η διαδικασία συσσώρευσης ήταν ζωτικής σημασίας για την μετέπειτα εκμετάλλευση των νέων τεχνολογιών, την ανάπτυξη της μεγάλης χειροτεχνικής παραγωγής και τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας. Το γεγονός αποτελεί σημαντικό δείκτη της μακροχρόνιας καταγωγής της εξελικτικής διαδικασίας, τονίζοντας την ουσιαστική συνέχεια σε αντίθεση με την έννοια της δραματικής διαρθρωτικής αλλαγής.

ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟ ΦΡΑΓΜΑ ΒΙΟΜ. ΕΠ.-ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ Ο Δυτικός πολιτισμός δεν αισθάνθηκε ποτέ το είδος της πληθυσμιακής πίεσης που αντιμετωπίζουν σήμερα οι χώρες του Τρίτου Κόσμου ή εκείνη που αντιμετώπισαν στο παρελθόν ορισμένοι ασιατικοί πολιτισμοί. Το κύριο δημογραφικό άλμα της Ευρώπης συνέβη μόνο όταν είχαν αρθεί οι περιορισμοί στους παραγωγικούς πόρους. Δηλαδή, η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού της Ευρώπης άρχισε όταν υπήρχαν οι δυνατότητες να συντηρηθεί ο αυξημένος πληθυσμός. Ο λόγος που δεν ξέσπασε τέτοια κρίση, ήταν επειδή οι Δυτικοευρωπαίοι κατάφεραν να απελευθερωθούν από τη Μαλθουσιανή απειλή, επειδή η ικανότητα των οικονομιών τους να προσφέρουν αγαθά είχε βελτιωθεί τόσο πολύ που μπόρεσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την πληθυσμιακή πίεση. Η ικανότητα εναρμόνισης των τροφίμων με τον πληθυσμό αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους παράγοντες της ανάπτυξης. Το ίδιο σημαντικό, ήταν το γεγονός ότι παράλληλα επεκτείνονταν και η μη αγροτική απασχόληση, κάτι που επέτρεψε τη μεταφορά εργασίας από τομέα σε τομέα, και συνεπώς, δεν άφησε τον αγροτικό τομέα να κατακλυστεί από εργατικά χέρια μέχρι του σημείου που αρχίζουν οι φθίνουσες αποδόσεις ή όπου η παραγωγικότητα της εργασίας γίνεται μηδενική. Με αυτήν την έννοια, η πραγματική σημασία της Βιομηχανικής Επανάστασης δεν έγκειται «στους ρυθμούς ανάπτυξης τους οποίους πέτυχε, αλλά στο γεγονός ότι, για πρώτη φορά, πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες ξέφυγαν από τη μαλθουσιανή παγίδα». Η ουσιαστική απουσία των ίδιων μακροχρόνιων δυναμικών αλλαγών στην Ανατολική Ευρώπηεξηγεί την αναπτυσσόμενη σχετική καθυστέρησή της & την ανικανότητά της να αντιμετωπίσει τις πληθυσμιακές πιέσεις. Αυτή η αδυναμία προσαρμογής συνδέθηκε, με τη σειρά της, με θεσμικούς περιορισμούς.

ΚΡΑΤΗ ΘΕΣΜΟΙ & ΝΟΜΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ Η ανάπτυξη του Δυτικού πολιτισμού θα μπορούσε να είναι πολύ διαφορετική αν τα κράτη & οι θεσμοί δεν είχαν προσαρμοστεί στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Σήμερα, οι οικονομολόγοι ιστορικοί & οι οικονομολόγοι της ανάπτυξης αναγνωρίζουν πολύ περισσότερο ότι οι θεσμοί μπορεί να έχουν σημαντική σχέση με το ρυθμό με τον οποίο προοδεύει μια χώρα. Οι Νορθ & Τόμας, εστιάζουν στη σπουδαιότητα της δημιουργίας ενός θεσμικού & νομικού πλαισίου που προάγει την οικονομική δραστηριότητα & τα εμπορικά τολμήματα. Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα, κατά τα οποία κράτη & θεσμοί λειτούργησαν ως εμπόδιο στην πρόοδο & την αξιοποίηση νέων ευκαιριών, επειδή δεν κατάφεραν να προσαρμοστούν στις ανάγκες μιας απαιτητικής κοινωνίας. 1. Μπορεί να δρουν περιοριστικά & κατασταλτικά απέναντι στα οικονομικά τολμήματα, 2. Μπορεί να αδυνατούν να διασφαλίσουν πρόσφορο πλαίσιο που θα νομιμοποιεί τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τις οικονομικές συναλλαγές ή, ακόμα χειρότερα 3. μπορεί να αποσπούν πολλά από τον πληθυσμό μέσα από τη φορολογία, τη διαρπαγή ή τη δωροδοκία & τη διαφθορά. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρασίας, οι κρατικές δομές & θεσμοί παρέμειναν ουσιαστικά φεουδαρχικές & καταπιεστικές. Η Ευρώπη όταν αναδύθηκε από αυτήν την κατάσταση κατάφερε να μην περάσει σε μονολιθικά δεσποτικά καθεστώτα & να διαμορφώσει ένα σύστημα εθνικών κρατών. Τα νέα κράτη της Δύσης ήταν πιο ανταγωνιστικά και, όταν ήρθε η ώρα, πιο φιλελεύθερα από τα καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης. Κατάφεραν να δημιουργήσουν συνθήκες μεγαλύτερης οικονομικής ασφάλειας & να πετύχουν αντίστοιχη αύξηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας. Κάποια στιγμή κατάφεραν να καταργήσουν ή να τροποποιήσουν μερικά από τα πιο ανασχετικά χαρακτηρηστικά της παραδοσιακής κοινωνίας (π.χ. φεουδαρχικοί περιορισμοί), κάτι που ακολούθως μείωσε το αγοραίο κόστος συναλλαγής & ενδυνάμωσε τους δεσμούς ανάμεσα στην προσπάθεια & την ανταμοιβή. Η πιο διακριτή αντίθεση μεταξύ ανατολής & δύσης είναι τα διαφορετικά νομικά πλαίσια σχετικά με τις συναλλαγές & τα δικαιώματα ιδιοκτησίας. Η εμφάνιση του εθνικού κράτους στη Δύση συνοδεύτηκε με την επαναφορά σε ισχύ του Ρωμαϊκού δικαίου, που θεωρούνταν ότι παρείχε επαρκείς εγγυήσεις για την ατομική ιδιοκτησία, και θεωρούνταν από πολλούς παρατηρητές ως το πιο αποτελεσματικό εργαλείο ενθάρρυνσης των καπιταλιστικών συναλλαγών. Αντίθετα, από εμπορική οπτική γωνία, το ισλαμικό, το κινέζικο & το ιαπωνικό δίκαιο έθεταν σοβαρά εμπόδια στην οικονομική επιχειρηματική δραστηριότητα. Στη Δύση, οι συνθήκες χρειάστηκαν αιώνες για να ωριμάσουν, αλλά η αλλαγή ήταν προϊόν αργών εσωτερικών διεργασιών. Αντίθετα στην ανατολή, τα φεουδαρχικά κατάλοιπα επιβίωσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την τυπική κατάργηση της φεουδαρχίας. Επίσης, στην περίπτωση των νότιων Βαλκανίων, ήταν πολύ δύσκολο να μεταφυτευθεί ο καπιταλισμός σε ένα εχθρικό περιβάλλον, καθώς δεν ήταν σύστημα που ξεπήδησε από την εσωτερική δομή της οικονομίας, αλλά μάλλον προσάρτημα του καπιταλισμού της Κεντρική & Δυτικής Ευρώπης, και εισήχθη κυρίως από ξένους. Ωστόσο, ο καπιταλισμός κατέστρεψε εν μέρει την παλιά οικονομική τάξη της αγροτικής κοινωνίας, αλλά δεν ήταν αρκετά ισχυρός για να την αντικαταστήσει πλήρως με ένα νέο σύστημα που θα βελτίωνε τη μοίρα των μαζών. Συνεπώς, μια κοινωνία χρειάζεται χρόνο για να προσαρμοστεί στις νέες ιδέες & πρακτικές και στους διαφορετικούς τρόπους σκέψης & συμπεριφοράς, ειδικά αν όλα αυτά δεν είναι γηγενή, και η μαθησιακή διαδικασία (δυτικοευρωπαϊκή πείρα) είναι μακρά & κοπιαστική. Από τις αρχές του 19ου αι., μόνο η δυτική Ευρώπη, είχε προσαρμόσει, μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες εξέλιξης, τους θεσμούς & το νομικό πλαίσιο της σε βαθμό που να μην είναι πλέον εμπόδιο για τη σύγχρονη οικονομική μεγέθυνση.

Μόνο οι χώρες που είχαν περάσει από μια μακρά περίοδο μαθητιάς μπόρεσαν να αναπτυχθούν. Ωστόσο το πρότυπο ανάπτυξης δεν ήταν ταυτόσημο ή ομοιόμορφο. Ούτε οι χώρες που είχαν κάποιο προβάδισμα κατάφερναν πάντα να κεφαλαιοποιούν την τύχη τους. Είναι αλήθεια ότι μεγάλες περιοχές του κόσμου μετατράπηκαν τελικά σε δορυφόρους ή εξαρτήματα του Δυτικού πολιτισμού, αλλά η βάση της Δυτικής οικονομικής υπεροχής είχε δημιουργηθεί πολύ προτού η εξάρτηση & τα αποικιοκρατικά συστήματα, στη σύγχρονη μορφή τους, γίνουν πραγματικότητα.

Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ & Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΝ 19ο αι. Η Β.Ε έλαβε χώρα σε διαφορετικές οικονομίες, υπό ποικίλες κοινωνικές συνθήκες και κοινωνικά συστήματα, όχι ταυτόχρονα, ούτε σε αντίστοιχες χρονικές περιόδους. Η Βρετανία αποτελεί χώρα πρότυπο, λόγω σύμπτωσης και αλληλεπίδρασης οικονομικών, τεχνικών, πολιτικών, κοινωνικών και άλλων παραγόντων. ΕΡΓΑΤΕΣ Το τίμημα για την οικονομική & τεχνική ώθηση ήταν η εξαθλίωση των εργατών. Μετάβαση από την τεχνολογία χειρωνακτικών εργαλείων σε εκείνη των μηχανικών, έλαβε χώρα στη Βρετανία στη διάρκεια 100 περίπου χρόνων και ονομάστηκε τεχνική επανάσταση. Για τον Toynbee, η ουσία της Β.Ε έγκειται στην αντικατάσταση των μεσαιωνικών κανονισμών της παραγωγής και ελέγχου καταμερισμού του πλούτου, από τον ανταγωνισμό. Για τον ίδιο, η φεουδαλική οικονομία αντικαταστάθηκε οριστικά από τον καπιταλισμό.

ΠΗΓΕΣ AldcroftD – VilleS. επιμ., Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1750-1914, εκδ. Αλεξάνδρεια, μτφρ. Ν. Σταματάκης, Αθήνα 2005 Δρίτσα Μαργαρ. (επίμ)/ Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης/ Εκδ. ΕΑΠ/ Πάτρα 2008 Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999 Hobsbaum E./ H εποχή των επαναστάσεων 1789-1848/ σ. 52/ Εκδ. ΜΙΕΤ/ Αθήνα 1992 North D. C., Δομή και μεταβολές στην Οικονομική Ιστορία, Εκδ. Κριτική, Α. Αλεξιάδη, Αθήνα 2000

Η φιλοσοφία αλλάζει ριζικά μετά από τη βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανοποίηση επιφέρει νέους τρόπους κοινωνικού πράττειν. Δημιουργείται ανάδειξη της τεχνικής με την έμφασή της στα μέσα της δράσης παρά στους σκοπούς της. Ο εργάτης του 19ου αιώνα γνώριζε τους γείτονές του, δεν ταξίδευε για να πάει στη δουλειά του και αισθανόταν αλληλέγγυος με τους άλλους εργάτες στον κοινό αγώνα για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Στον 20ό αιώνα αυτό γενικεύθηκε, με το συνδικαλιστικό κίνημα και τους αγώνες και τις κατακτήσεις των εργαζομένων. Aντιθέτως, ο εργάτης του 21ου αιώνα συχνά δεν γνωρίζει τους γείτονές του, ταξιδεύει αρκετά για να πάει στη δουλειά του, μειώνει το χρόνο που αφιερώνει στην οικογένειά του και δεν αισθάνεται πια την επιθυμία να παλέψει για καλύτερες συνθήκες δουλειάς. Το πρόχειρο συμπέρασμα είναι πως οι συνθήκες εργασίας διαμορφώνουν και τα στερεότυπα που έχουμε για τη ζωή.

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗΣ

Για να καταλάβουμε καλύτερα τις συνέπειες της έλευσης της βιομηχανίας στον δυτικό πολιτισμό, πρέπει να δούμε τις ραγδαίες τεχνολογικές και οικονομικές εξελίξεις που συνέβησαν στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο. Ας πάρουμε το παράδειγμα της αποικιακής Μεγάλης Βρετανίας: αφού εκμεταλλεύτηκε τον πλούτο των κρατών που κρατούσε υπό την κατοχή της, η Βρετανία απέκτησε την δυνατότητα να αναπτυχθεί τεχνολογικά, αλλά και οικονομικά. Έτσι, από τα μέσα του 18ου αιώνα η χώρα είχε βρεθεί σε μία περίοδο απότομης και γρήγορης ανάπτυξης, η οποία προκάλεσε μεγάλες και βίαιες αλλαγές στην κοινωνία και την ζωή των ανθρώπων. Επειδή η ανάπτυξη εκείνη στηρίχτηκε στην βιομηχανία, ονομάστηκε Βιομηχανική Επανάσταση.

Η πρώτη περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης διήρκεσε περίπου εκατό χρόνια και στηρίχτηκε στην βιομηχανική χρήση της ατμομηχανής.

Όταν οι άνθρωποι είχαν κατορθώσει να τιθασεύσουν την δύναμη του ατμού, ξεκίνησαν να κατασκευάζουν μηχανές για οτιδήποτε κατασκεύαζαν μέχρι τότε με τα χέρια.

Οι πρώτες μηχανές που χρησιμοποιήθηκαν για βιομηχανική παραγωγή προϊόντων ήταν οι κλωστοϋφαντουργικές (οι μηχανές, δηλαδή, που παρήγαν κλωστές και ύφαιναν υφάσματα).

Από τις αρχές του 19ου αιώνα οι ατμομηχανές είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούνται και για την κίνηση των αμαξών. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις άρχισαν να ενώνονται με σιδηροδρομικές γραμμές. Δημιουργήθηκαν οι πρώτες αμαξοστοιχίες, προκαλώντας επανάσταση στις μεταφορές.

Κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής

Σχεδιάγραμμα λειτουργίας ατμομηχανής τραίνου

Τις ίδιες άμαξες που τις έσερναν άλογα, με μικρές μετατροπές στους τροχούς τις προσάρμοσαν στις σιδηροδρομικές γραμμές, και οι αμαξοστοιχίες (οι συστοιχίες αμαξών, δηλαδή) είχαν αρχίσει να ταξιδεύουν με καινούριες ταχύτητες, κάνοντας τον κόσμο πιο μικρό.

Ακριβώς αυτό το πλάτος της άμαξας (που ήταν καθορισμένο έτσι ώστε τα δύο άλογα που την τραβούσαν, και που βρίσκονταν πλάι πλάι, να μην χτυπούν μεταξύ τους ενόσω περπατούσαν) είχε "αναγκάσει" τις σιδηροδρομικές γραμμές να έχουν το ίδιο πλάτος μ' αυτές, ώστε να μπορούν οι παλιές άμαξες, με τις λιγότερες δυνατές μετατροπές, να χρησιμοποιηθούν στην καινούρια εφεύρεση.

Εκείνη την περίοδο κατασκευάστηκαν μεγάλες σιδηροκατασκευές, όπως η σιδερένια γέφυρα του Σροπσάιαρ (Αγγλία, 1777)...

... ή (αργότερα: 1889) ό πύργος του Άιφφελ, στο Παρίσι, που σηματοδοτούσε την αρχή της Νεωτερικής (Modern) Eποχής στη Δύση.

Η Βιομηχανική Επανάσταση συνετέλεσε στο να συγκεντρωθούν πάρα πολλοί άνθρωποι στα αστικά κέντρα για να εργαστούν στα μεγάλα εργοστάσια (αστυφιλία).

Αποτέλεσμα της αστυφιλίας (του ρεύματος προς τις πόλεις) υπήρξε η γιγάντωση κάποιων ευρωπαϊκών πόλεων: Το Παρίσι, για παράδειγμα, στα μέσα του 19ου αιώνα, είχε 1 εκατομμύριο κατοίκους και το Λονδίνο πάνω από 2 εκατομμύρια.

Οι περισσότερες πόλεις δεν ήταν προετοιμασμένες να δεχτούν τόσον κόσμο και σε τόσο μικρό διάστημα.

Αυτό είχε ως συνέπεια οι άνθρωποι να ζουν σε άθλιες συνθήκες υγιεινής και να ξεσπούν, γι' αυτόν τον λόγο, διάφορες επιδημίες, όπως της φυματίωσης και της χολέρας.

Και στα εργοστάσια, όμως, οι συνθήκες εργασίας δεν ήταν καλύτερες

Το μεροκάματο ήταν πολύ χαμηλό και μόλις μετά βίας έφτανε για τις καθημερινές ανάγκες επιβίωσης, οι εργάτες δούλευαν σκληρά και πάρα πολλές ώρες (12 με 16 ώρες την ημέρα) και αρκετοί πέθαιναν εξαιτίας εργατικών ατυχημάτων.Ο ουρανός των μεγαλουπόλεων σκεπαζόταν από τα καυσαέρια των εργοστασίων (αυτό είναι το περίφημο "smoke" του Λονδίνου).

Οι άνθρωποι δούλευαν σε ανυπόφορες εργασιακές συνθήκες. Οι εργάτες μετατρέπονταν σε "γρανάζια" μιας μεγάλης μηχανής, εφόσον το μόνο που επιζητούσαν από τους εργάτες οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων ήταν να κάνουν τις ίδιες μηχανικές κινήσεις κάθε μέρα, προκειμένου να βγαίνει –και να αυξάνεται ταυτόχρονα– η παραγωγή.

Ο Τσάρλυ Τσάπλιν (Σαρλώ) διακωμωδεί στο φιλμ "Μοντέρνοι Καιροί"(1936) τις άθλιες συνθήκες εργασίας και τις συνέπειες που είχαν αυτές στο μυαλό και την ψυχή των ανθρώπων.

Η παιδική εργασία ήταν το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Βιομηχανικής Επανάστασης που σήμαινε θεμελιώδη παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων: Χιλιάδες παιδιά εργάζονταν στα εργοστάσια, κάτω από εξαντλητικά ωράρια και απάνθρωπες συνθήκες.

Εκείνοι, όμως, που βρίσκονταν στη χειρότερη θέση ήταν οι ανθρακωρύχοι (coal miners), που εργάζονταν όλη την ημέρα, γονατιστοί ή ξαπλωμένοι γυμνοί μέσα σε τεράστιες στοές, με σκόνη, αφόρητη ζέστη και λίγο οξυγόνο, προκειμένου να εξορύξουν το πολύτιμο ορυκτό τής εποχής: το κάρβουνο. Οι περισσότεροι από τους εργάτες εκείνους δεν μπορούσαν να εργάζονται για πολλά χρόνια, αφού αρρώσταιναν γρήγορα από αναπνευστικές παθήσεις και πέθαιναν νέοι.

Oι ανθρακωρύχοι της εποχής της βιομηχανικής επανάστασης είναι οι άνθρωποι που θυσιάστηκαν για να φτάσει ο κόσμος μας στη σημερινή του ανάπτυξη.

Οι μηχανές δημιούργησαν μεγάλα προβλήματα. Πάρα πολλοί έμεναν άνεργοι, αφού μία μηχανή έκανε την δουλειά αρκετών εργατών. Πολλοί άνθρωποι βρίσκονταν σε απόγνωση. Αναπτύχθηκε, έτσι, το κίνημα των Λουδιτών:οι Λουδίτες ήταν εργάτες στα εργοστάσια ή άνεργοι οι οποίοι, αντιδρώντας στην κυριαρχία των μηχανών, εισέβαλλαν στα εργοστάσια και τις κατέστρεφαν, με οποιοδήποτε τρόπο και οποιοδήποτε μέσον διέθεταν. Κυρίως στρέφονταν εναντίον των κλωστοϋφαντουργικών μηχανών (αφού έτσι κι αλλιώς τα κλωστοϋφαντουργικά εργοστάσια κυριαρχούσαν τότε): προειδοποιούσαν στην αρχή τον ιδιοκτήτη του εργοστασίου να πετάξει τις μηχανές του και, αν εκείνος δεν συμμορφωνόταν, μουντζούρωναν τα πρόσωπά τους για να μην αναγνωρίζονται και κατόπιν έκαναν έφοδο στο εργοστάσιο και το κατέστρεφαν.

Πολλοί ερμήνευσαν το κίνημα των Λουδιτών ως φόβο των ανθρώπων απέναντι σε κάθε τι καινούργιο και απέναντι στην εν γένει πρόοδο. Στην πραγματικότητα, εκτός από αυτούς που σίγουρα φοβούνταν τις μηχανές και το καινούριο που αυτές έφερναν, οι Λουδίτες αντιδρούσαν στις άθλιες συνθήκες εργασίας που κυριαρχούσαν στα εργοστάσια και στην ανεργία στην οποίαν οδηγούνταν οι άνθρωποι της εποχής εξαιτίας των μηχανών.

Στην ουσία, δεν στρέφονταν κατά των μηχανών ως εργαλείων, αλλά αλλά κατά του συστήματος κοινωνικής εκμετάλλευσης των ανθρώπων από τους ιδιοκτήτες των μηχανών (των μέσων παραγωγής). Ήταν, δηλαδή, το πρώτο εργατικό κίνημα της ιστορίας.

Η δεύτερη φάση της Βιομηχανικής Επανάστασης ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανακάλυψη και ευρεία χρήση του ηλεκτρισμού (κατά τα μέσα του 18ου αιώνα).

Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά εφευρέσεων, όπως η ηλεκτρογεννήτρια (1866), ο τηλέγραφος (1844), το τηλέφωνο (1876), ο ηλεκτρικός λαμπτήρας (1880).

Παράλληλα, με την ανακάλυψη του πετρελαίου δημιουργήθηκαν οι μηχανές εσωτερικής καύσης (μηχανές που έχουν ως καύσιμο το πετρέλαιο ή την βενζίνη). Οι μηχανές αυτές αντικατέστησαν τις λιγότερο αποτελεσματικές ατμομηχανές και έδωσαν νέα ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη.

Από την άλλη όμως οι μηχανές "έκλεψαν" τις θέσεις εργασίας πολλών ανθρώπων, αφού μία μηχανή έβγαζε δουλειά πολλών εργατών. Αυτό οδήγησε πολλούς ανθρώπους στην ανεργία και την φτώχεια. Άρχισε έτσι να δημιουργείται το οικονομικό περιβάλλον του όψιμου καπιταλισμού (