ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ, νομός Ρεθύμνης

Στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ίδης, του Ψηλορείτη, που φιλοξένησε το λίκνο του Κρηταγενούς Δία, ακόμη φυσά ο αρχαίος άνεμος ψιθυρίζοντας μυστικά την ίδρυση και την ακμή μιας μοναδικής στην αποκάλυψή της αρχαίας πόλης, της Ελεύθερνας.

Η θέση μοιάζει με ένα μεγάλο πέτρινο καράβι, που έστριψε την πλώρη του ΒΔ κι άραξε μέσα στο άφατο πράσινο από τις ελιές και τα αμπέλια, τους πρίνους, τις χαρουπιές και τα αστυράκια. Ο επιμήκης λόφος του Πρινέ (σημερινή Aρχαία Ελεύθερνα), από μαργαϊκό ασβεστολιθικό πέτρωμα, εντάσσεται στις χαμηλότερες έσχατες βορειοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, της άλλωτε δασωμένης Ίδης. Ορθώνεται σε ύψος περίπου 380 μ. πάνω από τη θάλασσα και περίπου 410 μ. στο σημερινό ριζίτικο ομώνυμο ομορφοχώρι. Η κορυφή του διαιρείται σε δύο σχεδόν επίπεδες, σχετικά ευρύχωρες λωρίδες γης, μια βαθμιδωτή πλατειά στα Β. (το Πυργί) και μια ευρύτερη και ψηλότερη στο μέσο, ενώ νοτιότερα σχηματίζει έναν αυχένα που διακόπτεται περίπου στο μέσο του μήκους του από τον βυζαντινό-μεσαιωνικό Πύργο. Στην ομοιότητα αυτού του φυσικού αναγλύφου με τις πραγματικές χερσονήσους που εισχωρούν στη θάλασσα, οφείλεται και η ονομασία της δυτικής έκτασης της αρχαίας πόλης στον λόφο της Ελεύθερνας που λέγεται σήμερα Νησί. Η ύπαρξη πόσιμου νερού από φυσικές πηγές, χειμάρρους, πηγάδια κ.ά, η οπτική επαφή με τη θάλασσα της βόρειας ακτής της Κρήτης, η ύπαρξη καλλιεργητικών εκτάσεων, βοσκοτόπων για κτηνοτροφία και δασών για ξυλεία, τα αρωματικά και ιαματικά βότανα για να θυμιάσουν τους θεούς τους και για να γιατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο, τα λατομεία ασβεστόλιθου, κυρίως στον λόφο Περιστερέ, και τα μεταλλεία (;) σιδήρου στο όρος Κουλούκωνα (Ταλλαία όρη στα ανατολικά της επικράτειάς της), καθώς και οι καλές κλιματολογικές συνθήκες είναι ορισμένοι από τους λόγους που έκαναν την περιοχή κατάλληλη για την ανάπτυξη μιας σπουδαίας αρχαίας πόλης.

Σύμφωνα με την παράδοση η πόλη έλαβε το όνομα της από τον Ελευθήρα, έναν από τους Κουρήτες που προστάτευαν το νήπιο Δία κρούοντας τις χάλκινες ασπίδες τους για να μην ακούσει το κλάμα του ο πατέρας Κρόνος και τον φάει. Υπήρξε μια από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις της Κρήτης – σύμφωνα με τα σημερινά ανασκαφικά δεδομένα – μια πόλη πρωτεύουσα των γεωμετρικών - αρχαϊκών χρόνων, δηλαδή της εποχής της διάδοσης και καταγραφής των ομηρικών επών. Κόβει νομίσματα τον 4ο αι. π.Χ. Τον 3ο αι. π.Χ. η Ελεύθερνα πολεμούσε εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους Κνωσίων. ​Όταν το 220 π.Χ. οι κρητικές πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους η Ελεύθερνα στάθηκε στο πλευρό της Κνωσού. Με πολιορκία όμως των αντιπάλων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει αυτή τη συμμαχία. Το 68 π.Χ. όταν ο Ρωμαίος στρατηγός Μέτελλος επιτέθηκε στην Ελεύθερνα, η πόλη κατόρθωσε να αντισταθεί για αρκετόν καιρό στην πολιορκία των Ρωμαίων, λόγω του οχυρού της θέσης της, αλλά τελικά κυριεύτηκε μετά από προδοσία.

Από την πόλη Ελεύθερνα κατάγονταν ο ποιητής Λίνος, ο φιλόσοφος Διογένης, ο λυρικός ποιητής Αμήτωρ και ο γλύπτης Τιμοχάρης, πατέρας του Πυθόκριτου του Ρόδιου (καθ’ υιοθεσίαν) που κατασκεύασε την περίφημη Νίκη της Σαμοθράκης. Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο το 1929 από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τη διεύθυνση του H. Payne για περίπου είκοσι ημέρες. Συστηματικές ανασκαφές, που πραγματοποιούνται από το 1985 κι εξής από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έφεραν στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα, που δίνουν την εικόνα της αρχαίας πόλης, κυρίως από τους γεωμετρικούς έως και τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χωρίς ωστόσο να λείπουν τα στοιχεία της αδιάκοπης χρήσης του χώρου από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) έως και τα νεότερα χρόνια. Οι κύριοι πυρήνες της αρχαίας πόλης βρίσκονται στους λόφους Πυργί και Νησί, που ανήκουν στους σημερινούς οικισμούς της Αρχαίας Ελεύθερνας και Ελεύθερνας αντιστοίχως. Στην ανατολική πλευρά του λόφου του Πρινέ (Αρχαίας Ελεύθερνας) σώζονται αναλημματικοί τοίχοι της ελληνιστικής περιόδου, ρωμαϊκά οικοδομήματα, παλαιοχριστιανική βασιλική και κτήρια. Στις ανατολικές υπώρειες του ίδιου λόφου, στη θέση Κατσίβελος, έχει έρθει στο φως η βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου που κτίστηκε στη θέση ενός παλαιότερου ελληνιστικού ιερού. Χρονολογείται, σύμφωνα με την ιδρυτική επιγραφή, στο 430-450 μ.Χ. (υπάρχουν και απόψεις για υστερότερη χρονολόγηση) και καταστράφηκε τον 7ο αι. μ.Χ.

Στον περιβάλλοντα χώρο έχουν ανασκαφτεί κεραμοσκεπείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι του 6ου και 7ου αιώνα και τρεις ρωμαϊκές οικίες που καταστράφηκαν από τον ισχυρό σεισμό του 365 μ.Χ. Επίσης, έχουν αποκαλυφθεί ρωμαϊκό βαλανείο με δύο υπόκαυστα, λιθόστρωτος δρόμος καθώς και μεγάλων διαστάσεων δημόσιο οικοδόμημα, πιθανόν ελληνιστικών χρόνων (2ος - 1ος αι. π.Χ.), που χρησιμοποιήθηκε και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (1ος - 2ος αι. μ.Χ.).

Στο βόρειο τμήμα της ακρόπολης στην κορυφή του λόφου οικοδομικά λείψανα χρονολογούνται κυρίως στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Στη θέση αυτή τοποθετείται ο διαχρονικός πυρήνας της αρχαίας πόλης, όπως μαρτυρούν αρχιτεκτονικά λείψανα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, ένας κλίβανος γεωμετρικών χρόνων, ένα αρχαϊκό ιερό με πιθανότατα διαχρονική συνέχεια, καθώς και ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά κτίσματα. ​ Στο δυτικό τμήμα του λόφου δεσπόζει η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας που με τα έως σήμερα ανασκαφικά δεδομένα ξεκινά από τα ύστερα πρωτογεωμετρικά (870/850 π.Χ.) και φθάνει έως τα αρχαϊκά χρόνια (600/550 π.Χ.). Πάνω από τμήμα της περίφημης νεκρόπολης έχουν αποκαλυφθεί ελληνιστικές και ρωμαϊκές φάσεις της αρχαίας πόλης, κτήρια, πλακόστρωτοι δρόμοι κ.λπ. Ολόκληρη συνοικία της ελληνιστικής περιόδου με κατοικίες αλλά και πεντάστυλο πρόπυλο δωρικού ρυθμού (400 π.Χ.) με τον περίβολο ιερού ανασκάφτηκαν στη θέση Νησί στον δυτικό λόφο της σημερινής Ελεύθερνας. Μνημεία και υλικά κατάλοιπα βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την περιοχή, όπως τμήμα οχυρωματικού πύργου στην κορυφή του λόφου Πυργί, με χρήση από τους ελληνιστικούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους, οι τεράστιες υδατοδεξαμενές κάτω και δυτικά από τον οχυρωματικό πύργο, ένα τεράστιο λατομείο ασβεστολιθικού πετρώματος στη θέση Περιστερέ, νεκροπόλεις των ρωμαϊκών κυρίως χρόνων κάτω από το λατομείο στα ΒΔ της πόλης στην περιοχή της Λαγκάς, καθώς και λίθινη γέφυρα ελληνιστικών χρόνων βόρεια του λόφου Πρινέ.

Οι ανασκαφές στην Αρχαία Ελεύθερνα έχουν φέρει στο φως εξαιρετικά ευρήματα διαφόρων χρονολογικών φάσεων, από τη υπονεολιθική περίοδο έως τα υστερορωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια, δεκάδες επιγραφές, γλυπτά, αντικείμενα από πολύτιμα υλικά, νομίσματα, εξωτικά αντικείμενα από την Ανατολή, μεταλλικά αντικείμενα και σκεύη, γυάλινα αγγεία κ.ά.

Ο αρχαιολογικός χώρος διαθέτει ήδη δύο σύγχρονα στέγαστρα που υλοποιήθηκαν με πόρους του Γ΄ ΚΠΣ, το καμπυλωτό από την πλευρά της νεκρόπολης και το βαθμιδωτό για τη βασιλική της ανατολικής πλευράς. Έχουν πραγματοποιηθεί εργασίες αναστηλώσεων τόσο στη νεκρόπολη όσο και στην αρχαία πόλη που έχουν ως αποτέλεσμα την ανάγνωση και αναγνώριση των μνημείων από το ευρύ κοινό χωρίς υπερβολές, διατηρώντας τον χαρακτήρα του ανασκαφικού χώρου. Το όραμα του καθηγητή Ν. Χρ. Σταμπολίδη είναι "να παραδώσουμε στον κόσμο αυτό που είναι ο ελληνικός πολιτισμός. Πέρα από την Ιστορία και την αισθητική, το μέτρο του ανθρώπου και η σχέση του με τη φύση... Όσα εικονικά ταξίδια κι αν προσφέρει το Διαδίκτυο, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην αληθινή εικόνα του χώρου… Δεν θα έχουν ποτέ το φως του ήλιου, ούτε τις εκάστοτε εποχικές μυρωδιές".